3 Дін ұғымы және классификациясы

«Дiн» терминi religio деген латын сөзiнен шыққан. Бұл терминнiң Цицерон (б.э.д. 106-43) мен Лактанций (шамамен 250-325 жылдан кейiн қ.б.) берген нұсқалары танымал болып табылады. Цицерон бұл терминдi relegere – артқа жүру, оралу, қайта оқу, ойластыру, жинау, аңдау, қорқу деген латын сөзiнен жасаған және дiндi құдайдан қорқу, қорқыныш және құдайларды құрметтеу, осы құрметтеуге қатысы бар барлық нәрсенi мұқият ойлап байқау ретiнде сипаттады. Лактанций religio сөзi латынның religare – алу, буу, байлау, шырмау сөзiнен шыққан – және байланыс, адамды Құдайға қызмет еткенде және оған тақуалық арқылы бағынғанда бiрiктiретiн дәнекер дегендi бiлдiредi деп санаған. Танымал француз лингвисi Э. Бенвенист (1902-1976) бастапқыда religio – бұл әрекетке түрткi болатын немесе салтты орындауға мәжбүрлейтiн сезiм емес, бұл адамды ұстап тұратын күдiк, қайсыбiр әрекетке деген iшкi кедергi деген. «Қайта жинау», «жинау, бастапқы түрге келтiру», «бұрын жасалған таңдауды қайта бастау» – religio сөзiнiң нақты мағынасы осындай. Тек христиан жазушыларында алғаш рет religio сөзiн religare сөзiмен түсiндiру орын алады, religio сөзi тақуалық мағынасынан шығарылады, себебi Құдай адамды өзiне бiрiктiредi және өзiне тақуалық арқылы байлайды. Христиандықта religio сөзi адамның Құдайға тәуелдiлiгi, адамның Құдай алдындағы мiндеттерi мағынасында түсiндiрiлген. Сөз семантикасының эволюциясы сөздiк аудармаларда көрiнiсiн табады. Religio терминi сөздiктерде былайша аударылады: бiрдемеге ар-ұят тұрғысынан қарау - iшкi сезiмде орныққан ұяттың болуы; әсiресе, қасиеттi бiр нәрсеге ар-ұят тұрғысынан қарау; дiни сезiм, сенiм; дiни құрмет, Құдайды құрметтеу; культ, дiн.

Басқа мәдениеттерде латынның religio сөзiне сәйкес келетiн терминдердiң мағыналары басқаша. Санскритше dharma (арий тiлiндегi dhar – бекiту, қолдау, қорғау) iлiм, iзгiлiк, ақылақтық сипат, борыш, әдiлеттiк, заң, үлгi, мұрат, норма, нысан, ақиқат, шарт, себеп, әлем тәртiбi және т.б. мағыналарды бiлдiредi. Араб тiлiнде «din» (дін) деген атау қолданылады, ол алғашқыда исламға дейiнгi кезеңде билiк, бағыну, әдет-ғұрыптар дегендi бiлдiрсе, кейiнiрек Аллаға деген шексiз бағыну, өзiн-өзi Құдайға арнау, дiни бұйрықтарды орындау, сенiмнiң шынайылығын жетiлдiру мағынасында қолданыла бастады. Қытай тiлiнде латынның religio сөзiне Chiao – iлiм деген сөзi сәйкес келедi. Көне славян тiлiнде «сенiм», «наным», ал орыс тiлiнде «дiн» сөзi XVIII ғасырдың басынан белгiлi.

Діннің классификациясы.

Діннің шығу генезисіне, таралу аймағына байланысты ежелгі діни наным-сенімдер, ұлттық діндер және әлемдік діндерге бөлінеді. Алғашқы діни наным-сенімдерге фетишизм, анимизм, тотемизм, магия жатады. Ұлттық діндерге белгілі бір ұлтқа тән, дәстүрлі сипаттағы діндер жатады. Мысалы индуизм, зороастризм, даосизм, синтоизм және иудаизм сияқты. Дегенмен ұлттық діндер деген ұғымның өзі біршама шартты ұғым болып табылады. Өйткені белгілі бір шарттарда ұлттық діндерді басқа ұлт өкілдері де ұстана алады. Бұл жағдайда басқа ұлт адамдарына ұлттық діннің талаптарын қабылдап қана қоймай, сонымен бірге сол дінді ұстанушылардың жалпы көпшілігіне тән этникалық сипаттарын да меңгеруге тура келеді. Қазіргі заманғы ұлттық діндердің басым бөлігі политеистік (көптәңірлі) саналады және өз негіздерінде ертедегі діни ілімнің іргелі қағидаларын сақтай алған.

Әлемдік діндерге буддизм, христиандық, ислам жатады. «Әлемдік» деген ұғымның өзі оларды әртүрлі халықтардың, ұлттар мен ұлыстардың ұстанатындығын және бұл діндердің бір ұлттың шеңберінен асып, бүкіл әлемге таралғанын көрсетіп отыр. Әлемдік діндерде айқын көрінетін прозелитизм, уағыздық белсенділік тән және олардың уағыздары этносаралық, космополиттік сипат алып, әртүрлі әлеуметтік топтар өкілдеріне арналған. Бұл діндерде адамдардың бір-бірімен теңдігі уағыздалады. Адамдарды бір-бірінен бөлетін және өзара қарым-қатынастарды қиындататын белгілер оларға жат. Әлемдік діндердің барлықтарында еркек пен әйел, кедей мен бай, әртүрлі нәсілдердің Құдай алдындағы теңдігі уағыздалады.

Дiннiң элементтерi мен құрылымы

Дiннiң элементтерi мен құрылымы тарих барысында қалыптасып, өзгередi. Алғашқы қауымдық құрылыста дiн салыстырмалы түрде дербес құрылым ретiнде әлi бөлiнiп шықпады. Кейiнiрек, рухани өмiрдiң салыстырмалы түрде дербес саласына айналып, неғұрлым жiктеле түседi, дiннiң алғашқы элементтерi пайда болып, осы элементтердң байланыстары қалыптасады. Жоғарыда айтылып өткендей, қалыптасқан дiндерде дiни сана, әрекет, қатынастар, институттар және ұйымдар анықталады.

Дiни сана

Дiни санаға сезiмдiк көрнекiлiк, қиялмен жасалған образдар, шындыққа барабар мазмұнның қиял, сенiм, рәміздiлiк, сұхбаттылық, эмоциялық толықтылық, дiни лексиканың (басқа да арнайы белгiлердiң) көмегiмен қызмет ету тән. Аталған белгiлер тек қана дiни санаға тән емес. Сезiмдiк көрнекiлiк, қиял бейнелерi, эмоциялық өнерге тән, қиялдар мораль, саясат, әлеуметтiк ғылымдарда пайда болады.

Дiни сенiм

Дiни сананың өзегі – дiни сенiм болып табылады. Соңғысы адамның жаратылысындағы ерекше феноменнiң арқасында «өмiр сүредi». Сенiм – мақсатқа жетуге, оқиғаның болатынына, қойылған мақсат жөнiнде нақты ақпарат жетiспеген жағдайда идеяның ақиқаттылығына, оқиғаның соңғы қорытындысына, тексерудiң нәтижесiне сенiмдi болу. Онда қалаған нәрсенi iске асыруға деген үмiт артылады. Бұл психологиялық күй табысты әрекет жасауға мүмкiндiк болған кезде, оның нәтижелi аяқталатыны туралы және сол мүмкiндiк туралы бiлген кезде ситуацияның ықтималдығында пайда болады.

Дiни әрекет

Дiни әрекет қоғамдық әрекет жүйесiнде өзiндiк орын алады. Дiни әрекеттiң екi негiзгi түрi бар: культтiктен тыс және культтiк. Культтiктен тыс түрi рухани және практикалық салада жүзеге асады. Культтiктен тыс рухани әрекет дiни идеяларды жасаудан, теологияның қасаң қағидаларын жүйелеу мен түсiнiктемелеуден, дiни шығармаларды жасаудан және т.б. құралады. Культтiктен тыс практикалық әрекет түрлерi – дiни культ құралдарын өндiру, миссионерлiк, соборлардың жұмысына қатысу, оқу орындарында (мектептерде, университеттерде, дiни оқу орындарында) дiни пәндердi оқыту, дiни ұйымдар мен институттарда басқару әрекетi, баспа, радио, теледидар арқылы дiни көзқарастарды үгiттеу, жанұя мен басқа да қарым-қатынас топтарында дiни насихат. Әдетте, дiни емес әрекетке азды-көптi дәрежеде культ элементтерi де енетiнiн басып айтқан жөн.

Культ және культ құралдары

Дiни әрекеттiң маңызды түрi культ болып табылады (лат. cultus – күтiм, құрметтеу). Оның мазмұны сәйкес дiни түсiнiктермен, идеялармен, қасаң қағидалармен анықталады. Дiни сана культте бәрiнен бұрын культтiк мәтiн түрiнде көрiнедi, культтiк мәтiнге Қасиеттi Жазбаның дұғалардың, псалымдардың, ән айтулардың және т.б. мәтiндерi жатады. Бұл мәтiндердi культтi орындау кезiнде айту культке қатысушылардың санасында дiни образдар мен баяндауларды жандандырады. Мазмұн тұрғысынан қарастырылатын культ «дiни мифтi сахналау» ретiнде сипатталуы мүмкiн. Өнерде (мысалы, театрда) көркемдiк мәтiндi қайта шығару, оның қаншалықты нақты және шебер жасалғанына қарамастан, әрекеттiң шартты түрде жасалып жатқандығын жоймайды. Ал дiни культте мәтiндi сахналау мәтiнде суреттелген оқиғалардың шынымен iске асатынына, бұл оқиғалардың қайталанатынына, дiни кейiпкерлердiң қатысатынына, объективтi деп мойындалатын жаратылыстардан жауап алуға деген сенiммен байланысты.

Культтiк әрекеттiң негізі дiни образдар ретiнде түсiнiлетiн әр түрлi объектілер мен тылсым күштер болады. Әр түрлi типтегi дiндерде, әр түрдi дiни бағыттар мен конфессияларда культтiң заты ретiнде материалды заттар, жануарлар, өсiмдiктер, ормандар, таулар, өзендер, Күн, Ай және т.б. дiни сана атрибуттаған қасиеттермен және байланыстармен бiрге алынады.

Культтiң субъектiсi дiни топ немесе дiншiл жеке адам бола алады. Бұл әрекетке қатысудың түрткiсi дiни стимулдар: дiни сенiм, дiни сезiмдер, қажеттiлiктер, талпыныстар, үмiттер болып табылады. Культ нысаналарына сиыну үйi, дiни өнер (сәулет, бейнелеу, музыка), әр түрлi культтiк заттар (крест, балауыздар, аса таяқ, шiркеу аспаптары, священник киiмдерi) жатқызылады. Маңызды культтік нысана культтiк ғимарат болып табылады. Культтiк ғимаратқа ене отырып, адам әлеуметтiк кеңiстiктiң арнайы аймағына кiредi, басқа өмiр жағдаяттарынан ерекшеленетiн жағдайға тап болады.

Культтiк әрекеттiң нәтижесi бәрiнен бұрын дiни қажеттiлiктердi қанағаттандыру, дiни сананы тiрiлту болып табылады. Дiншiлдердiң санасында культтiк әрекеттердiң көмегiмен дiни образдар, рәмiздер, мифтер қайта елестетiледi, сәйкес эмоциялар қоздырылады.

Дін – қатынастар және байланыстар жүйесі

Әр алуан әрекет түрлерiне сәйкес дiннен тыс және дiни қатынастар қалыптасады.

Дiни қатынастардың қасиеттерi

Дiни қатынастар дегенiмiз – рухани саладағы дiни санаға сай қалыптасатын, дiни әрекеттiң арқасында өмiр сүрiп, жүзеге асатын қатынастардың түрi. Оларды индивидтер, топтар, институттар, ұйымдар жасайды.

Дiннiң әсер ету дәрежесiне байланысты дiни қатынастарға этнос, жанұя, кәсiптiк топ, мемлекет немесе көрсетiлген топтардың бөлiктерi, яғни өкiлдерi өздерiн ортақ бiр сенiмге жатқызатын әлеуметтiк және саяси бiрлестiктер түседі. Әсiресе, дiни қатынастарды сақтауда, жасауда дiни белгiлерi бойынша бөлiнген әлеуметтiк топтар үлкен рөл атқарды, – ежелгi үндi қоғамындағы брахмандар варнасы, ежелгі мемлекеттердегi абыздар, ортағасырлық феодалдық монархиялардағы дiн басылардың жiгi және т.с.с.

