30. Трансшекаралық су ресурстарының мәселесі

Қазақстандағы трансшекаралық сулармен байланысты өзектi мәселенiң бiрi – Сырдария өзенiнiң су арнасын реттеумен байланысты болса, ал оның бастауы сонау 20 ғасырдың ең iрi ғаламдық экологиялық дағдарысына айналған Арал теңiзiнiң сарқылуымен байланысты болып отыр.

ТРАНСШЕКАРАЛЫҚ СУ МӘСЕЛЕСI – ӨЗЕКТI ПРОБЛЕМА

Қырғызстан аумағындағы жоспарланған Қамбар ата ГЭС-iнiң қызметiне қатысты Қазақстан Республикасы ресми қолдауын бiлдiрген. Оның Оңтүстiк Қазақстан өңiрлерiндегi энергетикалық тапшылығын азайтуына қосар үлесiне қарағанда, зияны мен керi әсерi мол.

Бiрiншiден, Қамбар ата ГЭС-i Қырғызстан Республикасының аумағындағы Сырдария өзенiнiң арнасында жоспарланған. Сондықтан Өзбекстан мен Қазақстан арасындағы бекiтiлген халықаралық келiсiмшарттың талаптарына сәйкес өзен ағысының су көлемiнiң нақты денгейiн ұстап тұруға бағытталған келiссөздердiң нәтижелерiн жоққа шығарады. Ал Өзбекстан су тапшылығын жою үшiн және өнеркәсiп ошақтары мен ауылшаруашылық алқаптарын энергия қуаты және сумен зардапсыз қамтамасыз ету үшiн суды бұрып алу мен Қазақстанға баратын өзен ағысын азайтуға шара қолданарына күмән жоқ.

Екiншiден, Қамбар ата ГЭС-iнiң салынуы – онсызда жойылу қаупiнде тұрған Сырдария өңiрi мен экожүйесiне керi әсерiн тигiзбек. Қазақстан Республикасы – трансшекаралық сулар Конвенциясына мүше мемлекет. Сырдария өзенiне керi әсерiн тигiзетiн кез келген құрылыс ғимараттарын iске қосу – Конвенцияда қойылған барлық талаптар мен шектеулердi орындауға мiндеттейдi. Өкiнiштiсi, Конвенцияға қосылмаған Өзбекстан мен Қырғызстан секiлдi Орта Азия республикалары өздерiнiң ұлттық мүдделерiн қорғау аясындағы салынған гидротехникалық құрылыстарды iске қосуынан суға және оның ағысына зиян тигiзуде.

Үшiншiден, Қамбар ата ГЭС-iнiң қызметi Арал көлдерiнiң табиғи экологиялық жағдайына керi әсер етумен бiрге Орта Азиядағы климаттың күрт өзгеруiне әкеп соқтырады.

БҰЛ ПРОБЛЕМАЛАРДЫ ШЕШУДIҢ ЖОЛДАРЫ БАР

Бiрiншiден, Қамбар ата ГЭС-iн жоспарлау алдында оның қоршаған ортаға сол сияқты көршi елдердiң экологиясына керi ықпалын бағалау мақсатында БҰҰ, Конвенция Секретариатымен бiрлесiп, халықаралық экологиялық сараптаманы өткiзу қажет. Екiншiден, Қазақстан Республикасы мен Орта Азия мемлекеттерi өзара Әмудария мен Сырдария өзендерiн бiрлесiп ұтымды басқаруын қамтамасыз ету жолында Арал теңiзiн сақтау халықаралық Қоры, Секретариат және БҰҰ-ның өзара қатысуымен ортақ аймақтық су стратегиясын әзiрлеген жөн. Орта Азия Су кодексiн дайындау, кешендi бiрлескен Орта Азиялық су мониторинг жүйелерi мен ортақ аймақтық су кадастрын iске қосу және аймақтық ортақ бассейндiк кеңес құру қажет.

Үшiншiден, Сырдариядан бастау алатын Қуандария мен Жаңадария сияқты өзендер Аралға жетпей Қызылқұм шөлдерiнде сiңiп кетуде. Кiшi Аралды қалпына келтiру мақсатында Қуандария мен Жаңадария арналарына суды сақтайтын құрылыс ғимараттарын iске қосып, бұл өзендердiң арналарын қайта жаңғырту қажет. Өкiнiштiсi, мемлекет бұл өзендердiң жағдайын қараусыз қалдыр-ған.

