1 Тақырып. Әлеуметтік – экономикалық жоспарлау теориясының пәні

Дәріс мақсаты: Әлеуметтік – экономикалық жоспарлау теориясының пәні мен жоспарлау әдіснамасының негізгі элементтерін оқып білу.

Негізгі сұрақтары:

1.1 Жоспарлаудың мәні мен объективті қажеттілігі

1.2 Жоспарлау әдіснамасының қалыптасуындағы экономикалық заңдар жүйесінің ролі

1.3 Жоспарлау әдіснамасының негізгі элементтері

1.1 Жоспарлаудың мәні мен объективті қажеттілігі

Шетелдік және отандық экономикалық әдебиетте «жоспарлау» түсінігінің көптеген анықтамасы бар. Г.Г.Морозова редакциясындағы «Нарық жағдайларындағы болжау және жоспарлау» оқу құралында «Жоспарлау-бұл ел, аймақтар, салалар, барлық меншік нысандарындағы кәсіпорындардың әлеуметтік-экономикалық даму болашағын әзірлеу жөніндегі мемлекеттің, басқару органдарының, шаруашылық жүргізуші субъектілерінің мақсатты қызметі», Г.А.Кандаурованың жалпы редакциясындағы «Экономиканы болжау және жомпарлау» оқу құралында мынадай анықтама келтірілген «Жоспарлау мақсаттар, басымдықтар, оларға жету жолдар мен құралдарын ғылыми негіздеу үдірісін білдіреді». «Нарық жағдайларындағы болжау және жоспарлау» оқу құралында Л.П.Владимирова берген анықтамаға сәйкес «Жоспарлау-бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің өз мақсаттарына жетудің ұтымды мінез-құлқын экономикалық негіздеу үдірісі. Жоспарлау мақсаттарды қалыптастыру, басымдықтарды анықтау, қол жеткізу құралдары мен әдістерін анықтау үдерісін білдіреді. Ол көбіне оның барысында дамудың қандай да бір баламасын таңдау негізіндегі шешімдер қабылданатын болжаудың соңғы кезкңі ретінде қарастырылады». «Нарықтық экономика жағдайларындағы жоспарлау және болжау» оқу құралында айтылған Ж.С.Сүндетовтың пікірі бойынша «Жоспарлау дегеніміз – алдағы әрекеттерді қамтамасыз етуге айқын түрде бағытталған ақпаратты өңдеудің ойлау үдерісі». Ж.О.Ихданов, Г.Н.Сансызбаева, А.Н.Саханова секілді бірқатар қазақстандық ғалым-экономистер жоспарлау астарында экономика және оның жекеленген құрағыш бөліктері дамуының көрсеткіштер кешенін, сондай-ақ осы көрсеткіштерді орындау жөніндегі шаралар жүйесін әзірлеуді ұғынады. Жоғарыда келтірілген анықтамаларды сомдай келе мынанытұжырымдауға болады: экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі тетіктерінің бірі бола отырып, жоспарлау ел, аймақтар, салалар, барлық меншік нысандарындағы кәсіпорындардың әлеуметтік-экономикалық даму мақсаттары, басымдықтары мен болашағын әзірлеу жөніндегі мемлекеттің, басқару органдарының, шаруашылық жүргізуші субъектілірдің мақсатты қызметтерінің ғылыми-экономикалық үдерісін білдіреді.

Жоспарлаудың объективтік қажеттілігі бірқатар жағдайлардан туындайды.

Біріншіден, қазір экономиканың дамуында ҒТП әсері әрдайым күшеюде, барыншы жетілген және күрделі технологияларға, еңбек пен өндірісті ұйымдастырудың ұтымды нысандарына көшу жүріп жатыр, ал ол болса зардаптарды жоспарлауды, болжамды және болжауды қажет етеді.

Екіншіден, басқарудың қажетті қызметі ретінде жоспарлау мемелекетпен экономикалық дамудағы циклдікті болжау, динамикалық теңгерімділікті ұстап тұру мен пайда болатын деформацияны түзету үшін, экономикалық және әлеуметтік нәтижелердің байланысын орнату, халықтың тұрмысы төмен жіктерін қорғау үшін пайдаланылады.

Үшіншіден, нарықтық экономика жағдайында меншік пен шаруашылық жүргізудің нысандары және өндіріс көлеміне қарамастан кез келген фирма түпкі мақсатқа жету үшін дамудың өз стратегиясын және кәсінкерлік қызметінің тактикасын әзірлеумен шұғылдануы тиіс. Ғылыми негізделген жоспарлау негізінде даму бағытын дұрыс таңдаған жағдайда экономикада сәтті дами алады.