19. Қоршаған ортаны экологиялық бақылаудың әдістері мен құрал-жабдықтары

“Қоршаған ортаны қорғау ” заңына сәйекс қоршаған ортаны бақылау анықтамасы – бұл адамды қошаған табиғи ортаның жағдайын, құрылған дағдарыстық жағдайды ескерту, адам денсаулығына және тірі организмдерге зиян мен қауіпті тигізбеуді қадағалау. Қоршаған ортаның бақылау жағдайы келесі негізгі процедураларды көрсетеді:

- қадағалау объектісін анықтау және зерттеу;

- қадағалау объектісіне ақпараттық модэль құру;

- өлшемдерді жоспарлау;

- өлшемдерді жүргізу;

- берілгенөлшеулерді басқару;

- қадағалау объектісінің жағдайын бағалау;

- қадағалау объектісінің жағдайының өзгеруін болжау;

- ақпаратты пайдалану түріне және жүзеге асыруды ұсыну.

Қазақстанда экологиялық бақылау (ЭБ) мемлекеттік және өндірістік болып бөлінеді. Мемлекеттік ЭБ мемлекеттік ұйымдармен, ОС қорғаныс функцияларымен табиғатты пайдалануды басқарумен жүзеге асырылады және оған кіреді:

- ОС жағдайын және табиғи ресурстарды (ТР) оларға антропагенді көздердің ықпалын қадағалау;

- берілген объекітінің қадағалау жағдайын бағалау;

- олардың өзгерістерін болжау.

Қазіргі күнде Қазақстанда бірнеше автономиялық ведомстволық жүйелер және қызметтер бар, олар қоршаған ортаның жағдайын және табиғи ресурстарды қадағалауды жүзеге асырады, сонымен қатар соңғы берілген мәліметтерді өңдейді және зерттейді. Оларға жатады:

- су, жер, ауа, атмосферасы, биологиялық ресурстар және ООПТ бойынша МООС КР мемлекеттік бақылауға бағынады, мемлекеттік экологиялық сараптау және РГП “Казгидромет” қызметімен бекітілген;

- ауылшаруашылық министрлігінің орман және аң аулау комитеті, су ресурстар бойынша комитеті;

- жер ресурстары басқару бойынша мемлекеттік мекеме;

- денсаулық сақтау министрлігінің санитарлық – эпидемологиялық қызметі;

- энергетика және минералды ресурстар министрлігінің қоймаларды қорғау комитеті;

- төтенше жағдайлар бойынша мекемелер;

Ақпараттық көздеріне сәйкес қоршаған орта және табиғи ресурстар және жүйелік ақпараттық блоктарға бөлінген – атмосфералық ауа, үстірттік сулар, жер асты сулары, жер ресурстары, дамылдаушы өсімдігі, орман, балыө және аң аулау ресурстары. “Қоршаған ортаны қорғау” заңында 2001 жылы өзгерістермен қосымшаларға сәйкес бақылау саласындағы үйлестіруші орны ҚР-ң қоршаған ортаны қорғау министрлігімен бекітілген. Сонымен, барлық мемлекеттік ұйымдарға заңмен бекітілген міндеттерді уақытында керекті ақпаратты ұсыну. Соңында, экологиялық ведомстволарға мемлекеттің бекітуімен методикалық басшалақ сұрақтары қоршаған ортаны бақылау жүйесі және табиғи ортасы ресурстардың мемлекеттік бірлігін республикалық деңгейде қызметті үйлестіру және жүзеге асыру.

20. Атмосфераның ластануы және ластаушы көздер.

Атмосфералық ауа – бұл ғаламшардың (планета)өмірі, жердің азоттан, көмір қышқыл газынан, озоннан, гелиден тұратын газ қабаты.

Биологиялық процесс үшін оттегінің маңызы өте зор, ал көмірқышқыл газы фотосинтез процесіне өте қажет. Адам тамақ ішпеуге бар, бірақ тыныс алмай өмір сүре алмайды, себебі адам организмінде оттегі қоры шектеулі. Ол 2 – 3 минут қана тыныс алуына жетеді, ал бес минут өткен соң, ауа келмегендіктен адам организмінде орнына келмейтін процесс басталады, ми қабаты жұмысын тоқтатады, биологиялық өлім келеді.

Атмосфералық ауаның зиянды заттармен былғануы

Атмосфераның ауасын ластайтын негізгі антропогендік көздер қатарына өнеркәсіп орындарының кейбір салалары, автокөлік, және жылу энергетикасы жатады. Қазақстанда тұрақты өнеркәсіп орындарының көздерінен атмосфераға жыл сайын (1995 ж – 3,1млн. г,1997 ж – 2,37; 1998 ж – 2,33) зиянды заттар шығады атмосфераға кететін зиянды қосындылардың жартысына жуығын энергетика, ал түсті металдар – 22,7%, қара металдар – 15,7% береді.

Атмосфераға зиянды заттарды шығаруда автокөліктер үлкен орын алады.

Атмосфера бүкіл әлемнің тіршілік ортасы Атмосфера ауасының шекарасы болмайды. Ол жер шары халықтардың ортақ байлығы болғандықтан оның сапасы, тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге теңгерілмейтін биосфераның құрамдас бөлігі. Атмосфера бірнеше қабаттан – тропосфера (10-12км), озон қабаты стратосфера (40-50км), мезосфера (70км), термосфера (80км) және экзосферадан (800-1600км) тұрады. Әр қабаттың өзіне тән атқаратын қызметі, газдық құрамы, тіршілік нышаны болады. Әсіресе, тропосфера мен озон қабатының тіршілік үшін маңызы ерекше.