1

Гістарычныя ўмовы ўзнікнення літаратуры Беларусі на царкоўна-славянскай мове (Х – першая палова ХІІІ ст.). Уплыў антычнай і хрысціянскай літаратуры на беларускую культуру і пісьменства. Роля і значэнне візантыйскай культуры.

Первоначальное понятие о литературе сливалось с понятием о письменности вообще, обо всем, что было закреплено письменным написанием букв. Но постепенно из письменности выделились такие произведения, которые представляют разностороннее отражение духовной жизни общества, жизнь народа, его менталитет, чувства, настроения, взгляды, вкусы, то есть те произведения, которые обладают способностью пробуждать воображение или эстетическое чувство читателя. Их принято называть художественной литературой.

Основным условием возникновения письменности в Беларуси стало распространение христианской веры на белорусских землях. Начался этот процесс с X в. Так, в 992 г. князь Изяслав основал в Полоцке епархию — большой церковный округ. Рогнеда и Изяслав стали первыми христианами в Полоцком княжестве. Христианство в течение нескольких столетий распространялось в соперничестве с язычеством – многобожием (с IX по XIII в. они существовали вместе, так как язычество имело глубокие древние корни). В этот же период в Полоцкой земле начала осваиваться кириллическая азбука. Об этом свидетельствуют, например, надписи на Борисовых камнях, обнаруженных в русле Западной Двины, а также надпись на Рогволодовом камне возле Орши. В Бресте был найден деревянный гребень для волос с последовательно размещенными на нем буквами славянского алфавита. Исключительную научную ценность имеют берестяные грамоты — березовая кора с нацарапанными на ней буквами. Такие грамоты обнаружены археологами в Витебске и Мстиславле.

С первой половины X в. берет начало летописание — запись событий по годам (летам) в хронологической последовательности. В начале XII в. монах Нестор создал «Повесть временных лет» — летопись, содержащая сведения о Рогволоде, Рогнеде, Изяславе, Всеславе Чародее, о битве на Немиге и других событиях из жизни восточных славян. Самой ранней рукописной книгой на территории Беларуси является созданное в X в. Туровское евангелие, украшенное заставками — большими разноцветными буквами. Материалом для рукописных книг в те времена служил пергамент — специально выделанная кожа телят. Обложкой были две дощечки, обтянутые кожей, а закрывалась книга с помощью пряжки.

Белорусская литература сформировалась на общей почве с русской и украинской литературой эпохи Киевской Руси. Литературными образцами данного периода являются «Речь Иоанна Полоцкого» (X век), «Житие преподобной Евфросинии Полоцкой» (конец XII века), «Слова» и поучения Кирилла Туровского.

Истоки белорусской литературы находятся в глубокой древности. Она неразрывно связана с фольклором, который считается одним из богатейших в славянском мире. Зарождение литературы на белорусских землях непосредственно связано с появлением в X в. письменности. Крупными центрами распространения письменности были города Полоцк и Смоленск, где в XII-XIII в. зарождается местное летописание, появляются произведения автобиографического жанра: «Житие Евфросинии Полоцкой», «Житие Авраамия Смоленского». Белорусская литература сформировалась на общей почве с русской и украинской литературами эпохи Киевской Руси. Лучшими образцами данного периода являются «Речь Иоанна Полоцкого», «Жизнеописание преподобной Евфросинии Полоцкой», «Слова и поучения Кирилла Туровского». Белорусская тема звучит в «Повести временных лет» и в «Слове о полку Игореве »- шедеврах древней восточнославянской литературы

Процесс обособления белорусской литературы из общерусской пришёлся на XIV—XV века, когда собственная литературная традиция сформировалась в Великом княжестве Литовском. Расцвет наступил в XVI—XVII веках. Западнорусский («старобелорусский») язык был официальным языком Великого княжества Литовского (Статуты ВКЛ 1529, 1566 и 1588 года, полемическая религиозная литература). С начала XVI века белорусские книги стали печататься. Первая печатная книга на белорусском языке — «Псалтырь» — была напечатана в Праге в 1517 году Франциском Скориной. Это была первая книга, напечатанная на языке восточнославянской группы. В XVI и XVII веках под влиянием польской культуры появилась силлабическая поэзия барокко и драматическая школа (Симеон Полоцкий).