Дiни қатынастардың сипаттары әр түрлi бола алады – ынтымақтастық, төзiмдiлiк және бейтараптық, бақталастық, қақтығыс және күрес сипаттары, кейбір жағдайда дiни фанатизм үрдiсi де байқалады. Дегенмен «бiрге бейбiт өмiр сүру» болған кезде де, әдетте, белгiлi бiр бiрлестiктiң, конфессияның, бағыттың, дiннiң басымдылығы туралы түсiнiк болады.

Дiни ұйымдар

Әрекет пен қатынастарды тәртiпке келтiрушi инстанциялар ретiнде институттар мен ұйымдар қызмет атқарады.

Дiни ұйымдардың түрлерi мен құрылымы

Дiнде де ұйымдар қызмет етеді, олар культтен тыс және культтiк болады. Культтен тыс мекемелерге культтен тыс әрекеттi басқаратын топтарды (шiркеу кеңесi, ревизиялық комиссия, бiлiм беру бөлiмдерi, баспасөз департаменттерi, дiни оқу орындарының ректораттары және т.б.) жатқызамыз, ал культтiк мекемелерден (христиандықтағы) причттi атаймыз.

Алғашқы қауымдық қоғамда дiни ұйымдар болған жоқ. Дiни рәсiмдердi алғашқы кезде ру немесе тайпа басылары басқарды. Бiртiндеп культтi орындаушылар пайда болады: бақсылар, балгерлер және т.б. Этникалық ортақтыққа ұқсамайтын дiни топтар – «жасырын одақтар» қалыптасты. Қоғамның жiктелуiне, еңбек бөлiнiсiне қарай, абыздар тобы және осымен бiрге дiни ұйымдар бiртiндеп қалыптасады.

Пайда болу және өмiр сүру жағдайларына байланысты дiни ұйымдар монархиялық (католицизм, православие), парламенттiк-корольдық (англикандық), республикалық-демократиялық (кальвинизм, баптизм) және басқа да түрге енедi.

Деноминация және секта ұғымдары

Бiрлестiктердiң типтерi

Ұйымдастыру элементтерiн жинау, олардың өзара байланыстары, позициялар мен рөлдердi үлестiру, басқару және атқару органдары, бақылау механизмдерi әртүрлi дiндерде, конфессияларда, әртүрлi типтегi бiрлестiктерде әртүрлi. Христиандықты зерттеу негiзiнде дiни бiрлестiктердiң мынандай типтерi анықталған: шiркеу, секта, деноминация, бекiтiлген секта, мистерия және т.б. Зерттеушiлер тарапынан неғұрлым қолдау тапқаны алдыңғы үш типтегi бiрлестiктер.

Шiркеу салыстырмалы түрде кең бiрлестiк, оған мүшелiк индивидтiң жеке таңдауы емес, дәстүрмен анықталады. Осыдан әрбiр адамның шiркеудiң мүшесi болуына мүмкiндiгi бар екенi мойындалады. Шындығында үздiксiз және қатаң бақыланатын мүшелiк жоқ, iзiн басушылар анонимдi. Көптеген шiркеулерде олардың мүшелерi дiн басылары мен пенделерге бөлiнедi. Позициялары мен рөлдерi, дәрежесi мен мансап деңгейлері иерархиялық және мәртебелiк ұстанымдары бойынша реттестiрiлген.

Секта дәстүрлі дiни бағыттарға қатысты оппозициялық ағым ретiнде пайда болады. Сектаға рөлiнiң, доктринасының, идеялық ұстанымдарының, құндылықтарының, ұйғарымдарының ерекшелiктерiн мойындатуға талпыныс тән. Мұнымен қоса, өзiн таңдаулы деп санау, көп жағдайда оқшаулану, өзін ерекше етіп көрсету үрдiсi байқалады. Рухани қайта жаңғыруға деген талпыныс көрiнiс табады. Поптар институты болмайды, көш басылық харизмалық деп саналады. Барлық мүшелерiнiң теңдiгiне ерекше көңіл аударылады, өз еркiмен бiрiгу ұстанымы жарияланады. Секталардың тарихи тағдыры бiрдей емес. Олардың кейбiреулерi белгiлi бiр уақыт аралығында өзiнiң өмiр сүруiн тоқтатады. Басқалары уақыт өте басқа типтерге айналады.

Деноминация бiрлестiктердiң басқа типтерiнен дами алады немесе ең басынан-ақ осы формада қалыптасады. Оның идеялық, культтiк және ұйымдастырушылық ұстанымдары шiркеуге және сектаға оппозицияда қалыптасады және әр түрлi сипатта болады. Мүшелерiнiң «таңдаулы» екенi туралы екпiндi сақтай отырып, ол кез келген дiндар үшiн рухани қайта туылудың мүмкiндiгiн мойындайды. «Дүниеден» оқшаулану және дiни топтың iшiне тұйықталу «шынайы» дiншiлдiктiң мiндеттi белгiсi деп саналмайды. Үздiксiз және қатаң бақыланатын мүшелiк ұстанымы және соған сәйкес, әсiресе дiни әрекетте беделдiлiк ұсынылғанмен, «дүниемен» бiрiгу үрдiсi байқалады, оның жолын ұстанатындар қоғам өмiрiне белсендi қатысуға шақырылады. Деноминацияға көлденеңiнен болсын, тiгiнен болсын, нақты ұйымдастыру тән.

4 Дін және қоғам

Дін қоғамдық құбылыс ретінде

Дiнде қоғамдық жүйелердiң белгiлi бiр типiнiң мәнi байқалады, ол қоғамдық шындықтың тiкелей бақылаудан жасырын, iшкi, терең деңгейлерiн танытады, демек, дiнде қоғамда болып жататын құбылыстарға барабар нәрселер кездеседi. Бiрақ дiнге енген қоғамның iшкi байланыстары өзгерген түрiнде көрiнуi мүмкiн және бұл қоғамның дамуының, өзгеруінің нәтижесі. Демек, дiн қоғам туралы көп нәрсе «айтады», мұнда тек кодталған ақпараттың шифрын дұрыс шешкен маңызды. Бұл үшiн дiни әлемдi қайсыбiр шынайы қатынастарға әкелiп тiреу жеткiлiктi емес. Мұнда нақты өмiрдiң берiлген қатынастарынан оған сәйкес дiни формалар шығарған маңызды.

Дін адам мен қоғамның тiршiлiк әрекетiнiң қажетінен туындаған қоғамдық сана формасы.

Дiн дегенiмiз – философтар, абыздар, өтiрiкшiлер, тирандар тарапынан адамдарға зорлап таңылған (мұндай пiкiр кейде осы күндерi де айтылып қалады) кездейсоқ құрылым емес. Ол қоғам дамуының белгiлi бiр кезеңiнде қажеттi түрде пайда болады. Дінді метақоғамдық, дүниеден тыс, тарихтан тыс өзiндiк мәнi бар бастама ретінде сипаттайтын тезистерге де дәлел жоқ. Дін қоғамда рухани қажеттiліктен пайда болып, сол сұраныстарды қанағаттандыру үшін өмiр сүредi және қоғамдағы өзгерiстерге сай дамып отырады.

Адамның қоғамдық жатсынуы және оны жеңу жолындағы діннің ролі

Жатсыну дегенiмiз – бұл адам әрекетiнiң және оның өнiмдерiнiң, қатынастар мен институттардың адамдарға үстемдiк ететiн күштерге айналуы. Нағыз жатсынудың негiзгi сәттерi мыналар: а) еңбек өнiмiнiң өндiрушiден жаттануы; б) еңбектiң жаттануы; в) ортақ мүдденi көздейтiн мемлекеттiң жеке және топтық мүдделердi жатсынуы, бюрократизация; г) адамның табиғаттан жаттануы, экодағдарыс; д) адамдардың қатынастарының заттардың қатынастарымен жанасуы, қатынастардың деперсонализациясы; е) аномия, құндылықтар, нормалар, рөлдерден жатсыну, әлеуметтiк тәртiп бұзу, дау-жанжалдар; ж) адамның адамнан жаттануы; з) тұлғаның iшкi жаттануы – «Мендi» жоғалту, апатия, жете түсiнбеушiлiк.

Дiнде шынайы өмiрдегi жатсынудың жоғарыда көрсетiлген көріністері орын алады. Қоғамдық өмiрдiң әр түрлi салаларындағы жатсыну қатынастарының өрбiгенi үшiн дiн «жауапты» емес, керiсiнше, бұл қатынастар дүниенi рухани меңгерудiң алуан түрлерiне, соның iшiнде дiннің кең орын алуына жағдай жасайды. Дүниенiң алуандылығы, қайшылығы дiнде сәйкесiнше көрініс табады.

Адамның экономикалық, саяси, мемлекеттiк, құқықтық, әдептiк және т.б. салалардағы жатсынуларын көрсететiн дiни кейіпкерлер мен олардың өзара байланыстары туралы түсiнiктер адамдардың арасындағы қатынастарда да көрiне бастайды.

Бiрақ дүниенi меңгеру жатсыну қатынастарына ғана келiп тiрелмейдi. Жатсыну қатынастарын бейнелей отырып, дiн оларды жеңудiң әдiсi ретiнде де танылады. Жат күштердiң билiгiнен құтылу қажеттiлiгi тазару, тәубеге келу, ақталу, құтқарылу, Құдайға жақындау, жоғалтқан жұмақты табу, жұбаныш және т.б. идеялары мен жол-жораларынан қанағат iздейдi. Дiн жатсынудың салдарларын қоғамдық өнiмдi қоғамның аз қорғалған қабаттарының пайдасына қайта үлестiру, қайырымдылық пен рақымшылдық, шеттетiлген жеке адамдарды қауымдарға бiрiктiру, дiни топта тұлға аралық қатынасты дамыту және т.с.с. арқылы жұмсартады.

Діннің өмір шындығын бейнелеуші функциясы

Бейнелеу, жалпы, қоғамның және оның әр түрлi салаларының қасиетi болып табылады, ол қоғамдық әрекет процесiнде де, оның тұрып қалған нәтижелерiнде де iске асады. Дiн өзiнде табиғат, қоғам, адам қасиеттерiн сақтап қалып, қайта шығарады. Егер дiн бейнелеу болса, онда ол шындықты бейнелейдi және бейнелетiн нәрсе жөнiнде сәйкес ақпаратты береді. Ақпаратты сырттан ала отырып, дiн оны жақсылап өңдейдi және оны өзiн-өзi ұйымдастыру, дүниеде бағдарын айқындау үшiн қолданылады. Ақпараттық-сигналды бейнелік әсер етулердi қайта керi әсер ету құралы ретiнде пайдаланады. Басқа жағынан алғанда, бұл бейнелеу таңдампаз болып келедi және дiннiң өзiндiк ұстанымдарын ескере отырып, жүзеге асырылады; ол адамдардың тiршiлiк әрекетiнiң басқа салаларымен өзара әрекетiнiң нәтижелерiн «алдын ала сезiп қояды», алдын ала еске салады.

Дiнде шындықтың көп қырлы құбылыстары бейнеленедi. Әсiресе, ол адамның тәуелдiлiгiн тудыратын жақтарды бейнелейдi. Бiрақ бұл бейнелеу дiндегi бейнелену процесiнiң толық мазмұны емес. Ол әртүрлi табиғи және қоғамдық байланыстар туралы, адам туралы ақпаратты қабылдап, қайтадан өңдейдi, онда адамдарға үстемдiк жүргiзетiн сыртқы күштер, сондай-ақ адамның еркiндiгiн, оның табиғи және қоғамдық процесстердi басқару мүмкiндiгiн көрсететiн қатынастар бейнеленедi. Ол шындықты тәуелдiлiктiң бейнеленуi тұрғысынан бейнелейдi. Бейнелеудiң нәтижелерi санада, әрекет құралдарында және әрекеттердiң өзiнде, нормаларда және құрылымдық схемаларда, ұйымдастырушылдық «матрицаларда» сақталып қалады.

Дiн қоғамдық жүйе

Қоғамға байланысты қарастырылғанда, дiн қоғамдық жүйе ретiнде танылады. Алғашқы қауымдық қоғамда ол салыстырмалы түрде дербес құрылым ретiнде анықталып, бөлiнiп шыға қойған жоқ. Ежелгі нанымдар және солармен байланысты жол-жоралар мифологиялық, синкретикалық кешенде дамытылған. Қоғамның дамуы мен жiктелуi оның әр түрлi салаларының құрылуына әкелдi. Әрбiр сала күрделi құрылымды құрайды, бұл құрылымда әрекет жүзеге асырылады, құрылымның негiзi қаланады және оның өз элементтерi болады. Ешбiр жүйе және оның жүйеастылары бiр ғана элементтен тұрмайды және осы элементтердiң бiр-бiрiмен өзара байланысынан тыс қарастырыла алмайды, ал олардың өзара байланысы бәрiнен бұрын қызмет ету процесiнде жүзеге асады. Дамыған дiндерде сана, әрекет, қатынастар, институттар, ұйымдар көрсетiледi. Өз кезегiнде олардың әрқайсысының бiрқатар белгiлерi сипатталады.