31.Атмосфераның техногенді ластануы

Адамдардың шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың негізгі көзі болып отыр. Табиғи ортаға күн сайын, сағат сайын өнеркәсіптің газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары түсіп отырады.Осы калдықтардағы әр түрлі химиялық заттар ауаға, суға және топыраққа түсіп, бір трофикалық тізбектен екіншісіне өте отырып, соңынан адам организміне келіп түседі. Табиғи ортаны ластаушы заттар әр түрлі болып келеді. Ол заттар өзінің табиғатына, шоғырлануына және адам организміне әсер ету уақытынақарай. әр түрлі жағымсыз ; нәтижелер туғызады. Осындай заттардың қысқа мерзімде болса да адамға әсері— адамның басын айналдырады, құсқысын келтіреді, тамағын жыбырлатып, жөтелтеді. Егер адам организміне осындай улы заттар көп молшерде әсер етсе қатты уланып есінен танады, тіптен өліп кетуі де мүмкін. Ондай улы заттарға ірі өнеркәсіптк қалалардың үстіне желсіз күндері жиналған қара түтіндер немесе өнеркәсіптік кәсіпорындардың қалдықтары мысал бола алады. Электр станциялары, түрлі-түсті металл өндіретін зауыттар, химиялық және мұнайды кайта өңдейтін кәсіпорындар атмосфераға үлкен түтін шығаратын мұржалар аркылы көптеген адам организміне зиянды улы заттарды ауаға шығарады. Қазіргі кезде ауаны ластайтын улы заттардың 150-ден астамы белгілі. Бұл заттар ауада күн сәулесінің әсерімен бір-бірімен реакцияға түсіп, жаңа косындылар түзеді. Өнеркәсібі дамыған елдерде ауаны ластаушы улы заттың бірі күкірттің қос тотығы (80з) коксохимия зауыттарымен, тау-кен өндіру және целлюлоза-қағаз өнеркәсіптерінің жұмысы нәтижесінде ауаға шығарылады. Олар ауада ылғалдың әсерінен күкірт қышқылына айналады. Құрамында күкірт кышқылы бар тұман немесе ылғалды ауа адамның, жануарлардың тыныс жолдарының кілегей қабаттарына, терісіне әсер етеді. және өсімдік те көп зардап шегеді. Ауадағы күкіртті сутек адам организмін улап қана қоймайды, сонымен қатар адамдардың жүйке ауруларын туғызады. Ауадағы фторлы сутек өте улы. Азық-түліктің құрамындағы фторлы сутек адамды,жануарларды құстырып өте жаман ауру туғызады. Хлорлы сутек пластмасса қалдықтарын жақканда пайда болады. Осы газбен тыныс алғанда; адамның тыныс жолдарының кілегейлі қабығын закымдандырып, өкпенің ісік ауруын туғызады. Қоңыр көмірді жағудың нәтижесінде ауаға күл бөлініп шығады. Ол ауылшаруашылығы мен орман өсімдіктеріне әсер етеді. Әсіресе, көкөніс, жеміс-жидек өсімдіктеріне де зиянын тигізеді Ластанған өсімдікпен қоректенген жануарлардың адамдарды организмдерінде физиологиялық өзгерістер болады. Цемент зауыттарынан шыққан цемент шаңдары топырақта калий, кальций, магний элементтерінің көбеюіне себеп болады. Ал фосфор зауытына жақын жерлерде фосфордың мөлшері көбейеді. Құрамында мырыш пен қорғасын бар металлургия зауытының калдықтары да өте улы әсер етеді. Осындай улы заттар жиналған өсімдікпен адам не жануар қоректенгенде олардың денсаулығына қауіп төнуі мумкін. Қазіргі кезде бізді қоршаған ортаның ластаушы көздері төмендегідей топқа бөлінеді: Физикалық ластану — радиоактивті заттар, электромагнитгі толқындар, жылу, шулар және тербелістер. Химиялык ластану – көміртегі өнімдері, күқірт, көмірсулар, шайыңды сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы қосылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар. Биологиялық ластану — ауру қоздырғыш бактериялар мен вирустар, құрттар, карапайымдылар, шектен тыс көбейіп зиян келтіретін жәндіктер. Эстетикалық зиян —_табиғаттың қайталанбас сұлу ландшафтарының бүліңуі, ормаң-тоғайлардың жойылуы, т.б. -Биосферадағы ластану процесін 3 кезеңге бөлеміз:

1)ластаушы заттардың таралуы; Сонғы жылдары атмосферадағы көміртегі оксидтері тез көбейіп өсімдіктерде жүретін фотосинтез процесі жылдамдатуда. Нәтижесінде, көміртегі оксиді әрбір 10 жыл сайын 2 %-ға өсіп, атмосферада жылу эффектісін туғызуда. Ал, жылу эффектісі өз кезе-гінде жер шары климатының орташа температурасын көтеріп, түрлі экологиялық апаттардың (мұхиттардың көтерілуі, ауа райының өзгеруі, кауіпті циклондар мен цунамилер, шөлейттену, өрттер, т.б.) тууына себеп болып отыр. Аталған газдармен қатар метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар күн сәулесін жер бетіне кедергісіз жібергенімен, ал жер бетінен космос кеңістігіне кететін ұзын толқынды жылу сәулелерін өткізбей, көмір қышқыл газдарының қызып жалпы атмосфера шегінде жылу процесін тездетуде. Қоршаған ортаның химиялық ластануыньң кейбір түрлері казіргі кезде глобальды экологиялық проблемаларды туғызьш отыр. Олар жер шарындағы жиі-жиі байқалып отырған "Жылу эффектісі", "Озонның жұқаруы", "Кышқыл жауындар", "Фотохимиялық тұмшалар" және осылардың әсерінен туындайтын аурулар.

2. Фотохимиялык түмша. Атмосфера кдбатында азот оксид-тері, көмірсулар, озон, күннің радиациясының фотохимиялык, ре-акцияға үшырауы нәтижесінде пайда болатын улы түгін.

3. Қоршаган ортаның радиациялық ластануыРадиациялық ластанудьщ басқа ластанудан коп айырмашы-лыгы бар. Қысқа толқынды элекгромагаиттік сәуле шыгару мен зарядталган боліктерді боліп шыгаратын түрақсыз химия-лык элементтердің ядросы — радиоактивті нуклидтер. Радиациялык ластанудың негізгі квздері - альфа, гамма және бэта сиякты радиоактивті сәулелер. Ионданған сәулелер адам, Чернобыль ядролық апаты. Чернобыль апаты айналадағы орта мен халықтьщ денсаулытына кдтты эсер еткен, атом энергиясындағы ешуақытта болмаган апат. Чернобыль апаты кезінде атмосферага 50 МК радиоактивті заттар шытарылган және ауданы 3000 км болатын жерге таралган. Біздің республикамызда Семей ядролық сынақ аймағы жайында тоқгальш кетейік. Мүнда 40 жылдан астам уақыт ішінде 500-ден астам жер асты жэне жер бетінде түрлі жарылыстар болып, жарылған заттардьщ куаты Чернобыль апаты кезіндегі жа-рылгыш заттардьщ куатынан бірнеше мьщ есе асып кеткен. Осы жарылыстьщ 27-сі атмосферада, 113-і жер бетінде, ал калганы жер астында жүргізілген. Олардың радиоактивті калдықтары жарты миллион адамга зиянын тигізгені белгілі болып отыр. Семей полигонынан басқа Казақстан жерінде 27 әр түрлі термоядролық сынақгар өткізілетін әскери полигондар болтанын жасыруға болмайды. Олар негізінен Батыс Казакртандағы Азғыр, Тайсойған, Нарын полигондары. Күнделікті түрмыста да түрлі түрмыстық техникалардан, компьютерлерден, рентген агшаратгарынан да сэуле алады. Мысалы, адам баласы телевизор караудан бір жылда 0,5 мбэр сэуле алса, компьютер мен рентген аппараттарынан бір жылда 370 мбэр сэуле алады.