Сацыяльная праграма Ф. Багушэвіча. Ацэнка гістарычнай ролі народа ў святле трагічных вынікаў паўстання 1863 г. (“Дурны мужык, як варона”, “Бог не роўна дзеле”, “Ахвяра”).Багушэвіч як сялянскі паэт-інтэлектуал.

Асноунае место в творчестве Бы. занимает жизнь бело. крестьянство. Крестьянин, трудолюбивый и прилежный земледелец, живет в холоде и нищете. С его поступили, на зываючы темным и глупым. Работой же его пользуются другие, не оставляя создателю материальных средств самого необходимого: мужиком построены красивые храмы и дворцы, сам же он "живет в мокрой яме", крестьянскими руками возведен железной дороги, дороги и мосты, а сам он не имеет грошау даже на билет. Такая мысль подчеркивается в стихах

"Дурны мужык, як варона" i "Бог не роуна дзеле".

Б., защищая мужика, показывает, как у него просыпается чувство собственного достоинства, растет протест против несправедливости. Так, в стихотворении "Не скрывайся" аутар парауноувае жизнь крестьянина и паніча: их внешний вид, одежда, жилье, образование.

Крестьянин не только жалуется, но и требует лучшей жизни, ибо он - создатель всех матер. ценностей на земле.

Против здзекау и угнетения, несправедливости царских законау i парадкау выступает крестьянин и в стихе "У астрозе". За уничтожение межавога столба крестьянина сажают в острог, но издевательства и побои не могут сломить воли и стремления героя к свободе.

Идея справядлірасці, роунасці во взаимоотношениях между людьми высоких должается в стихотворении "Ахвяра". Лірычны герой стихотворения обращается к бабушке с просьбой помолиться за него:

Малiся ж, бабулька да Бога,

Каб я панам нiколi не быу:

Не жадау бы нiколi чужога,

Свае дзела як трэба рабiу.

Герой стихотворения не хочет быть господом, ибо с панствам у него ассоциируется все со имеет адмоунае в жизни: безнравственность, развращенность, алчность, жажда на живой. Всю жизнь герой хочет быть только мужиком, ведь он во всех отношениях вы шэйшы за настоящий учебник, является человеком в самом широком и привлекательном смысле э того слова: живет своей работой, любит свою родину и до конца ей предан, не зариться на чужое, уважает другие народы, признает людей за братоу, мо ральна чистый,не лентяй и не вор, не предатель и не пьяница.

2

Станаўленне літаратуры Беларусі на царкоўна-славянскай мове. Перакладная рэлігійная і свецкая літаратуры. Зараджэнне арыгінальнай літаратуры.

Письменная литература на территории Белоруссии возникла в конце 10 в. Как и у всех восточных славян, начало литературного развития белорусского народа связано с принятием христианства и высоким уровнем устного народного творчества. Сложный процесс формирования белорусского языка и белорусской литературы был в основном завершен в 16 в.

Первоначально в письменности восточных славян основное место занимала переводная литература религиозного содержания. В 10–13 вв. в древнерусскую книжность органически вошли из Византии переводы на старославянский язык основных христианских произведений: Библии, агиографических сочинений и апокрифов. Об этом свидетельствуют, например, Туровское Евангелие (11 в.), переводные жития христианских мучеников Антония Великого, Алексея, человека Божия и др., апокрифическое "Хождение Богородицы по мукам", произведения отцов церкви и многие другие переводы, широко распространявшиеся на территории Белоруссии. Из Византии пришли и греко-византийские хроники, знакомившие восточных славян с событиями всемирной истории: "История иудейской войны" Иосифа Флавия, хроники Иоанна Малалы, Георгия Синкелла, Георгия Амартола. Эти и другие переводы ускорили становление оригинальной литературы. Первые писатели с успехом усваивали жанры европейской литературы, своеобразно их перерабатывая. К таким авторам относится Кирилл Туровский (ок. 1130 – ок. 1182). Его произведения отличались стройностью композиции, разработанными приемами ораторского мастерства, образной ритмизированной речью. Им было написано восемь Слов на различные церковные праздники, "Послание к Василию игумену Печерскому" и многие другие сочинения. Творчество Кирилла Туровского отличается особой поэтичностью, т. к. он умело использовал мотивы народного фольклора.

