1.3 Жоспарлау әдіснамасының негізгі элементтері

Жоспарлау үдерісі көрсеткішті негіздеу логикасына сай өзінің ішкі заңдары бойынша, яғни жоспарлау әдіснамасына сәйкес, жузеге асады. Жоспарлау әдіснамасы – бұл негізгі қағидалар, әдістердің жиынтығы туралы, жоспарлау орындау, сондай-ақ оның мониторингі үшінб қажет қолданылатын көрсеткіштер, шаралар, әрекеттер жүйесі туралы ілім. Жоспарлау негізгі қағидаларына мыналар жатады:

1. Жоспарлауда пайдаланылатын көрсеткіштерді теориялық және практикалық өзара тәуелділкті ескере отырып, олардың бірлігінде негіздеу керек екендігін білдіретін бірлік, яғни холизм, қағидасы.

2. Жоспарлау үдерісін, орындалған бір жоспардың орнына өзге жаңа жоспар, ал екіншісінің орнына – үшінші т.с.с. келетін, үздіксіз анықтайтын үздіксіздік қағидасы.

3. Жоспардың өзгерген жағдайда өзінің бағытын өзгерту және белгілікті резервке ие болу қабілетін білдіретін икемділік қағидасы.

4. Жоспарлық көрсеткіштің негізделуін, тәптіштелуін және нақтылануын талап ететін дәлдік қағидасы.

5. Жоспарлық көрсеткіштерді әзірлеуге шаруашылық жүргізу объектісінің барлық мамандары, ал қажет болғанда сырттан мамандар мен бизнес бойынша әріптестер де, енгізілуі тиіс екендігін білдіретін қатысу қағидасы.

Әдіснаманың екінші елеулі элементі – бұл жоспарлау әдістері. Жоспарлаудың негізгі әдістеріне мыналар жатады: баланстық, тәжірибе-статистикалық, нормативтік, экономика-матиматикалық.

Жоспарлаудың баланстық әдісі көрсеткіштерде материалдық-заттай және құндық қатынасты белгілеуімен сипатталады. Әдіс бір бөлігінде ресурстар, басқасында – оларды пайдалану бағыттары көрсетілетін өзара теңдестірілген есептерді (кестелерді) пайдалануды ұцғарады.

Жоспарлаудың тәжірибе-статистикалық әдісі олардың экстраполяциясы бойынша ізделіп отырған көрсеткіштің жоспары анықталатын бұрынғы іс жүзінде жеткен нәтижелерге бағдарлануымен сипатталады.

Жоспарлаудың нормативтік әдісі (немесе техника-экономикалық есептер әдісі) нормативтер мен нормаларды пайдаланады.

Жоспарлаудың экономика-математикалық әдістер тобы жоспарлық шешімдерді оңтайландыру мүмкіндіктерімен сипатталады. Жоспарлаудың экономика-математикалықәдістерінің мәні мынада: олар уақыт пен қаражаттың азшығындалуымен көрсеткіштерде жинақталған күрделі әлеуметтік-экоомикалық, технологиялық және өзге үдерістер арасындағы өзара байланыстың сандық көрсеткішін анықтауға мүмкіндік береді.

Жоспарлау әдіснамасының келесі элементі – жоспар көрсеткіштері. Жоспар көрсеткіші – бұл экономикалық объект қасиетінің (құбылыстың, үдерістің, шешімнің) санмен келтірілген сипаттамасы. Экономикалық есептерде пайдаланылатын көрсеткіштер түрлі негіздер бойынша жіктелуі мүмкін:

1. Басқарудағы ролі бойынша: директивтік және есептік.

2. Экономикалық мазмұны бойынша: натуралдық, құндық, еңбек.

3. Қызметіне қатысы бойынша: көлемдік (сандық) жәнесапалық.

4. Өлшеуішіне қатысы бойынша: абсолюттік және салыстырмалы.

5. Экономикалық жұмыстағы ролі бойынша: болжамдық, жоспарлық, орындалуын күтетін және іс жүзіндегі.

6. Бағытталуы бойынша: атаулы және иесізденген.

7. Математикалық есептеулер критерийі бойынша: көлемдік, орташа, өсім, шекті, индекстік.

8. Есеп беру нысандары бойынша: жедел, статистикалық, бухгалтерлік.