Қоғамның жүйеасты саласы бола отырып, дiн қоғамда әр түрлi, тарих барысында өзгерiп отыратын орын алады және нақты-тарихи жағдаятқа сай белгiлi бiр қызметтердi атқарады. Тарих дiннiң қоғамда төмендегiдей жағдайларда болғанын көрсетедi.

1. Дiни сана үстемдiк етедi, қоғамдық, топтық және жеке адамдық санаға өтiп кетедi. Дiни қауымдастықтар этникалық қауымдастықтармен бiртектес болып шығады. Дiни әрекет әлеуметтiк шындықтың ажырамас бөлшегiн құрайды. Дiни қатынастар басқа әлеуметтiк байланыстармен тығыз сабақтасады. Институттар дiни және зайырлы билiктердi бiрiктiредi.

2. Дiни сана үстемдiк етпейдi; онымен бiрге зайырлы сананың әр түрлi формалары дамиды. Дiни әрекет мiндет ретiнде жүктелсе де, ол бiртiндеп әрекеттiң жалпы шеңберiнен ысырылып, белгiлi бiр орындар мен уақыттар таңылады. Әлеуметтiк байланыстардан дiни қатынастар таңбасын алып тастау үрдiсi пайда болады. Дiни әрекет этникалық қауымдастықпен бiртектес болып қала беруге ұмтылса да, оларда жiктелу процесi жүредi. Дiни және мемлекеттiк бағдардың ұқсастығы жиi кездеседі.

3. Дiни сана қоғамдық санада басты орын алмайды. Басқа идеялар жүйесi басым болып келедi. Дiни әрекет және қатынастар әрекет пен қатынастардың жеке түрi болып табылады. Дiни топтар этникалық қауымдастықтардан бөлек және мемлекеттiк құрылымдармен бiртектi емес. Рухани және зайырлы билiк әр түрлi институттарға жатады.

Қоғамның әр түрлi типтерiнде, тарихтың әр түрлi кезеңiнде, әр түрлi елдер мен аймақтарда, олардың қызметтерi мен әрекет ету саласы өзгерiп отырады.

Дін мәдениет феноменi

Дiн – мәдениет универсумының іргелі салаларының бiрi. Мәдениеттiң тарихи бiрiншi типi алғашқы-синкретикалық тип болды, ал оның рухани саласын мифология құрады. Бұл типтiң жiктелуiнiң барысында рухани мәдениеттiң әр түрлi салалары - өнер, дiн, философия, мораль бөлiнiп шығады және олардың жүйесi құрылады, бұл жүйенiң салалары бiрегейлiк пен тұтастықты құра отырып, өзара бiр-бiрiне әсер етедi. Дiндi осылайша түсiнген кезде, дiн мен мәдениет бiр-бiрiнен бөлiнбейдi және алшақтамайды, бiрiншiсi соңғысының аясынан шығарылмайды, мәдениет феноменi ретiндегi қасиетiн жоғалтпайды. Басқа жағынан алғанда, мәдениет универсумы дiнсiз қалмайды, мазмұны мен кеңiстiгiн тарылтпай, оны өзiнiң бойында сақтайды.

Әлемдiк мәдениет өзiнiң бастамасын, шығу тегiн дiннiң құрамдас бөлiгi болып табылатын культтен алады дейтiн пiкiр бар. Бұл пiкiрдi негiздеу үшiн этимологиялық аргумент келтiрiледi: бiр кездерi «культ» (лат. - cultus) және «мәдениет» (лат. - cultura) сөздерi мен ұғымдары бөлiнбейтiн болған. О. Петрученконың «Латынша-орысша сөздiгiне» қарасақ, cultus және cultura сөздерiнiң семантикасын анықтап, салыстырғанда келтiрiлген аргументтiң нақты емес екендiгiн байқауға болады. Cultus «егу, өңдеу, айдау»: 1) тар мағынасында – егiс алқабын егу, өңдеу, өсiмдiктерге қарау, өсiру, өңдеу, мәдениет; 2) кең мағынасында – күтiм, егу, қамқорлық, әсемдеу, безендiру, өмiр салты, құрылым, даму, тәрбиелеу, жаттығу, шұғылдану, айналысу, (құдайды, адамды) құрметтеу, табыну дегендi бiлдiредi. Cultura егу, жер өңдеу, күтiм, агрикультура (жер өңдеу, диқаншылық), сондай-ақ құрылым, даму деп аударылады. Көрiп отырғанымыздай, cultus және cultura сөздерi семантикалық жағынан байланысты, бiрақ олардың мағыналары толығымен сәйкес келмейдi: О. Петрученко cultura сөзiнде (құдайды) құрметтеу, табыну дегендi бiлдiретiн бiрде-бiр мағынаны көрсетпейдi. Осылайша, көрсетiлген латын терминдерiнiң семантикасын салыстыра келе, «әлемдiк мәдениет дiннiң құрамдас бөлiгi болып келетiн культтен бастама алады» деген қорытынды шықпайды, дұрысы бұл «тiлдiк жадыда» синкретикалық мифологиялық кешеннiң реликтiлерiнiң сақталуы дегендi айтады.

Дiни мәдениет және діни дәстүр

Дiни мәдениет күрделi, кешендi құрылым болып саналады, қоғамдық жүйе ретiндегi дiннiң барлық аспектiлерi әлеуметтiк-мәдени салада көрiнедi. Дiни мәдениет – бұл адам болмысын iске асыратын, дiни әрекетте қалыптасатын және оның дiни мән мен мағына беретiн, ұрпақтан ұрпаққа берiлiп, меңгерiлетiн өнiмдерiнде көрiнiс табатын дiннiң әдiстерi мен тәсiлдерiнiң жиынтығы. Әрекеттiк орталық культ болып саналады.

Мәдени құндылықтардың мазмұны дiни санамен жасалады. Олар дiни дүниетаным айналасында ұйымдастырылады, сәйкес образдармен, түсiнiктермен, ұғымдармен, тәмсiлдермен толтырылған, адам санасы мен жүрiс-тұрысын гипостаздалған жаратылыстарға, атрибутталған қасиеттерге, байланыстарға, түр өзгертулерге бағдарлайды, адамның әр түрлi қажеттiлiктерiн қанағаттандырады. Нанымның материалды тасушылары ретiнде қабылданатындар: өсиет баяндалатын ауызекi сөз, қасиеттi әдебиет, жол-жоралық мәтiндер, культ құралдары (пұт, ступа, икон және т.б.), өнер туындылары.

Дiни жүйелерде қарым-қатынастарды өрбiту, ұйымдарды реттестiру, өзара байланыстарды құрылымдау, адамдардың жүрiс-тұрысын басқару тәжiрибесi жинақталып жатты. Дiни мәдениеттiң ұйымдастырушылық жағы культтiк әрекеттi басқарудың әр түрлi бөлiмдерiнде, теологиялық-теориялық зерттеулер мен бiлiм беру саласында, экономикалық, коммерциялық, қайырымдылық әрекеттерде жүзеге асады.

Дiннiң әсер етуiмен дiни философия, мораль, өнер және т.с.с. қалыптасады. Дiни дүниетанымдық алғы шарттардан бастама ала отырып, дiни философия ұғымдық аппарат пен теология, дiни iлiм тiлiн пайдаланады, онтологиялық, гносеологиялық, логикалық, әлеуметтанулық, антропологиялық және басқа да мәселелердi шешедi. Дiни мораль – дiн арқылы дамытылатын және уағыздалатын, нақты (иудаистiк, христиандық, исламдық) мазмұнмен толтырылатын әдептiк түсiнiктер, нормалар, ұғымдар, сезiмдер, құндылықтар жүйесi. Дiни өнер дегенiмiз - дiни рәмiздердiң «өмiр сүру» аясы болып табылатын көркемдiк құндылықтарды жасау, қабылдау және тасымалдау.

Дiни мәдениеттiң екi бөлiмiн атап айтуға болады. Бiрiншi бөлiм дiни iлiмдi тiкелей және жанамалаусыз беретiн компоненттерден тұрады, бұлар – қасиеттi мәтiндер, теология, культтiң әр түрлi элементтерi және т.б. Екiншi бөлiмiн тарихи тұрғыдан дiни-рухани және культтiк әрекетке тартылатын философия, мораль, өнер салаларынан алынған құбылыстар құрайды.

Дiни мәдениет әр түрлi дiндер мен конфессияларда бiрдей емес, сәйкесiнше, ру-тайпалық дiндер мәдениетi, индуистiк, иудаистiк, конфуцийлiк, синтоистiк, буддистiк, христиандық, исламдық және басқа да (олардың көптеген конфессиялық түрлерiнде) мәдениет ретiнде көрiнiс табады.

Тарихи жағдайларға қарасақ, дiни мәдениет азды-көптi дәрежеде зайырлы мәдениетке, сондай-ақ оның бөлiктерiне әсер етедi.

Дiндегi жеке адам және тұлға

Қоғам дамуының ерте кезеңдерiнде адам өзiн дiни топтан бөлмейтiн, ол жеке адам ретiнде, этникалық-дiни кешендердiң қолданушысы болып табылатын ру немесе тайпаның жеке өкiлдерi ретiнде танылатын. Жеке адамның дiнде (болмыстың басқа да салаларында сияқты) тұлға болып қалыптасуы жекелену және өзiн қауымдастықтан бөлу процесiнiң белгiлi бiр кезеңiнде ғана орын алды. Дамыған дiни жүйелерде тұлға «әулие», «дуана», «даурыққан», «аскет», «тақуа» және т.с.с. әр түрлi типтерден көрiнедi, ал күнделiктi өмiрде ол – «дiншiл», «фанатик», «басым (немесе бағынған) дiни бағдарлы тұлға» және т.б. Дiни тұлғасыз дамыған дiни жүйе өмiр сүре алмайды. Дiни тұлға – бұл дербес қасиеттерiн, соның iшiнде дiни қасиеттерiн жинақтаған, дiни әрекеттiң субъектiсi болуға қабiлеттi адам. Мұндай тұлғаға санада – дiни түсiнiктер, идеялар, сенiм, қажеттiлiктер, сезiмдер, ал жүрiс-тұрыста – храмға бару, дұға қылу, құдайға құлшылық етуге қатысу, дiни жол-жораларға қатысу, дiни мерекелердi тойлау, ораза және т.с.с. қалыптастыратын «дiншiлдiк» қасиетi тән. Дiншiлдiк «Құдай – адам», «адам – Құдай» қатынастарына, немесе дiндердiң типiне байланысты басқаша формаға сүйенедi. Әлеуметтену, жеке адамның дiни ортада әлеуметтiк тәжiрибенi меңгеруi процесi арқылы дiни қасиеттер сіңдіріледі (лат. interior - iшкi), iшке енедi, соның нәтижесiнде тұлғаның дiни руханилығы қалыптасады. Адамның рухани мәдениеттi, соның iшiнде дiни мәдениеттi қалай меңгергендiгiне байланысты тұлғаның руханилығы анықталады. Руханилық құндылықтарды түсiну және оларға кiрiгу, өзiндiк сана мен өзiн-өзi тану, интеллект пен сезiнулердi асқақтату, өмiр сүрудiң мәнi мен мақсатын iздеу, идеалды табу, ар-ұят даусын тыңдау және есту, шығармашылық дегендi бiлдiредi. Бұл процесстер дiни сенiммен немесе басқа да дүниетанымдық бағдарлармен байланысты болуы мүмкiн. Дiни сенiм, дiни түсiнiктер, күйзелiстер, үмiттер жиынтығы, дiни мәдениетке қосылу, катарсистарды (рухани тазару) тудыратын дiни-психологиялық процесстер тұлғаның дiни руханилығын қалыптастырады, ал бұл руханилықтың мазмұны дiни қатыстылыққа байланысты.

5 Дін және өнер

Дін мәдениет феноменi ретінде

Дiн – мәдениет сынды әмбебап саланың ең іргелісі. Мәдениет қалыптасуындағы алғашқы тарихи тип ретінде алғашқы қауымдық синкретикалық типті атауға болады және оның рухани саласы мифологияда көрініс табады. Алғашқы қауымдық мәдениеттегі тарихи ескерткіштерге жүгінсек, адамзат баласының діни дүниетанымы діни мифологияда кеңінен көрініс тапқан. Алғашқы қауымдық синкретикалық типтiң жiктелуiнiң барысында өнер, дiн, философия, мораль сияқты рухани мәдениеттiң әр түрлi салалары бөлiнiп шығады. Алғашқы кезде бір негізден пайда болған бұл салалар біртіндеп дами келе өздерінің жүйелерін құрайды және бұл жүйеасты салалар бiрегейлiк пен тұтастықты құра отырып, өзара бiр-бiрiне әсер етедi. Мәдениет универсумындағы дін ұғымын осылайша түсiнген кезде, дiн мен мәдениеттің сабақтастығы анықталады, дін мен мәдениет бiр-бiрiнен бөлiнбейді, алшақтамайды, бiрiншiсi соңғысының аясынан шығарылмайды, дін мәдениет феноменi ретiндегi қасиетiн жоғалтпайды.