В 12–13 вв. интенсивно развивается агиография. В конце 12 – начале 13 вв. было составлено "Житие Евфросиньи Полоцкой". Его автор пишет о княжне Предславе (1100–1173), которая под именем игуменьи Евфросиньи была широко известна во второй половине 12 в. в белорусских землях. Она основала два монастыря, ставшие источниками просвещения в Полоцком крае. Евфросинья отличалась высокой образованностью и любовью к книгам, которые сама переводила с греческого и переписывала в одном из основанных ею монастырей. Памятниками древнерусской агиографии являются также "Житие Кирилла Туровского" (13 в.), единственная известная биография писателя, и "Житие Авраамия Смоленского" (ок.1240), где Авраамий характеризуется как прекрасный оратор, книжник и художник. К концу 14 в. все белорусские земли входили в состав Великого княжества Литовского. С этого же периода началось становление собственно белорусской культуры, формирование самостоятельного языка и литературы. Белорусы долгое время играли значительную роль в культурной жизни Литовского государства. Так как в то время еще не существовало литовской письменности и литовского литературного языка, то сложившийся на древнерусской основе западнорусский язык был признан государственным языком княжества Литовского. Официальное признание общегосударственного статуса способствовало дальнейшему развитию и совершенствованию старобелорусского языка, из которого впоследствии сформировался современный белорусский язык.

В 14–15 вв. литература развивалась в традиционной системе видов и жанров. Активно переписывались книги Библии. Известны, например, Лавришевское, Оршанское, Полоцкое, Друцкое, Мстижское Евангелия, Смоленская Псалтырь 1395. На древний белорусский язык переводились важнейшие памятники светской западноевропейской литературы (Александрия). Параллельно развивается и собственно белорусская литература. Под влиянием традиций восточнославянского летописания формируется жанр белорусских летописей. Ранние белорусские летописи начинаются с переводов "Повести временных лет". Основными источниками для белорусских и белорусско-литовских хроник являлись и другие древнерусские исторические сочинения, например, Киевская и Галицко-Волынская летописи. Наиболее известные произведения этого жанра – Летописец великих князей литовских, Белорусско-литовская летопись 1446 г., Летопись Авраамки, 1495. Летописец великих князей литовских, возникший ок. 1428–1430, и Белорусско-литовская летопись 1446 г. Они пронизаны апологией деятельности великих князей, направленной на защиту государственных и политических интересов своего княжества. Иной взгляд на судьбу белорусского народа представляет "Летопись Авраамки". Она составлена по поручению смоленского епископа Иосифа неким Авраамкой, сведения о котором не сохранились. В ней использованы русские летописи, дополненные описанием событий местной истории. В Летописи Авраамки проводится идея единства Русской земли, подчеркивается стремление населения белорусских и русских территорий, попавших под власть Литвы, к соединению с Русским государством.

Постепенно традиционные виды и жанры письменности уступают место новым. Литература становится все более светской и демократичной, в ней проявляются значительные ренессансные и реформаторские влияния. В конце 15 – начале 16 вв. складывается новая гуманитарная культура. Видным деятелем восточнославянского Возрождения начала 16 в. был Франциск (Георгий) Скорина (1490–1541). Как писатель Скорина известен своими "Предисловиями", которые он писал к переведенным и изданным им книгам Библии. Переводя на белорусский язык Библию, Скорина стремился распространить грамотность в широких народных слоях. Он писал в своих "Предисловиях", что Библия является основным средством просвещения, сокровищницей знаний и житейской мудрости. Его идеи оказали большое влияние на книжников 16–17 вв.: Сымона Будного (1530–1593), Василя Тяпинского (ок. 1540–1603), Мелетия Смотрицкого (1577–1634). Вслед за Франциском Скориной они отстаивали эстетическую ценность родного языка как основополагающего средства самовыражения народа, сохранения его истории и культуры.

