Andrzej Markowski

"słownik poprawnej polszczyzny"

(hasła problemowe)

1615 ANGLICYZMY

Wyjštkowy charakter majš połšczenia przyimków z zaimkami jednosylabowymi - akcent

pada w nich na przyimek, a jeżeli jest on dwusylabowy - na sylabę końcowš, np. [bez nich,

do was, od niej, przed niš, beze mnie, koło mnie, poza mnš, przede mnš, przeze mnie].

Przyimki również mogš być akcentowane w kilku utartych zwrotach, np. [coœ za coœ, krem

na dzień, nic po tym, patrzeć spode łba, trzy po trzy, we dnie i w nocy, wrócić na noc,

wyjechać na wieœ, wyjœć za mšż.]

AKCENT SKRÓTOWCÓW

1. Skrótowce literowe (BBWR, PSL, SGH, TNW, ZChN), nieliczne grupowce (Pafawag)

i niektóre skrótowce mieszane (SGPiS) majš akcent na ostatniej sylabie (pksytoniczny):

[be-be-wu-er, pe-es-el, es-gie-ha, te-en-wu, zet-cha-en, pa-fa-wag, es-gie-pis].

2. Prawie wszystkie grupowce (POLFA, RAFAKO, TORKAT, ZAMECH), rodzime i obce

gtoskowce dwusylabowe (OBOP, PESEL, ZAiKS, ZBoWiD) oraz skrótowce mieszane (Arged,

Cepelia) majš regularny polski akcent, tzn. na drugiej sylabie od końca, np. [POLFA,

RAFAKO, TORKAT, ZAMECH, OBOP, PESEL, ZAiKS, ZBoWiD, Arged, CEBOS, Cepe-

lia]. Podobnie akcentujemy dwusylabowe i dłuższe postaci fleksyjne wszystkich skrótowców

odmiennych, np. [Be-be-wu-e-ru, Ce-bo-su, Ku-lu (KUL-u), 0-bo-pu (OBOP-u), Pe-se-lu

(PESEL-u), Ro-pu (ROP-u), Spa-ti-fu (SPATiF-u), Za-me-chu].

ZWYCZAJE AKCENTOWE

W powojennej polszczyżnie dajš się zauważyć dwie tendencje akcentuacyjne, w ostatnich la-

tach wyraŸnie przybierajšce na sile:

1. Wypowiedzi wielu dzienikarzy, parlamentarzystów i polityków, zwłaszcza mniej

sprawnych językowo, charakteryzuje przesuwanie akcentu pewnych wyrazów na pierwszš

sylabę; można to zauważyć w różnego rodzaju referatach programowych, oœwiadczeniach,

w wypowiedziach na konferencjach prasowych, np. [Podpisanie umowy między naszymi

bajami ma ogromne znaczenie gospodarcze, polityczne i kulturalne; O zajęcie stanowiska

T tej sprawie poprosiliœmy przedstawicieli komitetu strajkowego.] Taki sposób wymawia-

nia, motywowany na ogół względami emocjonalnymi, nie jest godny polecenia.

2. W œrodowiskach dbajšcych o starannš wymowę dochodzi niekiedy do znacznego po-

większenia liczby wyrazów akcentowanych na trzeciej sylabie od końca (nie można tu wy-

kluczyć hiperpoprawnoœci). W zwišzku z tym należy przypomnieć, że norma wzorcowa nie

zaleca akcentu proparoksytonicznego (na trzeciej sylabie od końca) przy wymawianiu nastę-

pujšcych grup wyrazów:

a) [atmosfera, kapitan, oficer, wizyta] - ponieważ nie pochodzš one z łaciny klasycz-

nej;

b) [biblioteka, episkopat, liceum, muzeum, panaceum] - ponieważ zapożyczyliœmy je

wprawdzie za poœrednictwem łaciny, ale sš one akcentowane w tym języku paroksytonicz-

nie, na drugiej sylabie od końca;

c) [boisko, nauka, prawnicy, różnica, bijatyka, pijatyka] - ponieważ sš to wyrazy polskie.

Por. CZASOWNIK, SKRÓTOWCE. (H. J.)

AKCENT SKRÓTOWCÓW zob. AKCENT.

AMERYKANIZMY zob. ANGLICYZMY, ZAPOŻYCZENIA.

ANAKOLUT zob. ZDANIE.

ANGLICYZMY to zapożyczenia z języka angielskiego, który zaczšł silnie oddziaływać

na słownictwo polskie dopiero po drugiej wojnie œwiatowej.