«Барлық әлемдiк мәдениет өзiнiң бастамасын, шығу тегiн дiннiң құрамдас бөлiгi болып табылатын культтен алады дейтiн пiкiр бар [Қар.: Кулаков А.Е. Религии мира. М., 1996; Гуревич П.С. Философия культуры. М., 1995; Философия: учебник / Под ред. В.Д. Губина, Т.Ю. Сидориной, В.П. Филиппова. М., 1996]. Бұл пiкiрдi негiздеу үшiн этимологиялық уәж келтiрiледi: бiр кездерi “культ” (лат. – cultus) және “мәдениет” (лат. – cultura) сөздерi мен ұғымдары бөлiнбейтiн болған. О. Петрученконың “Латынша-орысша сөздiгiне” қарасақ, cultus және cultura сөздерiнiң семантикасын анықтап, салыстырғанда келтiрiлген аргументтiң нақты емес екендiгiн байқауға болады. Cultus “егу, өңдеу, айдау”: 1) тар мағынасында – егiс алқабын егу, өңдеу, өсiмдiктерге қарау, өсiру, өңдеу, мәдениет; 2) кең мағынасында – күтiм, егу, қамқорлық, әсемдеу, безендiру, өмiр салты, құрылым, даму, тәрбиелеу, жаттығу, шұғылдану, айналысу, (құдайды, адамды) құрметтеу, табыну дегендi бiлдiредi. Cultura егу, жер өңдеу, күтiм, агрикультура (жер өңдеу, диқаншылық), сондай-ақ құрылым, даму деп аударылады. Көрiп отырғанымыздай, cultus және cultura сөздерi семантикалық жағынан байланысты, бiрақ олардың мағыналары толығымен сәйкес келмейдi. О. Петрученко cultura сөзiнде (құдайды) құрметтеу, табыну дегендi бiлдiретiн бiрде-бiр мағынаны көрсетпейдi [Петрученко О. Латинско-русский словарь. М., 1994]. Осылайша, көрсетiлген латын терминдерiнiң семантикасын салыстыра келе, “әлемдiк мәдениет дiннiң құрамдас бөлiгi болып келетiн культтен бастама алады” деген қорытынды шықпайды, дұрысы бұл “тiлдiк жадыда” синкретикалық мифологиялық кешеннiң қалдықтарының сақталуы дегендi білдіреді». Дегенмен біз адамзаттың рухани мәдениет бастамаларын діни дүниетанымнан басталады деген ойдамыз, өйткені мәдени кезеңдердің қайсыбірін алсақ та, олардың ізденістері тылсымның сырын ұғуға, сырын ашуға деген талпыныстан туындаған. Мәдени реликтер ретіндегі фетиштер, тотемдер, әр түрлі табыну нысандары ішкі мазмұнына келгенде діни ізденістен туындаған.

Дiн мен мәдениеттiң арақатынасы

Қазіргі таңда дінді зерттеушілердің көпшілігі өз ізденістерінде ең алдымен нақтылы діни сенімдік ілім негіздерін саралауға емес, діннің сыртқы мәдени және рухани мұраларын игеруге күш салады. Атап айтқанда, олар көп жағдайда діни рәсімдерді, намаз оқу түрлерін, діни билерді, медитациялық тәсілдерді, діни мәдениеттегі архитектуралық үлгілер – храмдар, шіркеулер, мешіттердің мәдени құрал-жабдықтарын, салтанатты рәсімдік әуендерді, діни мерекелер мен мейрамдарды, рәміздік көркемсурет туындыларын, құдайлардың атауларына қатысты этимологиялық тамырларын, пайғамбарлардың өмірбаяндарын, қасиетті жазбалардың құрылымын, діни қауымдастықтардың құрамын, аңыздық мәтіндерді салыстыру, діндердің географиялық шекараларын анықтау, діннің таралуы мен қалыптасу кезеңдерін нақтылау, діни-рухани басқарудың ішкі қайшылықтарын ашу, сенімнің психологиялық негізін аңдау, олардың сандарының өсіп-азаюы мен жыныстық құрамын, саяси белсенділігін және т.б зерделеп саралауға ден қояды. Ал бұл дегеніңіз дін мен мәдениеттің тығыз сабақтастығын діннің мәдениет феномені ретінде және мәдениетті дін феномені арқылы бағалауға болатынын анықтайтын пайым.

Осы тұста әрбір әлемдік конфессиялардағы дін мен мәдениеттің арақатынасына тоқталатын болсақ, христиан теологиясында “мәдениет” ұғымы негiзгi болып табылмайды. Христиандық өзiндiк сана негiзiнде Құдай мен адам арасындағы байланыс дін ретiнде түсiндiрiледi. Католиктiк көзқарастар бойынша, мәдениет – философия, мораль, өнер, техника – тарихи факт, адам әрекетiнiң өнiмi болып саналады. Дiни өлшемi алып тасталған мәдениет нағыз мәдениет болып табылмайды. Бiрақ христиан діні мәдениетке немқұрайлы және жат емес, ол өзiн мәдениетте көрсетуге мұқтаж. Христиандық дін тұрғысынан күнәға батқан адам мәдениетiн жаңартуы тиiс. Iнжiлдiң қандай болсын бiр мәдениетте iске асуы – «инкультурация» – адамның iшкi дүниесiн жаңарту арқылы жасалады. Аса асқақ қабiлет – махаббат қабiлетiнен көрiнетiн жоғары абырой – руханилық абыройына адам cultura animi («жан мәдениетi») арқылы көтерiледi. Мәдениет жеткiлiктi деңгейде қалыптасу үшiн, бұған адамның бар бiтiмi – оның барлық шығармашылық күшi, ақылы, оның дүние мен адамдарды бiлуi, өзiн-өзi ұстай бiлу, өзін құрбан ету қабiлетi, тiлектес болуы және ортақ игiлiкке көмектесу қабiлетi қатысу керек.

Православиелiк дiн басылары да рухани мәдениет негiзi ретiнде дiндi санайды. П.А. Флоренскийдің «культ философиясы» идеясына назар аударайық. Оның пiкiрiнше, дiн рухани мәдениет құбылыстарынан жоғары тұрады, мәдениет дiннiң негiзiнде пайда болады: өнер табыну рәсімдерінен туындады, ғылым мен философия дүниеге деген дiни көзқарасты пайымдауға талпыныс ретiнде пайда болды, ал мораль мен құқық әрқашан дiни өсиеттерге негiзделедi. Культ – мәдениеттiң «түйiндi» тұсы, тар мағынасында ол – құдайға құлшылық ету, құдайға құлшылық әрекетi, ал кең мағынасында – теургия (грек. theurgea – құдай жасау).

Немiс-американ протестанттық теологы және философ П. Тиллих (1886-1965) өзiнiң «мәдениет теологиясында» күнәһарлану нәтижесiнде адамның Құдайдан (Болмыстың Өзiнен) жаттануы мен тарихи уақытта Құдайдың (Болмыстың Өзiнiң) адамға өзiн ашуы идеясынан бастама алады деп есептейді. П. Тиллих үшiн ең бастысы – «христиандықтың секулярлы мәдениетпен қалайша ара қатыста болатынын анықтау» [Тиллих П. Избранное. Теология культуры. М., 1995]. Дiн мен мәдениет бiр-бiрiне қайшы келедi, сонымен бiрге бiрлiктi құрайды. «Дiн, - дейдi П. Тиллих, - бұл субстанция, адамның рухани өмiрiнiң негiзi мен тұңғиығы». Дін мәдениеттi сусындатады және оған мән бередi. Дiн мәдениеттiң субстанциясы, ал мәдениет – дiннiң формасы. Шүбәсiз Абсолюттiң, мәңгiлiктiң уақытшаға ену дәрежесiне қарай П. Тиллих мәдениеттiң үш түрiн анықтайды: теономдық (грек. theos – құдай, nomos – әдет, тәртiп, заң), гетерономдық (грек. heteros – басқа), автономдық (грек. autos - өзi). Теономдық мәдениет дiндi өзiнiң рухани негiзi ретiнде анықтайды; тарихта бұл тип жүзеге асырылмайды және оған қол жеткiзiлмейдi. Тарих барысында жатсынған тiршiлiктiң гетерономдық және автономдық типтерi көрсетiлген. Гетерономдық мәдениет – бұл дiнге бағынған шектен шыққан авторитарлық жүйе, ал автономдық мәдениет рухани өмiрдiң тапшыланғанын көрсетедi, оған антропоцентризм, гуманизм тән.

Тарихи тұрғыдан рухани өмiрдiң ең бiрiншi саласы мифология болды, ол дүниенi меңгерудiң әр түрлi әдiстерiн – бiлiмдер мен дағдыларды, нормалар мен үлгiлердi, нанымдар мен жол-жораларды, мимесис, ою, ән мен бидi және т.б. синкреттi түрде бiрiктiрдi. Мифологиялық кешеннiң жiктелуi барысында рухани мәдениеттiң әр түрлi салалары - өнер, мораль, философия, ғылым, дiн және т.б. бiртiндеп бөлiне бастайды. Мәдениеттiң басқа салаларымен қоса, дiн материалдық және рухани әрекет аясында адам болмысын жүзеге асырудың әдiстерi мен тәсiлдерiн жасап, жинақтады, оларды мәдениет өнiмдерiнде iске асырып, ұрпақтан ұрпаққа бердi. Дiн, өнер, мораль, философия, ғылым ара қатынастарының күрделiлiгi, бiр тектi, бiр мағыналы еместiгiне қарамастан, тарихта олар бiр-бiрiне өзара әсер етiп, бiрлiк пен тұтастық – рухани өмiр универсумын құрады.

Дiн мәдени универсумның бөлiгi бола отырып, өз iшiнде, өз саласының шеңберiнде өнердiң, моральдың, философияның, ғылымның белгiлi бiр құбылыстарын синтездей отырып, мифология дәстүрлерiн мұра еткендей болады. Дiн үшiн “жұлдызды сәт” болып табылатын дәуiрлерде ол басымдық танытады, мәдениеттiң барлық дерлiк саласын қамтиды. Мұндай жағдай Орта ғасырларда орын алды.

Секуляризация процесiнде, феодализмнен капитализмға көшу сатысында рухани мәдениеттiң әр түрлi салалары: философия, өнер, мораль, ғылым – бiртiндеп дiни санкциялаудан құтыла бастады. Шығу тегi бойынша орыс американ социологы П.А. Сорокиннiң Батыс Еуропадағы секуляризация процесстерi туралы мәлiметтерiн келтiрейiк. Егер Орта ғасырларда идеалистiк философия философиялық жүйелердiң 100% құраса, ХХ ғасырда (1900-1920 жылдары) оның үлесi 40, 9% дейiн түстi. Эмпиризм, материализм, критицизм және агностицизмнiң дамуы мен таралуы жүрiп жатты. Ал бұл жағдай, П.А. Сорокиннiң пiкiрi бойынша, философия секуляризациясының көрсеткiшi болды. ХХ ғасырда (1900-1920) барлық философиялық жүйелердегi эмпиризмнiң үлесi 53%, материализм – 23,3, скептицизм – 21,9% құрады [Сорокин П.А. Социокультурная динамика // Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество. М., 1992].

Ортағасырлық өнердегi тақырып пен стиль түгелдей дерлiк дiнмен анықталған болса, ал содан кейiнгi уақытта дiни бағдар әлсiздендi. Бейнелеу және мүсiндеуде дiни өнердiң үлес салмағы: Х ғ. дейiн – 81,9%, X-XI ғғ. – 94,7; XII-XIII ғғ. – 97; XIV-XV ғғ. – 85; XVI ғ. – 64,7; XVII ғ. – 50,2; XVIII ғ. – 24,1; XIX ғ. – 10; XX ғ. – 3,9%. Қарап отырсақ, бiртiндеп этикалық жүйелердiң де секуляризациясы орын алды, ол бақыт сезiмдiк этикасының (гедонизм, утилитаризм,эвдемонизм) пайда болуы мен дамуынан көрiндi. Абсолюттi (дiни) этика мен сезiмдiк этиканың өзара үлес салмағы: IV-XIV ғғ. 100% және 0%, XV ғ. - 91,3 және 8,7; XVI ғ. - 56,5 және 43,5; XVII ғ. – 61,6 және 38,4; XVIII ғ. – 63,7 және 36,3; XIX ғ. – 62 және 38; XX ғ. (1920 ж. дейiн) - 57 және 43%. [Қар.: Основы религиоведения / Под ред. И.Н. Яблокова. М., 2002].