Апавяданні Ф. Багушэвіча “Сведка”, “Дзядзіна”, “Палясоўшчык”, іх цесная сувязь з фальклорам. Асэнсаванне працэсу капіталізацыі беларускай вёскі ў апавяданні “Тралялёначка”. Самае вядомае з іх «Тралялёначка» было надрукавана ў Кракаве ў 1892 г. следам за першай кніжкай вершаў «Дудка беларуская» (1891). Доўга спрачаліся даследчыкі, каму яно належыць, пакуль не вырашылі, што Багушэвічу. Гэта ўвогуле лірыка-філасофскі твор. Ён поўны гуманізму, адкрывае нам добрую сялянскую душу. Апавядальнік прыгадвае лёс Бартака Саска — нядобрага да людзей селяніна, які разбагацеў на чужым горы, прымусе ды хітрасці («каменне дык усё, бывала, цягае на чужое» , «як пазыча суседу рубель, то яму трэба дзень араць, дзень касіць, дзень жаць», «шапкі знімаем перад ім, як перад панам»). Сквапны чалавек назапасіў грошай і купіў Замораўку — маёнтак пана генеральскага чыну Прыбалдова. Ды цараваў нядоўга: жонка, што пакінула яго, адсудзіла палову маёнтка, загінула другая каханка — далікатная паненка Траляля (такую мянушку далі ёй людзі за яе прыпеўку). Адабраў банк за пазыку і другую частку маёнтка. Так бясслаўна закончылася жыццё чалавека, які захацеў разбагацець, стаць панам, не маючы на тое належнага інтэлекту, здольнасцей, а толькі грошы. Твор міласэрны ў цэлым: нягледзячы на злачынствы і нялюдскасць Бартака, людзі выратавалі і падтрымалі яго дачку Тралялёначку ад другой жонкі: склаліся «з душы па дзесяць грошы», аддалі на выхаванне Марысьцы крывой, а затым над ей злітасцівіўся ксёндз і ўзяў да сябе ў касцёл.       Напісана апавяданне лаканічнай і простай мовай ад імя селяніна — удзельніка ўсіх гэтых падзей. Фразы — простыя, сказы — неразгорнутыя, асабліва ў дыялогах. Мова ў цэлым надзвычай дынамічная. Мяне ўразіла таксама, што пісьменнік на млой плошчы ў пяць друкаваных старонак змясціў цэлую гісторыю ўзвышэння і падзення Бартака Саска — новага чалавека, вясковага буржуа. Так, як паказаў такі ж працэс у «Іонычы» А.П.Чэхаў.       Іншыя апавяданні Багушэвіча напісаны ў форме споведзей, народных казанняў. Гэта «Сведка», «Палясоўшчык» і «Дзядзіна». Яны прасякнуты народным невычэрпным гумарам. Так, у «Палясоўшчыку», вяртаючыся дадому позна і ідучы праз кладку ноччу дадому, ляснікапавядальнік пачуў «мядзведзя», як той сапеў на другім канцы кладкі, спалохаўся, шугануў у багну, ледзь Бог ногі даў уцячы дадому. Прыбег. Страва чакае ў печы і на стале. А жонкі няма. Аказалася, што «мядзведзем» тым і была яго кабета.

Не менш цікавае гумарыстычнае апавяданне «Дзядзіна», у якім расказваецца пра жанчыну-няўдаліцу, у каторай было тры гумны і ўсе поўныя: «У адным мак, у другім — так, а ў трэцім цапы віселі», а парсюкі былі такія кормныя, што пералазілі не праз парог, а Ў дзірачку пад парогам. Больш таго, прадала Магда сваю недалашную казу Аліндару, але той не паспеў яе ўтрымаць: як сіганула яна ў лес, там яе і зарэзаў воўк. Вывад твора таксама гумарыстычны: перад смерцю каза толькі змагла пракрычаць «Мааа-гда», гаспадыня пачула гэты крык і «не так дзядзіне шкода было той казы, як жаль было таго, што каза імя яе ведала...».       Апавяданні Багушэвіча закладвалі падмуркі развітой беларускай прозы. Так што і тут ён у многім з'яўляецца першапраходцам.