Tradycyjne wpływy angielskie obejmowały dwie strefy tematyczne: terminologię naukowo-

-technicznš, np. kompakt, dubbing, flesz, komputer, kontener, stres, trend, walkman, oraz

słownictwo sportowe, np. aut, bekhend, badminton, bobslej, bukmacher, champion, debel,

;ilerby, doping, dżokej, forhend, hokej, lider, mecz, motokros, net, ofsajd, oldboy, opera, outsi-

(fer, ring, rugby, set, skuter, sparing, team, tenis, walkower, ze szczególnym uwzględnieniem

^żeglarstwa, np. siup, spardek, spinaker, szekla, szkuner. Lata szeœćdziesište i siedemdziesiš-

ste przyniosły jeszcze napływ słownictwa zwišzanego z rozrywkami młodzieżowymi, szczegól-

,0

l

iCYZMY 1616

muzykš, np. blues, country, disco, longplay, playback, pop(ular), singel, song, oraz

jżš sportowš, np. dżinsy.

Wpływ języka angielskiego na polski zmienił się zasadniczo w latach osiemdziesištych

.ziewięćdziesištych. Terminologia naukowo-techniczna oraz sportowa pozostały dziedzina-

.i otwartymi na anglicyzmy, ale zupełnie inny jest charakter ekspansji tego języka. Oto jej

iajbardziej typowe rysy:

1. Nastšpił gwałtowny, skokowy wręcz przyrost zapożyczeń, pozwalajšcy mówić już nie

o napływie anglicyzmów, lecz raczej o ich zalewie. Wyrazy angielskie pojawiajš się nie tylko

(jak dawniej) w tekstach naukowo-technicznych i publicystycznych, lecz także w różnych na-

pisach informacyjnych, ogłoszeniach, ofertach, reklamach, na szyldach, a nawet w codzien-

nych rozmowach dorosłych i dzieci.

2. Językiem oddziałujšcym na polszczyznę najsilniej jest angielski w odmianie amery-

kańskiej, stšd potrzeba analizowania i anglicyzmów, i amerykanizmów.

3. Zapożyczane słownictwo angielskie wykroczyło daleko poza sferę nauki, techniki, spor-

tu i muzyki młodzieżowej. Oprócz więc ogromnej liczby wyrazów zwišzanych z budowš,

obsługš, oprogramowaniem i pracš komputerów, np. Basie, bajt, drwer, serwer, skaner,

streamer (por. też hasło TERMINOLOGIA), nowych terminów sportowych: kick boxing, lift,

skateboard, skating, skibob, skidoo, skif, skifista, skit, smecz, surf, windsurfmg oraz nazw

dotyczšcych muzyki rozrywkowej (zwłaszcza nowych stylów), np. mono, stereo, breakdance,

(video) clip, dance, disc jockey, fan, funky, hard rock, heauy metal, rap, raper, reggae, soul,

techno, obserwujemy napływ anglicyzmów w wielu innych dziedzinach życia.

Zdecydowanie na pierwszym miejscu wœród nich jest ekonomia, wzbogacona ostatnio ta-

kimi okreœleniami, jak: biznes, biznesmen, bizneswoman, boom, boss, broker, dealer, dum-

ping, holding, joint uenture, leasing, menedżer, monitoring, sponsor, sponsoring, czemu towa-

rzyszy jeszcze uaktualnianie dawnych zapożyczeń typu lokaut.

Nowym zjawiskiem jest również przejmowanie z angielskiego wyrazów zwišzanych z pie-

lęgnowaniem urody (gimnastyka, zabiegi i preparaty kosmetyczne), np. aerobik, callanetics,

jogging, lifting, lotion, make-up, peeling, oraz nazw (częœci) odzieży, np. body, legginsy,

T-shirt, wadery. Ta strefa leksyki była tradycyjnie zdominowana przez zapożyczenia francu-

skie.

Najbardziej wymownym dowodem inwazji anglicyzmów jest ich wtargnięcie do słownic-

twa zwišzanego z życiem codziennym (nazwy zajęć, sklepów, dań, potraw, programów tele-

wizyjnych, przyborów, zabawek itp.), np. baby-sitter, family shop, sex shop, market, mini-

market, supermarket; cheeseburger, dip, dressing, fast food, grill, hamburger, hot dog, lunch,

popcorn, sandwich, snack-bar; teflon, tost, toster (oprócz wczeœniejszych: chips, drink, kok-

tajl, krakers); happening, happy end, joystick, logo, marker, notebook, pampers, publicity,

puzzle, ranking, scrabbie, show, skocz (scotch), streaking, thriller, weekend. Tę listę wzboga-

cajš jeszcze wyrazy i wyrażenia typowe dla różnych œrodowisk, np. establishment, high life,

liying-room, panel, playboy, punk, skin(head) czy bukować, zabukować ('rezerwować' - to

book).