Дiни мәдениет

Дiни мәдениет күрделi, кешендi құрылым болып саналады, қоғамдық жүйе ретiндегi дiннiң барлық аспектiлерi әлеуметтiк-мәдени салада көрiнедi. Дiни мәдениет – бұл адам болмысын iске асыратын, дiни әрекетте қалыптасатын және дiни мән мен мағына беретiн, ұрпақтан ұрпаққа берiлiп, меңгерiлетiн өнiмдерiнде көрiнiс табатын дiннiң әдiстерi мен тәсiлдерiнiң жиынтығы.

Мәдени құндылықтардың мазмұнын дiни сана жасақтайды. Олар дiни дүниетаным айналасында ұйымдастырылады, сәйкес образдармен, түсiнiктермен, ұғымдармен, тәмсiлдермен толтырылған.

Дiни жүйелерде қарым-қатынастарды өрбiту, ұйымдарды реттестiру, өзара байланыстарды құрылымдау, адамдардың жүрiс-тұрысын басқару тәжiрибесi жинақталып жатты. Дiни мәдениеттiң ұйымдастырушылық жағы культтiк әрекеттi басқарудың әр түрлi бөлiмдерiнде, теологиялық-теориялық зерттеулер мен бiлiм беру саласында, экономикалық, коммерциялық, қайырымдылық әрекеттерде жүзеге асады.

Дiннiң әсер етуiмен дiни философия, мораль, өнер және т.с.с. қалыптасады. Дiни дүниетанымдық алғы шарттардан бастама ала отырып, дiни философия ұғымдық аппарат пен теология, дiни iлiм тiлiн пайдаланады, онтологиялық, гносеологиялық, логикалық, әлеуметтанулық, антропологиялық және басқа да мәселелердi шешедi. Дiни мораль – дiн арқылы дамытылатын және уағыздалатын, нақты (иудаистiк, христиандық, исламдық) мазмұнмен толтырылатын әдептiк түсiнiктер, нормалар, ұғымдар, сезiмдер, құндылықтар жүйесi. Дiни өнер дегенiмiз - дiни рәмiздердiң “өмiр сүру” аясы болып табылатын көркемдiк құндылықтарды жасау, қабылдау және тасымалдау.

Дiни мәдениеттiң екi бөлiмiн атап айтуға болады. Бiрiншi бөлiм дiни iлiмдi тiкелей, яни жанамалаусыз беретiн компоненттерден тұрады, бұлар – қасиеттi мәтiндер, теология, культтiң әр түрлi элементтерi және т.б. Екiншi бөлiмiн тарихи тұрғыдан дiни-рухани және культтiк әрекетке тартылатын философия, мораль, өнер салаларынан алынған құбылыстар құрайды.

Тарихи жағдайларға қарасақ, дiни мәдениет азды-көптi дәрежеде зайырлы мәдениетке, сондай-ақ оның бөлiктерiне әсер етедi. Барлық діни жүйеде жүйелі-рационалдылыққа және сенім постулаттарына негізделген сенімнің маңызды постулаттарының дәледену, дәйектелу жолдары бар. Оны теология немесе догматикалық діни философия қамтамасыз етеді. Парасатты тіршілік иесі ретінде адам өзінің иррационалды қабілетін де пайымдауды қажет етеді. Құдайлық-теологиялық ізденістердің шынайы мәні – өзінің мазмұны жағынан мистикалық болып табылатын діни сенімді рационалдық тұрғыдан сенімнің өз ұғымдары арқылы түсінуге талпыну.

Діни қиял (фантазия) өзінің сюжеттерін “жоқтан” ойлап шығармайды. Ол шынайы тәжірибеге, табиғат құбылыстары мен тарихи оқиғаларға негізделеді. Мысалы, мүмкін топан су туралы аңыз Мессопатамияда жиі болып тұратын су тасқынын поэтикалық түрде жеткізу нәтижесінде діни-әпсаналық бейне дәрежесіне көтерілген де болар. Дін тарихы үшін маңызды болып табылатын ұлы тұлғаларға байланысты айтылатын аңыздардың да табиғаты сондай, олар – діндердің негізін салушылар, пайғамбарлар мен реформаторлар Моисей, Заратустра, Будда, Иисус, Мұхаммед.

Дін мәдениетте маңызды рөл атқарады. Мәдени-әлеуметтік құбылыс ретіндегі діннің міндеті – өмірді дұрыс реттеу. Діни сенім екі негізге сүйенеді. Біріншісі – адамдардың тағдырын шешуші, ұлы жаратушы Құдай. Екіншісі – адамға тән емес жоғарғы тылсым күштің бар болуы, өлімнен кейін адам жанының тірі болатындығына сенушілік. Осы сенім арқылы адам табиғаты асқақтатылып, ол Құдайдың ұлы, оның мұрагері, «мәңгіліктің сәбиі» деген тұжырым туғызды.

Егер ғылыми білімнің қайнар көзі болып біздің санамыздан тыс әрі тәуелсіз түрде өмір сүретін объективтік шындық туралы түсінік табылатын болса, діни білімнің, толғаныс-күйзелістер мен діни дүниетанымның бастауында жоғары, жаратылыстан тыс болмыс, шалғай сыр жатыр.

Аян – бұл белгілі бір адамға жоғарыдан берілген тылсым күш. Жаратушы Құдай тарапынан пайғамбарларға берілген (Моисей, Мұхаммед, Иса – монотеистік діндер тарихында). Оны адамның шекті сана-сезімі қабылдай алмайды, оған тек қана сенуге болады.

Ортағасырлық теолог Тертуллианның: «сенемін, өйткені ол абсурдты» деген танымал сөзі бізге мәлім. Паскаль белгісіздік пен түсініксіздікті діннің мәндік элементі деп жариялады. Кьеркегор діни өмірді ұлы «парадокс» деп біледі. Осы парадокстың мәнін төмендетуге арналған кез-келген әрекет діни өмірді жоққа шығару немесе жоюды білдіреді.

Дін тек теориялық тұрғыдан ғана емес, этикалық жағынан да құпия жұмбақ болып қала береді.

Буддистік өнер

Буддизмнің негізгі идеялары – зұлымдық жасамау, қандай да болмасын тіршілік түріне қиянат келтірмеу және күш көрсетпеу буддистік мәдениет туындатқан өнер түрлерінде өз көрінісін тапты.

Көнеден келе жатқан Будданың мүсіндік образы дәстүрлі түрде мыңқолды адам бейнесінде беріледі. Әрбір қолдың алақанында адам көзі орналасқан. Бұл эстетикалық бейненің әлеуметтік мәні Будданың мың көзінің әлемде болып жатқанның бәрін көретіндігін, ал мың қолының қайырымға зар болған бейшараларға көмекке келетіндігін білдіру.

Көне үндістік наным-сенімдегі Ведаларға, брахманизмге және т.б. негізделген буддизм өмірдің, рухтың мәңгілік идеясын жасайды. Өлім дегеніміз жоқ болу емес, өлім дегеніміз тек бір күйден басқа бір күйге өту, бір түрден басқа бір түрге ауысу болып табылады. Ендеше, өнерде де толығымен аяқталғандықтың, тәмәмдалғандықтың болмауы заңды. Сөйтіп, буддизм өнерге европалық терминологияда «non fіnіto» деп аталатын тәмәдалмағандықтық, «ашық сұрақтық» принципін әкелді. Әсіресе бұл принцип храмдар, ғибадатханалар құрылысында кең қолданыс табады.

Буддистік жазба өнері

Буддистік өнерді бағалаудың бірден-бір негізі ретінде жазба өнер туындыларын атауға болады. Үндістанның өзінде ежелгі будда әдебиеті сақталмаған десек те, онда Ашоканың жартастардағы жазбаларына сүйенуге негіз бар. Сол деректердің өзі діни жазба өнерін бағалауға үлкен мүмкіндіктер береді. Ашоканың жартас жазбалары ғылымға белгілі Будда жөніндегі және буддалық дхарма ілімі туралы ең алғашқы құжат болып табылады. Олар б.э.д. 3 ғ. жазылған. Канондық шығармалардың Ганджур мен Данжур деп аталатын тибеттік жинақтары 4566 мәтіннен тұрады. Кейбір деректер бойынша, буддистік ең көне киелі жазулар ретінде палилік жазулары есептелсе, ал басқа мәліметтерге сай – санскриттік мәтіндер болып саналады. Дегенмен, көзқарастардың тоғысатын жері де бар: барлық буддистер Цейлонда біздің эрамыздың басында пали тілінде жазылған діни сипаттағы шығармалардың ең негізгісі ретінде «Трипитака» - «Үш себет» деген атпен белгілі шығарманы мойындайды. Бұл шығармалардың жер жердегі үзінділері болғанымен, толық жинағы әлі табылған жоқ.

ХІХ ғ. Цейлон, Бирма, Сиам, Непал монастырларында сақталған осы шығармалардың үзінділерін жинап, басын құрастыру ісі басталған болатын. 1871 жылы Мандалайда (Бирма) 5 буддистік собор құрылды, бұл соборда 2400 канонды білетін монахтар жиналып, әр түрлі тізімдерді, аудармаларды салыстыру арқылы «Трипитаканың» нақты мәтіні жасалды. Оның бұл мәтіні 729 арнайы дайындалған мрамор плиталарға жазылған. ХІХ ғ. соңы - ХХ ғ. басында «Трипитакаға» енген көптеген мәтіндер еуропалық тілдерге аударылған болатын.

«Трипитаканың» құрылымдық сипаты сан қырлы, онда мазмұны мен формасына байланысты әр түрлі шығармалар бар: монахтық түрлі діни-әдептік әңгімелер, діни-философиялық трактаттар және өлеңмен берілген қанатты сөздер бар. Мәтіндерді сараптау барысында олардың құрастырылу уақытын болжаммен ғана анықтауға болады.

Канонның ең көне бөлігі – «Винаяпитака» немесе «Жарғы себеті». Ол 111 мрамор плиталарға жазылған. «Жарғы себетін» құрайтын бес кітапта буддист-монахтар мен пенделердің өзін-өзі ұстау ережелері мен өмір сүру салтына байланысты қағидалар жазылған. Онда монахтар қауымына қабылдау және одан шығару шарттары, қауымның ұйымдық құрылымы мен оның тарихы беріледі.

«Патимоккха» – «Винаяпитаканың» ең ежелгі және орталық мәтіні болып табылады. Мұнда монахтардың қалт кеткен жерлері және мұнысы үшін олардың алатын жазалары суреттеледі. Мұнан әрі «Патимоккхаға» комментарийлер – «Суттавибханга» екі кітаптан тұраты. Келесі кітап – «Кхандака» «Махаваггу» және «Куллаваггу» атты екі бөлімнен тұрады). Бірінші бөлімде Гаутаманың нұрлануына, көзі ашылуына дейінгі буддистік монахтар қауымының даму тарихы, монахтар қауымындағы рәсімдер мен мейрамдар суреттеледі.

«Трипитаканың» екінші кітабы – «Суттапитака» немесе «Ақыл айту себеті» 410 плитадан тұрады. «Суттапитакадағы» мәтіннің формасы әңгіме, аңыз-дастандар түрінде болып келеді, сондай-ақ, жинақ этикалық мазмұндағы өлеңдерден тұрады. Бұлардың ішіндегі ең танымалы – «Дхаммапада», мұнда қысқа өлең формасында діни ілімнің маңызды мәселелері хабарланады. Ерте буддизмді зерттеу үшін «Джатака» жинағы маңызды болып табылады. «Джатака» Будданың қайта туылулары, оның сансаралық жолы жайлы әңгімелер қозғалған. «Джатакалық» қысқаша әңгімелер адамның осы өмірде ұстанған өмір салты оның қайта туылған кездегі жаны жақсы не жаман жаратылысқа көшетіндігін баяндап, адамды этикалық құндылықтарға тәрбиелеп отырады.

Канонның үшінші бөлімі – «Абхидхаммапитака» немесе «Заң ілімдерін түсіндіру себеті». Бұл «себет» 208 плитада көрініс тапқан. Оған діни-философиялық сипаттағы 7 кітап кіреді. «Абхидхаммапитака» канонның ең кейінірек жазылған бөлігі. Көптеген буддистік бағыттар және мектептер оны бастапқы дереккөз ретінде мойындамайды және оны канонның құрамына енгізбейді.

«Махабхарата» мен «Рамаяна» Үндістандағы діни жазба өнерінің үлгісі ретінде

Үндістан мәдениеті − ежелгі діни өнер мен эстетиканың ең көне ошақтарының бірі, осы себепті діни мәдениет тарихында мол қазынасы қордаланған үнді халқының жетістіктерін ерекше атап өткен орынды.