3

Гістарычная аснова “Слова пра паход Ігаравы”, яго сюжэтная сувязь з “Аповесцю былых часоў”. Вобраз Усяслава Чарадзея. Наватарства ў паказе чалавека. Пераклады твора на беларускую мову. Вобразы “Слова...” у мастацтве.

Асноваю «Слова» стала апісанне рэальных падзей, звязаных з барацьбою ўсходніх славянаў з полаўцамі.«Слова аб палку Ігаравым, Ігара сына Святаслава, унука Алегава», такую назву мае арыгінал, было створана прыблізна ў 1185 — 1187 гг. Як лічаць даследчыкі, верагодным месцам яго напісання з'яўляецца Кіеў. Твор прысвечаны гістарычна сапраўдным падзеям. У 1185 г. ноўгарадсеверскі князь Ігар Святаслававіч, не ўзгадніўшы свае дзеянні з кіеўскім князем Святаславам, а толькі заручыўшыся падтрымкай роднага брата Усевалада, рушыў сваю дружыну ў палавецкі стэп. Паход скончыўся бясслаўна і меў вельмі сумныя вынікі для ўсходнеславянскіх земляў. Акрыленыя перамогай полаўцы рынуліся на Старажытную Русь.

 паўстае пмат рэальных гістарычных князёў. Асаблівае месца сярод іх займае князь Усяслаў. Ён прысвяціў усё сваё жыццё барацьбе за магутнасць і незалежнасць Полацкай зямлі. Вобраз гэтага князя абмаляваны досыць шырока, ярка, з вялікай доляй сімпатыі і спачування. Так гаворыць пра Усяслава аўтар «Слова пра паход Ігаравы»: «Хоць і вешчую меў душу ў дзёрзкім целе, ды часта ад бедаў цярпеў ён». Як лічыць беларускі даследчык В. Чамярыцкі, у асобе

Усяслава Чарадзея старажытны аўтар бачыў антыпода здрадніку Алегу Святаславічу, які неаднойчы прыводзіў ворагаў на Русь.

 Аўтар малюе князя як чараўніка, які, падобна казачным, былінным героям, мог ператварацца ў ваўка, тура, сокала, нечакана знікаць і зноў з'яўляцца ў самых розных мясцінах Русі. Усяслаў паказаны шчырым і працавітым князем, здольным і мудрым палкаводцам, чалавекам непакорнага духу і вялікага розуму:

Усяслаў-князь людзям чыніў суды, Радзіў князям гарады, А сам уночы ваўком рыскаў, 3 Кіева паспяваў да пеўняў да Тмутараканя, Хорсу вялікаму шлях перацінаў. Яму ў Полацку пазвоняць ютрань рана У званы святое Сафіі, А ён той звон чуе ў Кіеве.

 «Слова пра паход Ігаравы» — помнік усходнеславянскай літаратуры ХІІ ст. — на беларускую мову перакладалася не аднойчы. Максім Багдановіч пераклаў твор часткова. Першы поўны пераклад зрабіў ў 1911 г. Янка Купала. Пасля гэтага «Слова пра паход Ігаравы» перакладалася на беларускую мову яшчэ некалькі разоў. Пераклад Рыгора Барадуліна, выданы ў 1986 г., даследчыкі называюць лепшым з тых, што былі зроблены ў другой палове ХХ ст

Беларускае адраджэнне пачатку ХХ ст. Выданне газет “Наша доля”, “Наша ніва”, іх роля ў кансалідацыі творчых сіл і актывізацыі грамадскай думкі

