4 Тақырып. База және орнықтандыру қателіктер

Өнделетін бөлшек беттерінің түрлері. База және база түрлері туралы түсінік. Конструкторлық база .Технологиялық база.

База тұрақтылығы және база үйлестіріліділігінің принципі. Орнықтандыру қателіктері. Базаны таңдау. Бөлшекті қондырудың тәсілдері. Орнықтандыру қателіктерін бөлшек конструкциясының згеруі арқылы азайту, өлшемдерің және технологиялық шараларын қою. Бекіту қателіктері. Қаттылық жүйесіне байланыс қателіктер: білдек, құрал, аспап, бөлшек.

Барлық беттердің бөлшегі бар, негізгі бетті белгілейды, яғни машинадағы бөлшектердің жұмысын анықтайды. Бұл беттерге тікелей машинаның жұмыс процесі (мысалы, жұмысшы белгінің құбыр қанағы, бүрлігіш шүмегі және т.б.) және басқа бөлшектердің негізгі беттері, кинематикалық жұптар (мысалы, білік және майын, тірек, цилиндр және поршень, екі профильді тісті ілініс және т.б.) және жапсарласқан байланыс (мысалы, бүйіржақ бетінің тірек ернемен және майынтіректің бүйіржақ беті) жатады.

Көп жағдайда негізгі бет үлкен дәлдікпен және жоғарғы бет тазалығымен өңделеді, және олардың дәлдігі мен тазалығы машиналар жұмысынын сапалығына байланысты.

Бөлшектің қалған бас беттері көмекші бет деп аталады және олар шыдамдылығымен, габариттігімен, салмағымен анықталады. Әдетте олар төменгі дәлдікпен және тазалықпен өңделеді, негізгі беттерге қарағанда және мүлде өңделмейді.

Дайындама және бұйымды талапқа қойылған координат жүйесінен алынған жүйге келтіру орнықтандыру деп аталады. База деп бір және бірнеше бөлшек беттері, қаралып жатқан беттің күйіне қатысты анықталады, бастапқы түзу және қисық жағдайда бұйымды дұрыс функциялау.

Сызбаны дайындау және бөлшекті өңдеу кезінде база бойынша белгі қою, беттен басқа, түзулер мен нүктелер қабылданады.

Сызбадағы түзулер мен нүктелерден құрылдаушы бөлшек беті және олардың осьтеріне, өлшем мен басқа түзулер арасындағы өзара күйді береді, осыны конструкторлық база деп атайды.

Технологиялық процесс кезінде механикалық өңдеуде қолданылатын орнатуды, технологиялық база деп атайды.

Бұйымды құрастыру процесінде қолданылатын базаныт, құрастыру базасы деп атайды.

Бөлшектерді бақылауда қолданылатын базаны, бақылау базасы деп атайды.

Конструкторлық базалар

Әр түрлі бөлшек бетінің өзара күйін құрылымдаушы сызбада көрсетеді.

Құрылымдаушы өлшемді қойғанда бөлшектер арасындағы өзара байланыс кезінде, құрастыру шартындағы ағымнан шығады.

Басқа жағдайларда құрылымдаушы өлшемдерді беттен алып қояды, түзуден және нүктеден, басты болып саналатын машина жұмысы және есептеулер орындалып жатқан процесс кезінде.

Негізді емес бөлшек беттерінің арасындағы өлшемді шақтамасы қою негізі технологиялық түсінің есебінде өңдіріледі. Көбінесе осындай жағдайларда кішігірім шақтамалар қосымды, соның салдарынан экономикалық өндіріс қамсыздандырылады. Осындай шақтамаларды әріқарай кеңейту арзандатпайды және аз-маз өңдеуді арзандтады. Негізгі өлшемдегі шақтамалардан басқа, сызбада шақтамалар паралельды, перпендикулярлы және т.б. қойылады. Шақтамалар әдетте негізді емес арақытаста қойылмайды, сондай-ақ автоматты технологиялық процеспен өңделген бөлшекпен қамтамасыздандырылады.

Технологиялық базалар

Технологиялық базалар тірек-бекіту, сын-қондырғылы және өлшеуішті болып бөлінеді. Тірек-бекіту база деп өңделетің бөлшек беті, бекітімен білдек беті немесе бөлшек құрамының талап етілген дәлдігіне дәл бағытталады. Бөлшек беті тірегінің бәрі тірек-бекіту базасы бола алмайды. Машинадағы бөлшек бетінің жұмыс тәсілдеріне байланысты, тірек-бекіту базалар ретінде, келесі база түрлеріне бөледі: негізгі, көмекші және оперативті.

Негізгі тірек-бекіту база – бұл база, негізгі бөлшек беттерінен тұрады. Мысалы, тісті дөңгелек тірегі білдекте білдекте тесіп және бүйіржақ бойынша өңдіріледі, және егер олрды дөнгелекті қондыру кезінде, тірек-бекіту база ретінде қолданса, онда осы беттер негізгі тірек-бекітуші базасы болып табылады. Негізгі тірек-бекіту база бетін әрқашанда ақырғы өңделген бет болып табылады.Сондықтан айла бұйымды дайындағанда,өңдеу дәлдігіне әсер ететің, белгілі бір қателік енгізіледі.Айтылмағандардың барлығы жүктелмеген күйге қатысты,алайда жұмыс кезінде пайда болатын,айлабұйымның қосымша қателіктерін де ескеру керек.Жұмыс барысында айлабұйымның жеке бөлшектерінің тозу орын алады,ал бұл берілген айлабұйымның өңдеу қателігі толықтырады.