Zapożyczone wyrazy stajš się podstawami słowotwórczymi wielu derywatów, np. biznes

<- biznesowy, menedżer <- menedżerski, ranking •<- rankingowy, rap <- rapować. Wyrazy

angielskie i ich częœci, np. -gate (Watergate), -land (genetycznie niemieckie, ale u nas - an-

glicyzm, por. Disneyland), top sš łšczone na gruncie polskim z tematami coraz to nowych

wyrazów i dajš poczštek seriom struktur analogicznych, takich jak Schnapsgate, tytońgate,

FOZZ-gate; topmodelka, computerland, Cricoland, Hoffiand, luxland czy groteskowy, hybry-

dalny ciucholand.

4. Odziaływanie języka angielskiego nie ogranicza się (jak dawniej) tylko do klasycznych

zapożyczeń leksykalnych, którym towarzyszš mniej czy bardziej udane próby ich asymilacji

fonetycznej i morfologicznej; obejmuje ono dużo większš częœć systemu językowego. Listę

tradycyjnych kalk, np. teenager 'nastolatek', seem to be 'wydawać się być', no matter 'nie

ma sprawy' uzupełniajš współczesne dokładnie (exactly), zastępujšce właœnie tak, być na

topie (to be on top) 'być u szczytu popularnoœci', narkotyki miękkie i twarde (soft and hard)

zamiast: słabe (łagodne) i mocne, szampon i odżywka w jednym (in one), zamiast: szampon

razem z odżywkš, numer jeden na œwiecie (number one over the worid), zamiast: 'najlepszy,

najważniejszy', oraz kalki semantyczne, wœród których należy wymienić rzeczowniki: promo-

[617 ANTONIMIA

ja w znaczeniu 'propagowanie, reklamowanie, popieranie', dieta 'sposób odżywiania', ge-

leracja 'typ, rodzaj', kondycja 'stan, położenie, los', nominacja 'wytypowanie', nostalgia

tęsknota', i czasowniki: artykułować 'otwarcie wyrażać', definiować 'okreœlać', generować

konstruować', kreować 'tworzyć', molestować (seksualnie) 'napastować'.

W codziennych rozmowach funkcjonujš cytaty-wtręty angielskie, np. bye-bye, hey, love

tory, non stop, okay, sorry.

Kolejny zakres odziaływania angielszczyzny to przenikanie do języka polskiego różnych

ikrótów; po naukowym laserze przyszła kolej na hi-fi — high fidelity - 'wysoka wiernoœć' (od-

warzania), PAL — Phase Alternate for Linę — 'niemiecki system telewizji kolorowej', PIT

- personal income tax - 'podatek od dochodów osobistych, kod formularza podatkowego',

iALT - Strategie Armaments Limitation Taiks - 'rokowania dotyczšce ograniczenia zbrojeń

itrategicznych', VIP - uery important person - 'bardzo ważna osoba' (por. wyjœcie dla VIP-

ów), yuppie — young urban professional — 'młody, wielkomiejski przedstawiciel wolnego zawodu'.

Destrukcyjny wpływ na polski system morfologiczny wywierajš połšczenia typu *kredyt

tank, *Sopot festiwal, zamiast poprawnych bank kredytowy, festiwal sopocki, oraz *biznes

nformacje, *komputer kurs, *tenis nauka, wypierajšce tradycyjne: informacje o biznesie,

wrs komputerowy || kurs obsługi komputera, nauka tenisa \\ nauka gry w tenisa.

Opisane zjawiska pozwalajš dopatrywać się w języku angielskim czynnika wprowadzajš-

;ego obce elementy nie tylko do naszej leksyki, lecz także do całego systemu językowego,

i nawet - do naszej kultury (na razie - kultury życia codziennego). Nie zawsze jest to kul-

iura najwyższej próby, jak œwiadczš o tym choćby amerykańskie dialogi filmowe, przesycone

rynsztokowym słownictwem.