У 1906—1915 гг. у Вільні выходзіла легальная беларуская штотыднёвая грамадска-палітычная, навукова-асветніцкая, літаратурна-мастацкая газета «Наша ніва». Яе выданнем кіравалі лідэры Беларускай сацыялістычнай грамады браты Іван і Антон Луцкевічы. Да 1912 г. газета друкавалася кірыліцай і лацінкай, пазней — толькі кірыліцай. «Наша ніва» арыентавалася пераважна на сялянства і сельскую інтэлігенцыю, дробных служачых і рабочых. Сваю першачарговую і галоўную задачу «Наша ніва» бачыла ў барацьбе за прызнанне факта існавання беларускага народа, за яго раўнапраўнасць з іншымі народамі. Шмат увагі газета надавала тэарэтычнаму абгрунтаванню права беларускага народа на захаванне і развіццё сваей мовы і нацыянальнай культуры. Газета была цэлай эпохай у беларускім адраджэнні пачатку XX ст. і дала гэтаму перыяду гісторыі Беларусі сваю назву — «нашаніўскі». Нацыя — гэта супольнасць людзей, аб'яднаных не толькі тэрыторыяй пражывання, літаратурнай мовай і культурай, але і агульнай ідэяй. Разам з паступовым фарміраваннем беларускай нацыі зараджалася беларуская нацыянальная ідэя — уяўленні, у якіх прадстаўнікі інтэлігенцыі выражалі разумение беларусаў як самастойнай і самабытнай супольнасці людзей і іх жыццёва важныя інтарэсы. У межах нацыянальнай ідэі фармуляваліся мэты і заданы беларускага народа на розных этапах гістарычнага развіцця. Сутнасцю нацыянальнай ідэі з'яўлялася ўтварэнне беларускай дзяржаўнасці. Беларуская нацыянальная ідэя вырасла з літвінскай ідэі аб адраджэнні Вялікага княства Літоўскага, якая аформілася ў першай палове XIX ст. Каля яе вытокаў стаялі прафесары Віленскага універсітэта Міхаіл Баброўскі і Ігнат Даніловіч. Тэарэтычнае абгрунтаванне існавання самастойнага беларускага этнасу ўпершыню распрацавалі беларускія народнікі ў Пецярбургу. У часопісе «Гомон» яны пераконвалі, што ў беларускага народа ёсць свае інтарэсы, што Беларусь як краіна мае свае прыкметы: мову, тып мыслення, культуру. Беларускія студэнты-гоманаўцы выступалі супраць поглядаў на беларускі народ «як на нейкі матэрыял для ўсемаг-чымых эксперыментаў» і разглядалі яго «як жывую народнасць,.здольную самастойна распараджацца сабой». У сувязі з гэтым заяўлялася аб законных правах беларускага народа на самастойнае і раўнапраўнае становішча ў «агульнай славянскай сям'і». Гоманаўцы марылі пра аўтаномію свайго краю ў складзе сацыялістычнай федэратыўнай Расіі.У 1905 г. гоманаўскую ідэю аб аўтаноміі Беларусі ў складзе дэмакратычнай і федэратьгўнай Расіі падтрымалі прыхільнікі БСГ. Кожны народ, які ўваходзіў у склад Расіі, паводле праграмы БСГ, мусіў мець свой парламент, выбіраць сабе чыноўнікаў, гаварыць і пісаць на сваёй мове.Значную ролю ў фарміраванні беларускай ідэі і абуджэнні нацыянальнай свядомасці беларусаў адыграла газета «Наша ніва». Газета выступала супраць афіцыйнай царскай палітыкі, скіраванай на раскол беларускага народа паводле веравызнання на «рускіх» і «палякаў». Рэдактарам «Нашай нівы» з 1914 г. быў Я. Купала..

Наша ніва» (тагач. лац. «Nasza niwa») — штотыднёвая грамадска-палітычная, навукова-асветніцкая і літаратурна-мастацкаягазета нацыяльна-адраджэнскага кірунку. Выдавалася ў Вільні, па-беларуску, у перыяд 10(23).11.1906 — 7(20).8.1915. Друкавалася кірыліцай, да 18(31).10.1912 таксама і лацінкай. Звычайны тыраж складаў 4.5 тыс. асобнікаў. Выхад газеты быў спынены ў сувязі з набліжэннем расійска-нямецкага фронту да Вільні.