Ежелгі өркениеттердің бірі болып есептелетін Хараппа өркениеті құлдырауға ұшырап, Инд, одан кейін Ганг аңғарларына арий тайпаларының қоныстана бастауы үнді діни мәдениетінің жаңа кезеңінің қалыптасуына бастама берді. Жергілікті тайпалар мен үнді-арийлік тайпалар мәдениетінің бір-бірімен біте қайнасуы бірегей мәдениеттер синтезінен туындаған жаңа діни мәдениеттің іргетасын қалай бастады. Бұл жаңа діни мәдениеттің алғашқы кезеңдері жайында мағлұмат өте аз болғанмен, б.з.б. екі мыңыншы жылдықтағы кейбір әдеби деректер арқылы ол кезеңге баға беру мүмкіндігі бар. Соның ішінде арийлердің қасиетті кітабы саналатын алғашқы төрт Ведалар үнді-арийліктердің діни мәдениетінің өзіндік ерекшелігі туралы деректер береді. Үнді мәдениеті тарихында «Ведалық дәуір» деп аталатын ведалық жүйе кезеңі жаңа философиялық жүйелер түзуімен белгілі болды. Алғашқы кезде орталық орындардың бірін алған ведалық құдайшылдық уақыт оза келе өзінің бұрынғы маңызын жоғалтып, ведалық діни жүйені брахманизм ығыстырады.

Ежелгі үнді өркениетінде орын алған осы сияқты келелі оқиғаларды сол дәуірдің жазба ескерткіштері арқылы бағалауға болады. Солардың ішінде әлемдік мәдениеттің озық үлгілерінің бірі болып табылатын «Махабхарата» мен «Рамаяна» поэмаларының орны ерекше. Қос туынды б.з.б. үшінші ғасырдың аяғында жазылған және сол дәуірдің тарихи оқиғаларына арналған. «Махабхарата» жырының көтерген тақырыбы − Үндістанда орын алған тарихи оқиға − Каурав және Пандав патшалықтарының арасындағы бақталастық пен соның нәтижесінде туған қақтығыстар. Билікке талас нәтижесінде туындаған бұл әскери қақтығыс 18 күнге созылады және шайқас майданында ағайынды Пандавтар жеңіске жетіп, жүз ағайынды Кауравтардың барлығы өлім құшады. «Махабхарата» поэмасының басты кейіпкерлері Арджуна мен оның шәкірті Кришна болып табылады.

Кришнаның шайқас алдындағы ақыл-кеңестері бұл поэманың ең қасиетті де, маңызды бөлігі болып саналады және «Махабхаратаның» «Бхагавадгита» («Құдай әні») деп аталатын бір бөлігі болып табылады. «Бхавадгита» брахманизмнің негізгі принциптерін, соның ішінде, әрбір адамның өз варнасына сай парызын (дхарманы) өтеуді баяндайды. «Бхагавадгитаны» сол заманғы абыз-брахмандар жазып алып отырған және Кришнаны құдай ретінде дәріптеуге талпынған. Кришна шайқас майданында рух көтеруші сананың көрінісі ретінде суреттеліп, Кришнаның құдай бейнесіне көтерілуі орын алады. Ендігі жерде Құдай-Кришна адамдар үшін досқа, оны жебеуші, рухтандырушы күшке айналды. Ал Кришнаның өсиетін тыңдаушы Арджуна рухани демеуге шөліркеген жалпы адамзат бейнесі ретінде алынады.

Арджунаның «қалай өмір сүру керек, қиын кезеңдерде қалай дұрыс шешім қабылдау керек» деген сұрақтары арқылы берілген өмірлік философия мәселелері «Бхагавадгитаның» өзегін құрады және азап шегудің себебін түсіну үшін өзіңді ұғыну, материалдық қажеттіліктен бас тарту секілді тақуалықтың принциптері негізделді. Адамзаттың азабының бастауы – материалдық дүниеге құштарлығы. Сол құштарлық көздің шелін басып, адамды шындықты тануға жетелемей, кейін шегіндіріп отырады.

Діни жазба өнерінің тағы бір озық үлгісі – эпикалық «Рамаяна» поэмасы. Бұл дастан Рама құдайының ерліктеріне арналған. Рама әкесі өлгеннен кейін патша тағының мұрагері ретінде әкесінің орнын басуы тиіс болады, бірақ әкесінің әйелдерінің бірі бұған қарсы шығып, өз баласын патша тағына отырғызғысы келеді. Билік үшін күресте елінен безіп, орман кезіп кеткен Рама ханзаданың басынан кешкендері, оның өз патшалығына оралып, билікке қол жеткізгенге дейінгі ерліктері суреттеледі. Өзінің ерлігімен, халқына деген адал сүйіспеншілігінің арқасында жақсылық зұлымдықты жеңіп, Рама патшалық билікті өз қолына алады. «Махабхарата» да, «Рамаяна» да көне үнділік діни жазба ескерткіштері ретінде сол дәуірдің өмір тынысы туралы бірқатар ақпараттар береді. Поэмаларда көрініс тапқан брахманизм принциптері, дхарма-парыз, карма, аватара заңдылықтары, үнділік құдайлар пантеоны діни жазба өнердің тарихи оқиғаларды бағалауға ықпалдастығын негіздейді.

Қытайдағы буддистік өнер үлгілерінің бірегей тұрпаты

Жібек жолының тораптарымен сабақтасқан Үндістан мен Қытайдың байланыстылығы сонша, тіпті, Қытай буддизмінің пайда болуына әкелгені діндер тарихынан белгілі. Қытайдағы буддистік храмдар ағаш сұлбадан тұрғызылып, сыртынан балшықпен сыланатын болған, себебі мұндай технология құрғақ шөл климатында ғимараттың тез арада кебуіне оңтайлы болды және балшықпен сыланған буддистік храмдар түрлі-түсті бояулармен бояуға да қолайлы еді. Буддистік өнердің кең таралған үлгілерінің негізгісі − Будданың тас мүсіндері. Ондай мүсіндерді Шығыс Азияның тұс-тұсынан табуға болады. Қытайдағы буддистік храмдар Үндістандық ступалардан шыққанмен, оның формасын Оңтүстік Азиядан да кездестіруге болады.

Болмыстың әр түрлі салаларының бірін-бірі толықтырып отыратындығын танытатын ғарыштық өз-өзіне айналу, қайта айналып келіп отыру идеялары қытайлықтардың «инь» және «ян» туралы көзқарастарында айқын көрінеді. «Ян», «инь» деп бастапқы мағынасында тау бөктерінің жарық және қараңғы беттері аталған болатын. Бірақ, сол көнеден бастап-ақ «ян», «инь» ғарыштық (космологиялық) рәміздерге (символдарға) айналып кетті. «Ян»-ды аспанмен, күнмен, жылумен, жарықпен, өмірмен, белсенділікпен, еркектік бастамамен, сол жақпен және т.с.с. теңестіре қараса, «инь»-ды жоғарыда келтірілгендердің бәріне қарама-қарсы ұғымдармен байланыстыратын (жермен, аймен, суықпен, қараңғылықпен, өліммен, енжарлықпен, әйелдік бастамамен, оң жақпен және т.с.с.).

Қытайлықтар үшін бұл қатып қалған бинарлы оппозициялар (қосалқы қарама-қайшылықтар) емес, олар бір-біріне өту мүмкіндігі бар өзгермелі күйлер. Яғни әрбір қарама-қайшылық өзіне өзі тепе-тең емес. Олар өзінің шекті күйінде басқаға, яғни өзінің қарама-қайшылығына айнала алады.

Инь және ян комбинациясы қытай мәдениеті мен тұрмысының жан-жақтарын түгелдей қамтыған. Қытай қолөнершісі әлемдік құрылымның қарама-қарсы бастауларының теңдесуін өзінің тұрмысқа қажетті бұйымдарының пішіні, материалы және түсі арқылы, аспазшы – дайындаған тағамының дәмі арқылы, емші алдына келген сырқат жанның тәніндегі бұзылған үйлесімдікті (гармонияны) орнына келтіру арқылы жүзеге асыратын.

Қытай мәдениетінде адам-ғарыштық үйлесімділіктің бір бөлшегі, яғни микрокосм (микроғарыш). Ендеше, қытайлық пейзажды көркемсуретте адамның әлем элементтерінің көбінің бірі іспетті айрықша бөлінбей бейнелеуінің өзі де соның куәсі.

Христиан өнері

Тарихи қалыптасқан мәдени дәстүрге сай ежелгі грек және рим антикасынан бастау алатын христиандық өнер әлемінде мүсіндеу және бейнелеу өнерлері, яғни материалдылық пен дене бітімі анық және неғұрлым нақты суреттелетін өнер түрлері дамыды.

Христиан діні өзінің құндылықтарын көрсететін өнер түрлерін қалыптастыра отырып, өнермен тығыз байланыста дамыды. Шіркеудегі мозаикалық өрнектер, түстердің таңдалуы, мүсін-бейнелер, иконалар дінді уағыздауда, Құдайдың құдіреттілігін дәріптеуде өздерінің қызметтерін, яғни әсер беруші функцияларын орындады. Иконалардың көркемдік ерекшелігі оның қатал канондылығымен және түстің рәміздігілігімен белгіленді. Христиандық өнер туындаларында қолданылған әрбір түстің астарында рәміздік мағына берілген болып түсінілді. Мәселен, басты орынды императорлық, құдайлық бейнені беретін қызыл күрең түс берді, ал қызыл түс - от түсі ретінде қабылданып, адамды жазалаушы және тазалаушы мағынада түсінілді және бұл түс өмірдің рәмізі деп есептелді. Ақ түс өмір рәмізі қызыл түспен салыстырғанда, ол - Құдай түсінің рәмізі. Антика заманынан басталған ақ түске деген қасиеттілік беру христиандық эстетикада да тазалықтың, қасиеттіліктің белгісі ретінде жалғасын тауып, күнделікті өмірден тыс тұрғандықты білдірді. Түстердің рәмізділігі қара түстің өлімді бейнелеуші, жасыл түстің жастықты рәміздеуші, көк түстің трансценденттік әлемді білдіруші рәміз ретінде танытады. Бұдан басқа рәміздер аясына, Иисус Христостың қаны мен тәнін білдіретін шарап пен нан, сондай-ақ ішкі жан жүйенің күйін білдіретін лалагүл рәмізінің орны ерекше. Лалагүл - өмірдің ластығына қарамастан, жанның пәктігін, күнәдан тыс екендігінің белгісі ретінде түсінілген және дәл осы мағынасында ортағасырлық суретшілердің туындаларында бейнеленген.

Шіркеулік өнердегі «романдық» және «готикалық» стиль

Ортағасырлық христиандық мәдениет сәулет өнерінің қарқынмен дамығандығын көрсетеді. Бұл кезең өзіндік ерекшелігі бар «романдық» стильдің қалыптаса бастауымен байланысты. Х-ХІІ ғасырларда пайда болған романдық стиль «шіркеу мен ортағасырлық Еуропадағы биліктің Рим мәдениетінің жетістіктеріне арқа сүйеуге талпынысының салдары және біртұтас христиан діни дүниетанымының нәтижесі болды». Романдық стильде жасалған көп фигуралы мүсіндік композицияларда «азап шеккен, апатқа ұшыраған адамзатты бейнелетін діни сюжеттер үстемдік етті. Романдық стильдің эстетикалық идеалы өмір орнықтырушы шабыт басым болған антиктікке қарама-қарсы болды» (Мәдени-философиялық сөздік / құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева және т.б. – Алматы: Раритет, 2004). Романдық стиль сәулет және мүсін өнерінде үстемдік етті, сондай-ақ ірі соборлар құрылысында, оларды әшекейлеуде кеңінен қолданылды.

Ортағасырлық христиандық әлемде діннің кең қанат жаюы сәулетшілік өнердің дамуына көптеген мүмкіндіктер туғызды. Христиандықтың салтанатын, құдіретін нақтылай түсу үшін және адамзаттың Құдайға құлшылық жасауын қалың топты біріктіру үшін пайдаланған қоғам мәдениет тарихында өзінің көркемдігімен, күрделілігімен, стильдер тоғысымен бірегейленетін шіркеулер салу ісін үрдісті процеске айналдырды. Әсем шіркеулер салудың өрістегені соншалық, олар тіпті қажет болмаса да салынды. Романдық стильде салынған сәулет өнерінің туындылары, олардың идеялық және эстетикалық мазмұны қатаң тақуалықты, жасанды шарттылықты және құдайға жан тәнімен берілу, табыну секілді сезімдерді астарлады.