Troska o kulturę języka ojczystego wymaga więc od jego użytkowników (zwłaszcza tych

najbardziej œwiadomych, znajšcych i upowszechniajšcych normę wzorcowš) propagowania

stanowczego umiaru w bezkrytycznym przejmowaniu słów i zwrotów angielskich oraz ame-

rykańskich. Bez popadania w puryzm nacjonalistyczny można doœć łatwo odróżnić ważne

potrzeby nazewnicze, także te powišzane z internacjonalizacjš terminologii naukowej, od

szkodliwej, snobistycznej pozy, za którš stoi brak szacunku dla rodzimej kultury i tradycji

lub nawet - przekonanie o wyższoœci (także językowej) wszystkiego, co angielskie (amery-

kańskie), nad tym, co polskie. Por. GALICYZMY, GERMANIZMY, INTERNACJONALIZMY,

LATYNIZMY, RUSYCYZMY, ZAPOŻYCZENIA. (H.J.)

ANTONIMIA to zjawisko przeciwstawnoœci znaczeniowej wyrazów (rzadziej zwišzków

frazeologicznych). Antonimy mogš być wyrażone przymiotnikami, np. długi - krótki, ciężki

- lekki, twardy - miękki, mšdry - głupi, cierpliwy - niecierpliwy, sprawiedliwy - niespra-

wiedliwy, ładny - brzydki, dobry - zły. Istniejš także antonimy czasownikowe, np. wlatywać

-wylatywać, zasypiać - budzić się, rodzić się - umierać i, rzadsze, antonimy rzeczownikowe,

np. dzień — noc, wojna — pokój, mężczyzna — kobieta. Oprócz antonimów semantycznych ist-

niejš antonimy zestawiane ze względu na tradycyjne przeciwstawianie sobie, z różnych po-

zajęzykowych powodów, pojęć oznaczanych przez dane słowa. Sš to zazwyczaj antonimy rze-

czownikowe, np. kot - pies, niebo - ziemia, mięso - koœci, ogień - woda, chłop — szlachcic,

stać - leżeć.

O wiele rzadsze sš antonimy frazeologiczne, np. być nie w sosie — być w szampańskim

'humorze, usta mu się nie zamykajš — milczy jak grób, komuœ idzie jak po maœle — komuœ

yizie jak po grudzie.

Wœród klasycznych antonimów przymiotnikowych przeciwstawienie może dotyczyć tylko

jednego znaczenia wyrazu, np. godziwy - niegodziwy człowiek, ale: godziwa zapłata — ?, albo

to sam przymiotnik może mieć różne antonimy w różnych znaczeniach np. stary - nowy

Vmeter), stary - młody (człowiek) i stary - œwieży (chleb).

Antonimy sš często wyzyskiwane jako œrodki tworzšce figurę stylistycznš zwanš oksy-

inoronem, np. Ogień idzie z wody. Bóg się rodzi, moc truchleje; w takich wypadkach częœciej

wykorzystuje się przeciwieństwo oparte na zwyczajowym przeciwstawianiu się pojęć niż an-

tonimy sonomatyczne.

Należy pamiętać o tym, że budujšc zdania zawierajšce wyrazy skontrastowane znacze-

iiowo, możemy skorzystać z dwu typów konstrukcji składniowych: „A, a nie B" (np. wysoki,

l nie niski; chłop, a nie szlachcic; zwiększa się, a nie zmniejsza) lub „Nie A, ale B" (np. nie

ARCHAIZM

1618

niski, ale wysoki; nie szlachcic, ale chłop; nie zmniejsza się, ale się zwiększa}. W tym drogim

wypadku poniżej normy wzorcowej jest, spotykana często, a wzorowana na składni rosyj-

skiej, konstrukcja „Nie A, a B" (np. nie niski, a wysoki; nie szlachcic, a chłop; nie zmniejsza

się, a zwiększa).

Zjawiskiem pokrewnym antonimii jest konwersja leksykalna. Konwersy to dwa takie wy-

razy, które ujmujš tę samš czynnoœć, tę samš zależnoœć itd. z punktu widzenia dwóch róż-

nych jej uczestników. Konwersami sš więc na przykład kupić — sprzedać (Zosia k u piła od

Marcina samochód - Marcin sprzedał Zosi samochód), mniejszy - większy (Dom Jest

mniejszy od pałacu - Palšc jest większy od domu), a także np. syn - ojciec (Zbyszek

jest synem pana Józefa - Pan Józef jest ojcem Zbyszka).