У праграмным артыкуле першага нумара падкрэслена агульнанацыянальная пазіцыя газеты: «Наша ніва» — газета не рэдакцыі, але ўсіх беларусаў і ўсіх тых, хто ім спагадае...». Выданне мела больш за 3 тыс. сталых і часовых карэспандэнтаў у паветах і губернскіх гарадах, мястэчках і вёсках Беларусі, Маскве, Пецярбургу, Сібіры, за мяжой. Да выхаду ў свет газеты «Беларус» гуртавала аўтараў усіх веравызнанняў і кірункаў, якія выступалі за культурна-нацыянальнае адраджэнне Беларусі. Нязменнымі ў «Нашай ніве» заставаліся ідэя сацыяльна-палітычнага, эканамічнага і культурнага адраджэння Беларусі, яе супрацоўніцтва з іншымі народамі, апазіцыя да самадзяржаўя. Паводле ацэнкі Віленскага ахоўнага аддзела ў 1908 «Наша ніва» напачатку была больш памяркоўная, чым «Наша доля», але пасля «стала змяшчаць артыкулы ўзбуджальнага характару, за што падвяргалася некалькі разоў канфіскацыі». Найважнейшай задачай «Наша ніва» лічыла ўсебаковае развіццё эканомікі, грамадскай духоўнай культуры народа, стварэнне нацыянальнага стылю культуры і нацыянальных школ у беларускай літаратуры, тэатральным, музычным і выяўленчым мастацтвах шляхам засваення айчынных этна-культурных традыцый і творчых здабыткаў сусветнай, а найперш рускай, украінскай і польскай мастацкіх культур. Падтрымлівала ўсе формы народнай эканамічнай і культурна-асветнай самадзейнасці, памагала прафесіяналізацыі ў галіне літаратуры, іншых відаў мастацтва.

«Наша доля» (поўная назва: «Наша Доля. Першая белоруская газэта для вёсковаго і местоваго рабочаго народу. Выходзіць раз у тыдзень рускімі і польскімі літэрамі») — штотыднёвая легальная газета рэвалюцыйна-дэмакратычнага кірунку, першая легальная газета ў беларускай мове. Выдавалася ў Вільні ў перыяд 1(14) верасня — 1(14) снежня 1906. Разам выйшла 6 нумароў, з іх 4 былі канфіскаваны, 7-ы быў знішчаны яшчэ ў наборы. Палова тыражу друкавалася кірыліцай, палова —лацінкай. Разавы тыраж 1-га нумару склаў 10 тыс. асобнікаў.

Пачатковы склад рэдакцыі гэтай газеты быў невялікі — Антон Луцкевіч падае ў складзе рэдакцыі Ф. Умястоўскага як тэхнічнага рэдактара, А. Пашкевіч (Цётка) і братоў Луцкевічаў[1]. А. Бергман лічыць, што, апроч згаданых асобаў, у рэдакцыю ўваходзіў віленскі мяшчанін І. Тукеркес, а Умястоўскі быў кіраўніком літаратурнага аддзела[2] — гэты факт згадвае і сам А. Луцкевіч[3]. Ю. Туронак, некрытычна паставіўшыся да ўспамінаў Ф. Умястоўскага[4], вылучыў думку, што ініцыятыва ўтварэння газеты належыць менавіта Ф. Умястоўскаму і І. Тукеркесу, а браты Луцкевічы пазней «імкнуліся пераняць кіраўніцтва газетай»[5]. Але параўнанне ступені заангажаванасці Луцкевічаў і Тукеркеса з Умястоўскім у беларускім руху, а таксама думка іншых даследчыкаў[6] не пацвярджаюць гэтай гіпотэзы.