Мүсіндік өнер. Романдық стильдегі мүсіндердің басым бөлігі шіркеулік сәулет туындыларына ендіріліді. Сондықтан романдық мүсіншілік шіркеулік сәулет өнерімен етенне дамыды. Праромандық стильдегі сүйек, қола, алтыннан жасалған кішігірім мүсіндер византиялық модельдерге еліктеу арқылы жасалынды. Басқа жергілік қолөнер стильдері импорт арқылы жетіп отырған Таяу Шығыс қолөнерінен алынды. Сондай-ақ миграция арқылы келген халықтардың да мәдениеті әсер етті, олар өздерімен бірге үлкен фигуралар, құбыжықтар, бір-бірімен өріліп жатқан геометриялық оюларды әкелді. Ал үлкен көлемдік мүсіндік декорациялар Еуропада тек ХІІ ғ. ғана мәлім бола бастады. Прованс, Бургундия, Аквитания француз романдық соборындағы көптеген фигуралар фасадтарда орналасса, бағаналардағы мүсінде вертикалды тұрған заттарға қосымша әсемдік берді.

Бейнелеу өнері. Романдық бейнелеу өнерінде сәлет ескерткіштерінің өрнектері кіреді, онда абстрактілі орнаментті қамтитын бағаналар, ілініп тұрған маталардың суреттерімен қабырғаларды әсемдеу кең орын алды. Библиялық сюжеттер және әулиелер өмірінен оқиғалар қабырғалардың үлкен бетінде бейнеленіп отырды. Бұл композицияларда ортағасырлық суретшілер византиялық сурет өнері мен мозаикаға сүйенгендіктен, фигуралар бір стильге түсірілген, сондықтан оларды шынайы өмірді бейнелейтін суреттер емес, рәміздер ретінде түсіну керек. Мозаикада дәл бейнелеу өнеріндегі секілді тәсіл қолданылды және көбінесе итальяндық романдық шіркеулерді безендіруде пайдаланылды.

Безендіру өнері. Праромандық суретшілер қолжазбаларға иллюстрация жасауда үлкен жетістікке жетті. Англияда қолжазбаларды иллюстрациялаудың белгілі мектебі VII ғ. Холи Айлендте пайда болды. Осы мектептің шығармалары Британ музейінде қойылған және оларда бас әріптер өрнектермен өріледі немесе ол өрнектер түгелдей бір бетті жауып кетеді, мұны кілемдік өрнектер деп атайды. Бас әріптер көп жағдайда адамдар, құстар, құбыжықтардың үлкен фигуралары арқылы жанданып отырады.

Праромандық және романдық стильде металлдарды өңдеу - өнердің кең таралған формасы, негізінен діни рәсімдер үшін қажетті шіркеулік құралдарды жасау үшін қолданылды. Бұл заттардың көбісі Франциядан тыс жерлік кафедралды соборларда сақталынған. Француз соборлары француз төңкерісі кезінде жасалды. Бұл кезеңнің басқа металл бұйымдары – ерте кельттік зергерлік әшекейлер, күміс заттар, герман қолөнершілерінің істеген заттары, күміс заттар болды.

Қала мәдениетінің өркендеуі мен қоғамдағы қатынастардың жетіле түсуі романдық стильдің орнына жаңа стиль – готикалық стильдің келуіне әкелді. Готикалық стиль – Еуропада 12-16 ғғ. Қалыптасқан діни сәулет, мүсін және қолданбалы өнердегі көркем стиль болып табылады және готика мәдениеті амбивалентті болды: бір жағынан бұл стиль діни дүниетанымды нығайтты; екінші жағынан, ой шығармашылығы мен қиял еркінлігіне мүмкіндік берілді.

Шіркеудің қоғамдық маңыздылығы олардың үлкен қалаларда ғана емес, қалашықтарда да салына бастауына түрткі болды. Шіркеу күмбездерінің алыстан көзге ілінетін асқақтығы ортағасырлық діни мәдениеттің көрсеткіштерінің бірі болды. Діни ғимараттар қарапайым қалың топ үшін құдіреттің қамқорлығына деген үміттің көзі болды, себебі шіркеу қоңыраулары мен органдық музыканың әуені, бірігіп мінәжат ету, шіркеу күмбезінің астында жасалатын діни рәсімдерге қатынасу – күнделіктің күйбең тіршілік мұқтаждарын ұмыттырып, рухани сейілуге мүмкіндік беретін.

Шіркеудегі орнаментті мотивтер, монументалды декорациялар және иконографиялық канондардың элементтері біріге отырып, христиандық өнердің қайталанбас бейнесін құрады. Ортағасырда ерекше энергиясы бар бейнеге, суретке – иконаға табыну әдеттегі құбылысқа айналды.

Христиан өнерінің көркемдік символикасы иконалар символикасында, мозаикаларда, храмдарды безендіру ісінде көрініс тапты. Ортағасырлық суретшілер о дүниелік әлемді бейнелей отырып, оның осы дүниедегі өмірден айырмашылығын көрсетіп беру керек болды. Осыдан келіп, ғибадатханалық суреттер бір үлгіге түсіріліп, бір қалыпқа келтірілуі керек болды. Шіркеулік канонда шіркеу культтік бейнелеу өнеріне шарттар қоя бастады. Кез келген фрескалар мен иконалардың мағынасы мен формаларын шектей отырып, иконографиялық канон негізгі евангелиелік көріністерді христиан храмдарының белгілі бір белгіленген жерінде салынуы керектігін бекітті. Иконаны құрметтеу Византияда IV-VI ғғ. тарала бастады, ал оның қарыштап гүлденуі VII ғ. сәйкес келеді.

Христиандық өнер архитектура, живопись, мүсін өнері, музыка және литургияны біріктіре отырып, үлкен жетістікке жетті. Табынудың барлық элементтері символ, аллегорияға айналып, әрқайсысының бойынан тылсым күштің астары байқалды. Храмның өзі космостың рәмізін білдірді, ал храмның архитектурасы, ондағы мозаика, жазбалардың жүйесі жер беті мен о дүниені байланыстыруға талпынған христиан идеясын өнер арқылы берді. Шіркеудегі сәулет өнері мен бейнелеу өнері діни рәсімдерді көрсетуге бағышталған. Христиан шіркеуінің биігінің күшеюіне байланысты сәулетшілер назары сәулет өнеріндегі символикаға ауысады. Күмбез – храмның ортасы, ол аспан көгінің рәмізі ретінде түсініледі. Күмбездің басым орын алуы осы форманың аспан көгін көрсететін идеямен бұрынғы байланысынан туындайды. Храм ежелден адамдардың діни дүниетанымы арқылы жасалған дүниенің әдемілігін көрсетіп, микрокосм сипатында беріледі. Күмбез шеңберлері Ғаламды білдіреді. Христиан діні адамды христиандық символдар әлеміне жетелеп отырған. Христиан өнері мен эстетикасы адамның денесінен гөрі руханилығының басымдылығын қолдайды. Адамның рухани әдемілігін дене сымбаттылығынан жоғары қояды. Жалпы рәміздер, көркемдік бейнелер, иконография – бәрі діни-мистикалық өмірді, осы өмір мен о дүниенің христиандық интерпретациясын берді.

Христиан өнеріндегі адам бітімі

Тарихи қалыптасқан мәдени дәстүрдің, яғни грек және рим мәдениетінің әсері арқасында христиан әлемінде пластикалық-бейнелеу өнер түрлері – мүсін және бейнелеу өнері жетекші орынға ие болды. Христиан діні басқа да әлемдік діндер секілді, адамның эстетикалық қажеттілігінің діни негізіне басты назар аударды. Ол адам санасына, көркемдік санаға мистикалық сипат беруге тырысты. Дегенмен, бұл талпыныстың кәдімгі рухани-эстетикалық қажеттіліктен туындайтыны белгілі. Эстетикалық талғам арқылы адам өзінің ішкі болмысының күштерін көрсете алады, яғни адам өзінің мол мүмкіндіктерін сезіне біледі және қоршаған ортаның эстетикалық меңгере алу қабілеттілігін өзінің бойында біріктіре алады. Эстетикалық талғамның бар екенін дәлелдейтін өнер қоғам ішінде пайда болады. Өнердің қайнар көздері адамның қоршаған ортаны меңгерудегі жетістіктерімен, адамдардың өзара қарым-қатынастарымен және адамның ішкі рухани өмірімен тікелей байланыста дамиды.

Христиан өнерінің дамуы адам табиғатын түсінумен тығыз байланысты болды. Христиандықта адам болмысын түсінуде екі негізгі тұжырым басымдылық танытты. Бірінші тұжырым бойынша, адам әрі пенде, әрі тәңірлік жаратылыс иесі, оның бойында материалдық және руханилық бітім біріккен. Екінші тұжырымға сай айтар болсақ, адам тек пенде болып табылады. Адам табиғатын түсінудегі бірінші тұжырым византиялық өнерге және православтық халықтардың өнеріне әсер етті. Бұл өнер түрлерінде адамның бойында руханилық пен сыртқы әсемдік үйлесімділік тауып отырды. Бұл иконалар жазу өнерінде кеңінен көрініс тапты және Иисус Христос бейнесін салған кезде оның рухани дүниесі оның сыртқы кескін-келбетінің сұлулығымен қатар берілу керек болды.

Адам табиғатын түсінудегі екінші тұжырым батыс христиандықта, әсіресе, католицизмде анық көрінді. Мұндай бағыт өнерде де өз әсерін қалдырмай қойған жоқ. Адамның дене бітіміне күнәға батырушы ретінде қарай отырып, оның сыртқы келбетін төмен санау өнердегі тұрпайы салынған көріністерді, көбінесе адамның қасіреттерін бейнелейтін сюжеттерді берді.

Протестантизмнің христиандық әлем көкжиегінде көрінуі онда бірқатар өзгерістер алып келді. Бұған дейінгі культ пен рәсімдікке бұрылған назар ендігі жерде уағыз бен жеке адамның сеніміне бұрылды және мұндай өзгерістер діни-көркемдік біртұтастықта да өз әсерін қалдырды. Органдық музыка, монументалды фрескалар мен бейнелеу, дін басыларының әдемі киімдері мен католик шіркеулерінің әсем безендірілуінің орнына ақ-қара гравюра өнері мен пастордың қарапайым киімі, өзіндік уағыз айту мәнері келді, кемел сұлулықтың үлгісі ретінде Иисус (Иса) ғұмырының құндылықтық жағы танылды.

Крестке таңылған Иисус бейнесі, иконалардағы суреттелген қасірет адамзат баласының тағдырының қиындығы, христиандық индивидуализм мен адамның Құдай алдындағы дәрменсіздігін және Құдайдың құдіреттілігін танытып отырды. Сондықтан, жалпы қасірет және Христостың қасіреті шіркеулік өнердің доминантасына айналды.

Христиандық канон және оның шіркеулік өнердегі көрінісі

Шіркеулік өнердегі канон ұғымы құдайға табыну мен оны эстетикалық безендірудегі орындалуы міндетті болып саналатын қағидалар жиынтығы дегенді білдіреді. Канон храмның сыртқы формалары мен ішкі кеңістігінің салынуын, қабырғалардағы және иконалардағы сюжеттердің орналасу тәртібін, діни әндер мен сахналық қойылымдардың мазмұны мен реттілігін қадағалап отырады. Мәселен, орыс православ шіркеуінің икона жазу өнерінде ХVI ғ. бастап әулиелердің бейнесін салуда немесе христиандық сюжеттерді салуда белгілі бір бейнелеу әдістерін құрайтын канондар жинағы қалыптастырылған.

«Христиандықта канонның қалыптасуы екі жолмен жүрді: 1) византиялық христиандықтан православиеге және 2) Батыстық ерте христиандықтан католицизмге дейін» (Е.Г. Яковлев. Эстетика. Искусствознание. Религиоведение. – М.: КДУ, 2005. – С. 191). Канонның византиялық-православтық нұсқасында канон-рәміз формасында танымал болды. Канонның бұл түрі үшін тек сыртқы форма ғана емес, сондай-ақ діни қағиданың ішкі терең мағынасы маңызды болды, басқаша айтқанда тәңірлік бейнені салуда оның руханилық келбетіне, руханилықты бере алу шеберлігіне басты назар аударылды. Егер православтық өнерде канон мазмұндық-рәміздік догмат болып табылса, батыс христиандығында, әсіресе католицизмде бұл канон діни сюжетті бейнелеуде формальды жүйе болды деуге болады. Сондықтан суретшілер діни сюжеттерді салуға өзінің көру ерекшелігін қоса білді, яғни өзінің қылқаламының қолтаңбасы көрініс беріп отырды, мұнда суретші еркіндігіне жол берілді.