Аспаптардың тозуы мен дәл еместігі Аспаптың дайындалуы жоғары дәлдікпен жүзеге асырылады, бірақ кесу аспабы оның жұмыс істеу процесінде айтарлықтай тозуға ұшырайды.Әдетте өңдеу дәлдігі кесу аспабын дайындау дәлдігімен байланысты.Аспаптыдайындағанда шақтама МЕСТ-пен регламентеледі.Аспапты дайындау дәлдігі өлшейтін немесе профильді аспаппенжұмыс істеу кезіндегі өңдеу дәлдігіне біршама әсер етеді.Өлшеу аспабы өзінің өлшемдерін бөлшек денесінде көшіреді (бұрғы, бұрандаойғыш, ұнғылағыш және т.б).Профильді аспаппен өңдеу кезінде, оның профильі өңделетін бөлшекке ауысады (фасонды кескіштер,жагғыштар және т.б). Бір мезгілде өлшейтін және фасонды бола алатын аспаптар бар, мысалы тартажонғыш;фасонды ұңғылағыш және т.б.Бөлшекті өңдеу процесінде кесу аспабы кесу қыры боынша тозады және біртіндеп өзінің пішіні мен өлшемдерін өзгертеді,бірақ,әлдеқайда,қырқу кезіндегі, әсіресе үшкір аспапбіршама өзгерістерге ұшырайды.Аспап кесу қырының алдыңғы және артқы қыры бойынша тозады.Кескіштің алдыңғы қыры бойынша тозу өңдеу тазалығына айтарлықтай әсер етеді және аспаптың беріктігін төмендетеді, бірақ артқы қырының тозуына қарағанда өңдеу дәлдігіне аз әсер етеді.Аспаптың тозуына кесу жылдамдығы ерекше әсерін тигізеді. Беріліспен кесу тереңдігі аспаптың тозуына төмен дәрежеде әсер етеді. Бұдан басқа, аспаптың тозуына оның құрылымы, көбінесе артқы бұрыш а әсер етеді. А бұрышының 8-12 градусқа дейін котерілуі аспаптық өлшемді тозуының артуынасебебші болады. Кескіштің артқы қыры бойынша нақты аламаға тозуы, өңдеу дәлдігін төмендейтіп, өңделетің бетке ауысады. Абразивты аспап (ажарлау дөңгелегі) жоғары өңдеу дәлдігі талап етілетін, тазалау операцияларында жиі қолданылады. Аспаптың тозуы алмасты түзету қарындаштарымен және абразивті аспаптың берілісімен компенсацияланады, ал жана замаңғы білдектерде бұл жартылайавтоматты немесе автоматты түрде жүзеге асырылады.

Білдекте бөлшекті қондыру қателігі.Бөлшекті өңдеу алдында, оны кесу аспабына қатысты дұрыс координациялау қажет (айлабұйымда немесе білдек үстемінде) және осы қалпында операцияны орындау уақытына аңықтап белгілеу керек. Қондырылған бөлшекті қысу қондырғысының көмегімен анықтап белгілеуге болады. Алайда қондыру мен бекіту белгілі бір қателікпен орындаулы мүмкін. Қондыру қателігі технологиялық базаны дұрыс таңдауға, беттің дәлдігі мен тазалығына байланысты. Бұдан басқа, өңделетін бөлшек қондырылатын білдектің немесе айлабұйым бетінің дәлдігімен тазалығына да тәуелді. Өңделетін беттен әдістің алынуы, технологиялық базадан белгілі бір өлшемді ұстанып, аспапты «жоңқаға» қондырудан кейін жүзеге асырылады. Осы себепті қондыру қателігін, бөлшекті берілген операцияда базалау қателігі және бекіту қателігі деп түсінеміз. Егер қондыру беті ретінде құрылымдық база қабылданса, онда базалау қателігі нөлге тең болуы мүмкін, және бұл жағдайда қондыру қателігі қарастырылып отырған операциядағы бөлшекті бекіту қателігіне тең.

Дайындаманың алты еркіндік дәрежесінің байланысуына, алты қозғалмайтын тірек нүктелері қажет, үш перпендикулярлы жазықтықта орналасқан, - үш тіректі нүкте бір жазықтықта, екеуі басқа жазықтықта, ал біреу үшінші жазықтықта.Қалған қозғалмай тіректер – артық. Әдетте статикалық анықталмаған айла-бұйымдағы дайындама, әрдайын алты қозғалмайтын бірнүктелі тітекке ауыстыруға болады, алты нүкте ережесінесәйкес.

Әдебиет: 1 нег [40-55], 1 нег [25-40], 2 нег [46-62].

Бақылау сурақтары:

1. Орналасу дегеніміз не?

2. Алты нүкте ережесі.

3. База дегеніміз не және қандай базалар болады?