Należy pamiętać o tym, że każdy z konwersów w parze czasownikowej może mieć swoje

wymagania składniowe, np. kupić coœ - od kogoœ, ale: sprzedać coœ - komuœ, i nie można

ujednolicać tych konstrukcji. Konwersy przymiotnikowe i przysłówkowe występujšce w stop-

niu wyższym wchodzš w dwojakš konstrukcję, np. mniejszy niż coœ i mniejszy od czegoœ.

Niepoprawne jest w takim wypadku używanie konstrukcji typu „mniejszy jak" coœ (popraw-

nie: Królik jest mniejszy niż kangur albo Królik jest mniejszy od kangura, niepoprawnie:

*Królik jest mniejszy jak kangur}. (A.M.)

ARCHAIZM Terminu tego używa się współczeœnie w dwu znaczeniach. Powszechniejsze

jest rozumienie archaizmu jako każdego takiego elementu językowego, który wyszedł z użyci;

(zwykle przed wiekiem XIX) i nie jest już składnikiem współczesnego systemu językowego ani

tym bardziej, współczesnej normy językowej. Wydziela się kilka typów archaizmów, w zaleŸ

noœci od tego, w jakim zakresie okreœlony element językowy różni się od współczesnej norm}

Archaizmy fonetyczne to dawne brzmieniowe postaci wyrazów, np. ociec, uŸrzei

mołwić, wiesna, bohatyr. Archaizmy fleksyjne oddajš dawne sposoby odmiany wyri

zów, np. zrobił bych, dowiewa się, dwie niewieœcie, nogoma, krwie, (do) ziemie, znan. Ai

chaizmy słowotwórcze obrazujš dawne sposoby tworzenia wyrazów, np. zbrodzie,

morderz, zwycięży ciel, gońca. Archaizmy składniowe to albo odmienne od używany!

dziœ wskaŸniki zespolenia, np. iże, azaż, aczkoliciem, i przyimki, np. gwoli, k, albo nie uż

wane konstrukcje syntaktyczne, np. postawš nie dochodził ojca; sš ta ista stówa smowiol

oćcem œwiętym; poczęli wszemu ludu powiadać, rzekšc, iżeœmy widzieli i słyszeli. Archa

zmy leksykalne obejmujš wyrazy, które wyszły całkowicie z użycia, np. sampierz 'pr;

ciwnik', rucho 'szata', otrok 'młodzieniec', imaginować sobie 'wyobrażać sobie', archai

my frazeologiczne obejmujš nie używane dziœ stałe połšczenia wyrazowe, np. 102

kogoœ na szable, klimkiem rzucać. Najtrudniejsze do rozpoznania sš archaizmy zn

czeniowe, czyli dawne znaczenia wyrazów do dziœ używanych, np. liszka 'lisica',

'liœć', mierny 'zachowujšcy miarę, kształtny', grzeczny 'stosowny, odpowiedni', przerazić 'pi

bić mieczem, szablš'.

Oddzielnš grupę tworzš tak zwane archaizmy rzeczowe, czyli nazwy odnosz

się do przedmiotów (rzadziej zwyczajów, czynnoœci), które współczeœnie już nie istn

(nie występujš). Wyrazy te sš więc dziœ nieobecne w naszym języku nie z powodu zmi

normy językowej, lecz z przyczyn pozajęzykowych. Takimi archaizmami rzeczowymi sš

wyrazy misiurka, koncerz, pogłówne.

Współczeœnie archaizmy sš przede wszystkim Ÿródłem archaizacji językowej utwc

literackich (rzadziej publicystycznych) i wówczas sš używane œwiadomie. Należy jed

uważać, by stosujšc je, nie popełnić anachronizmu i np. nie użyć wyrazu szesnastowieczi

w tekœcie stylizowanym na wczesne œredniowiecze lub - odwrotnie - nie przypisać jeży]

bohatera okresu baroku form językowych, które wyszły z użycia w póŸnym œredniowie

Zdarza się też posługiwanie się archaizmami (głównie leksykalnymi) w tekstach w;

czesnych dla nadania im walorów stylistycznych, głównie ksišżkowoœci lub podniosłoœci

sadza się to na słusznej obserwacji, że wyrazy wychodzšce z użycia nabierajš takich włi

wartoœci stylistycznych). Ten zabieg stylistyczny powinien być stosowany z umiarem

może dotyczyć tekstów o tematyce codziennej. Posługiwanie się okreœleniami jako że, (

daj, aliœci np. w sprawozdaniach sportowych razi, jest manieryczne i œwiadczy o nieoi

waniu normy stylistycznej współczesnej polszczyzny. Nieœwiadome posługiwanie się arc

mami jest usterkš językowš.