Діни тақырыптардағы мәселелерді шешуде өнер түрлерінің таңдалуына да үлкен мән беріледі. Мәселен, әзіл-қалжың, күлкі, карикатура шіркеулік құндылықтар шеңберінен шеттетіледі, себебі бұл жанрлардың жеңілдігі шіркеулік канонның беделіне кері әсер береді деп түсінілді. Қоршаған ортаны эстетикалық меңгерудегі күрделі процесс шіркеу тарапынан канондық деп танылған мәселелерді шешуге бағытталып отырды. Шіркеу үшін еңбектенетін суретшілер шіркеулік канонның шарттылықтарын ескерулері тиіс болды және композиция, түрлі түстер гаммасы, әуен, архитектуралық формаларды жүзеге асырғанда шіркеудің «талғамын» ескеру міндеттері алдарында тұрды. Суретшінің эстетикалық принциптері сол заманда басым билікте тұрған шіркеудің сұраныстарымен етене байланыста дамыды. Бұған қоса, шіркеу канондық деп мойындаған шығармалардың шіркеуден тыс салаларда да дами бастайды. Мысалы, қаладағы архитектуралық ансамбльдерде, музейлер мен көрмелерде, концерттік қойылымдарда.

Діни тақырыптарды көтеретін өнер туындылары өте көп. Оларды сәулет өнерінде, бейнелеу өнерінде, аспаптық музыка мен хорда, жеке орындауларда, сахналық қойылымдарда, орнаментте, оюлы тоқыма-тігіндерде кездестіруге болады. Бұл өнердің полифункционалдығын, оның формальды және мазмұндық ерекшеліктерін танытады. Өнердің, соның ішінде діни өнердің формальды жағы сюжет, рәміздік атрибутика, сыртқы көріністер, бейнелерді білдірсе, оның мазмұндық бітімі – суретшінің идеялық ой-толғамын және туындының қоғамдық миссиясын беруге арналған. Демек, діни өнер туындысы өзі пайда болған заманның куәгері, ақпарат тасымалдаушысы болып табылады және сонысымен де діни өнер тарихы, эстетикасы үшін аса маңызды.

Ислам өнері

Өнер – эстетикалық шығармашылық, сондықтан ислам оған қарсылық білдірмеді. Ислам көркемдікті ұнатып, барлық нәрседе көркемдік пен сымбаттылыққа үндейтін дін болып есептеледі. Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.) хадисінде: «Алла тағаланың өзі сымбатты болу себебінен сымбаттылықты жақсы көреді!» деген.

Мұсылман мәдениетіндегі өнерді зерттеу өте қызықты болып табылады, өйткені Құранның тірі жанды бейнелеуге рұқсат етпейтін қағидасы мұсылмандарға тән өнердің өзіндік түрлерін қалыптастырды. Мысалы, музыка өнеріндегі бірегейлік: халықтардың әр түрлілігіне қарамастан, Құран оқу мәнеріндегі бәріне ортақ сарынның болуы. Луи Массиньон мұсылман өнерінің бірегейлігін төмендегідей берген: «Именно из стремления не изображать предметы и не поклоняться образам и родилось мусульманское искусство, очень простое и крайне невещественное, подобно искусству музыканта-алгебраиста, верящего не в собственную красоту аккорда, но в пассаж из нескольких нот, кончающийся молчанием» (Массиньон Л. Методы художетсвенного выражения у мусульмансикх народов // Арабская средневековая культура и литература. М.: Наука, 1978. - С. 50).

Құранның өзінде өнерге тікелей шек қою кездеспейді, бірақ мұсылман дәстүрінде өнерге қарсы хадистерді кездестіруге болады. Мысалы, бейіттер, пұттарға табынуға қарсылық, адам бейнесін салуға шек қою, суреттер салынған маталар мен жастықтарды қолданбау, крестерді жою, бірақ мұның бәрі өнерге қарсылық емес, пұтқа табынушылыққа қарсылық. Кемелділік бір құдайға ғана тән қасиет болса, сол кемелдің қолынан жаратылған әлемді жұмыр басты пенденің қайталау мүмкіндігі жоқ деп есептелінеді. Бұл тыйым, бір жағынан, халықты толығымен пұтқа табынушылықтан бездірудің жолы болса, екінші жағынан, адамның құдайды оймен, ақылмен, рухпен ғана пайымдауы дұрыс деп білуі. Соның нәтижесінде, бейнелеу өнері ислам өркениетінде саналы түрде қалыптаспады, оның есесіне сәулет өнері, қолөнері, безендірушілік ою-орнек, каллиграфия керемет дамыды.

Құран Кәрімде әлемдегі барлық жаратылыстың бір-бірімен үйлесімділігі, оған қараған адам көңілін шаттық сезімге бөлейтін көркемділік, ұлылық пен асқан әдемілікке назар аударатын аяттар баршылық (Хижр сүресі, 16-аят; Нахл сүресі, 6-аят; Фуссилат сүресі, 12-аят). Демек, ислам әсемдік пен сымбаттылықты қамтыған көркемөнерді қабыл алмайды деген қисынсыз. Ислам тек материалдық және адамгершілікке жат нәрсені бейнелейтін өнерді қабылдамайды.

Ислам ақыл-ойды ләззаттандырып, құшырландыратын, жоғары сезімдерді оятып, адами табиғи қасиеттерді дамытатын өнердің түріне қарсы емес. Алайда, өнер өз шекарасынан шығып, жағымсыз нәрселерге жұмсалса, яғни құмарлық пен нәпсіні қоздырса, салауатты өмірдің салтанат құруына емес, керісінше, оның жойылуына себепші болса, сөйтіп, жағымсыз ермектің түріне айналса, ондай өнерге ислам, әрине, қарсы және оны қолдамайды.

Тамаша әуен, жоғары өнегелі сөз, әсем дауыспен орындалар сөз бен әнге ислам қарсы емес. Тек өлең мағыналы болуы тиіс, онда адамгершілік пен саналылық уағыздалуы керек, адамды рухтандырып, сезімдер мен жан дүниесін байытуға қызмет етуі тиіс.

Театр, яғни сахнада ойнау мәселесіне келер болсақ, онда сахна өнерінің қойылымдары адамгершілік пен саналықтың шегінен шықпаса, ислам оған да тыйым салмайды. Қоғамдағы түрлі келеңсіздіктер мен алуан мәселелерді шешу мақсатындағы қойылымдардың мәнін ешкім де жоққа шығармайды. Сонымен қатар, әдептілікке қайшы болмаған қалжың, әзіл мағынадағы комедиялық рөлдерге де жол ашық.

Мүсін мен үлкен ескерткіштерге келсек, оған исламда анық түрде тыйым салынған. Мұның негізгі себебі мүсіндерді орынсыз артық құрметке бөлеу немесе көне замандағы тұрпайы халықтар сынды мүсіндерге табыну ықтималының болуында жатса керек. Қазіргі дәуірде адамзаттық сананың өсуіне байланысты мұның қайталанбауы да мүмкін, бірақ салынған тыйым өз күшінде әлі күнге қалып отыр.

Құран сүрелері саф тазалығымен ауыздан-ауызға әуен негізінде жетіп, халық арасына кең тарады. Құран оқыған кезде жігерлі дауысқа салып, әрбір әріптің нақты естілуін қадағалаған сүрелер тыңдаушылардың құлағына тез жетіп, сіңімді болу үшін әуеннің атқарған рөлі өте жоғары болу керек.

Діни әдет-ғұрыптарды белгілі бір музыкалық мақаммен орындау ежелден келе жатқан діни-мәдени құбылыс екенін өз мәдениетімізден көреміз. Музыка мен өлеңнің, яғни сөздің тығыз байланыста болғандығын әнші-ақындар өнерінен байқауға болады. Бұл орайда Құранмен қосарлана айтылатын уағыз-аңыздардың орны үлкен. Ол тек нақты шығарма мен оны шығарушы туралы ғана емес, халық тарихының жанды шежіресі ретінде танылды.

Құранды жатқа білумен қатар, оны мақаммен айта білу де міндетті болған. Мұның өзі молдаларға қойылатын көптеген талап-тілектер тудырып отырған. Біріншіден, молданың тәп-тәуір ән (мақам) айта білуі қажет болған. Демек, оның музыкалық қабілеті болуы шарт. Екіншіден, молданың айналасындағы жұртқа әсер етерлік дәрежедегі анық та қоңыр даусы болуы керек. Мінбарға шығып азан шақырғанда, молдалар даусы шаһар тұрғындарына еркін жететін болған. Үшіншіден, кейбір молдалар Құран мақамын өте күрделі, ауыспалы, аумалы-төкпелі мақамдармен айтатын болған. Арнайы музыкалық білімі бар мамандардың өзіне ауыр соғатын сондай мақамдарды еркін орындаған молдалардың музыкалық қабілеті өте жоғары болғаны содан-ақ байқалса керек.

Сәулет өнері. Халифатта өнер түрлері ішінде әсіресе сәулет өнері үлкен табыстарға жетті. Ортағасырлық араб архитектурасы грек, рим, иран өнерінің дәстүрі негізінде қалыптасып, дамыды. Құрылысшылар тамаша сарайлар, мазарлар мен қамалдар салды. Арабтардың үйлері тасқа қашалған ою-өрнектермен, ал олардың қабырғалары мен едендері жалтыраған кірпіштермен, мозаикамен бай түрде әшекеленді. Үйдің қабырғалары арабескалармен (арабеска – мұсылман орнаменті) безендірілді. Шілтер тәрізді оюлар мен алуан түсті суреттер тастың өзін салмағынан айырғандай әсер етеді. Қала базарлары біртіндеп арнайы архитектуралық орталықтарға айнала бастады. Мұсылман архитектурасында геометриялық формалардың бәрі ашық формада: бірімен-бірі айқасып жатқан көпбұрыштар, әртүрлі радиустағы доғалар кездеседі. Бұлардың бәрі арабесканы танытады.

Арабтар жалғыз Аллаға табыну себебінен аравиялықтардың пұттарын жойғылары келіп, мүсін, тірі жандарды салуға шек қойды дегенді жоғарыда айтқан болатынбыз. Мұның орнына ою-өрнек, ал ХІІ ғ. бастап миниатюра, кітап миниатюрасын жасау басталды, сондай-ақ бейнелеу өнеріне деген құштарлық кілем бетіне түсірілді. Мұнда қолданылған түстер гаммасының да өзіндік астарлы мағынасы жоқ емес еді. Арабтар қызыл түсті көз үшін пайдалы санаған. Қызыл түс арабтарда әйелдер, балалар, қуаныш түсі ретінде қабылданған. Ақ, қара, күлгін – қайғы түсі болып есептелінді, жасыл түстің исламдағы орны ерекше болды. Көп ғасырлар бойы жасыл түс мұсылман еместер немесе кедейлер үшін киюге рұқсат етілмеген түс болды.

Араб-мұсылман өнерінің тағы бір бірегей үлгісі – мәуелі бақтар өнері. Классикалық бақтар түрі де Алланың құдіретін танытқандай әсер берді. Әлемді бір орталық нүктеден басқару, үстем тұруға талпыныс, ағаштардың көптеген қатары орталық нүктеден бастау алатын рәмізіндей. Ағаштар бір орталықтан бастау алып, бірте-бірте жан-жақтағы аймағын жаулай бастайды. Сонымен қатар бақтардың маңызды бір ерекшелігі – бақтардың тұйықтылығы. Бар зейін периферияға емес, орталыққа аударылған.

Ислам мәдениетінде алуан түстерді қолданатын бейнелеу өнері, мүсін өнері болмағанмен, мұндай әрлі өнерді жоқ деуге болмайды. Араб-мұсылман өнерін байқататын кілемге тоқталсақ, кілемдерде ашық түстер орнына ашық және жабық түстердің қарама-қарсылығы қолданылған. Кілем беті әр түрлі гүлдермен көмкерілсе де, мұнда гүлдер бірінші орында емес, олардың ашық немесе жабық түстілігі басым рөл атқарады. Бұған қоса, кілем өнерінде бір стильге түсірілген өсімдік пен жануарлар бейнесін көруге болады. Осыған байланысты кілемдерде кездесетін гүлдер мен жануарлардың саны саусақпен санарлық. XVI ғ. персия кілемінде кездесетін гүлдер тізімін қарастырған кезде, олардың арасынан аз ғана түрлілікті кездестіруге болатын еді. Мұндағы гиацинт, жауқазын, итмұрын гүлі, қалампыр гүлі және шабдалы гүлі – бәрі бір стильге түсірілген, бәрі бір формада, ал жануарларға келсек, басым бөлігінде гриффон (немесе қанатты арыстан), феникс (адам басты құс) түрінде болды, яғни барлығы табиғаттағы Алла жаратқан жаратылыстарды тікелей көшірмеуге, Алламен «таласпау» талпынысынан туындаған бейнелер.