Праграма, паводле якой выходзіла газета, уключала ў сябе наступныя рубрыкі: «1) Дзеянні ўрада; 2) Палітычны агляд; 3) Жыццё вёскі; 4) Жыццё горада; 5) Фельетон; 6) Найноўшыя творы беларускай літаратуры; 7) Што чуваць на Белай Русі; 8) З Літвы; 9) Па Расіі; 10) Карэспандэнцыі; 11) З-за мяжы; 12) Што трэба і чаго не трэба чытаць; 13) Літаратурны дадатак; 14) Новыя кнігі; 15) З мінулага Беларусі; 16) Паштовая скрыня; 17) Сельская гаспадарка; 18) Практычная медыцына; 19) Прыкладная механіка; 20) Сумесь; 21) Абвесткі. Подпісная плата за часопіс устанавліваецца 3 рублі на год з дастаўкай і перасылкай, цана асобнага нумару 5 кап.. Друкавацца выданне бкдзе рускімі і лацінскімі шрыфтамі ў друкарні Навіцкага»[7].

У праграмным артыкуле «Да чытачоў» газета выступіла за ўдзел у рэвалюцыйным руху, сацыяльную і нацыянальную свабоду, развіццё класавай самасвядомасці рабочых і сялян, асвету на роднай мове. Друкавала вострапубліцыстычныя і агітацыйныя артыкулы («Што будзе?», «Даход расійскага цара», «Пагром», «Як мужыку палепшыць сваё жыццё» і інш.), у якіх выкрывала антынародную палітыку царызму. Інфармавала пра рэвалюцыйныя падзеі ў краіне, цяжкае становішча сялянства. Гэтымі тэмамі і ідэяй прасякнугы надрукаваныя ў газеце творы Цёткі (верш «Наш палетак» і апавяданне «Прысяга над крывавымі разорамі»), Я. Коласа (вершы «Наш родны край» — 1 верасня 1906, першае выступленне паэта ў друку, «Беларусам», «Асенні вечар», апавяданне «Слабода») і інш. Змясціла апавяданне Ядвігіна Ш. «Суд». Пераважала інфармацыя сацыяльнай скіраванасці, і ў гэтым яна была нібы ідэалагічным рупарам БСГ узуро рэвалюцыі 1905—1907 гг.[8]

Паводле вызначэння А. Луцкевіча, «Наша доля» была, «як бы апошні водгук мінулай рэвалюцыі і паводле свайго зместу і паводле фразеалогіі нагадвала фразеалогію рэвалюцыйных лісткоў 1905 г.»[11], і менавіта таму не мела легальнай будучыні.

4

Асветніцкая дзейнасць пісьменніка-прапаведніка Кірылы Тураўскага (каля 1130 – каля 1182). Яго словы, казанні, прытчы, павучанні як узор аратарскай прозы. Пропаведзь маральнага ўдасканалення асобы і грамадства ў творах пісьменніка. Вобраз пісьменніка ў выяўленчым мастацтве і літаратуры.

Кірыла Тураўскі (каля 1130 — каля 1182)

Звестак пра жыццё Кірылы Тураўскага няшмат. Нарадзіўся і выхаваўся ў Тураве, быў сынам багатых бацькоў. Ён з'яўляецца адным з першых манахаў на Русі,які стаў стоўпнікам. Зачыніўшыся ў манастырскай вежы, К. Тураўскі маліўся, удасканальваў свой дух, займаўся літаратурнай дзейнасцю. Праведнае жыццё,адукаванасць, красамоўства зрабілі імя царкоўнага дзеяча вядомым яшчэ ў маладосці. 3 1169 г. К. Тураўскі выконваў абавязкі епіскапа. Перад смерцю прапаведнік вярнуўся ў Барысаглебскі манастыр, дзеі памёр. Царква шануе яго памяць 28 красавіка па старым стылі.

Кірыла Тураўскі быў адным з самых адукаваных людзей свайго часу, Ён выдатна ведаў Святое Пісанне,класічную візантыйскую рыторыку і паэтыку, валодаў многімі мовамі. У творчай спадчыне асветніка — аповесці, малітвы, «словы», павучанні, пасланні, каноны, якія вызначаюцца ўзнёсласцю, лірызмам, эмацыянальна вытанчанай мовай. Да нашых дзён захавалася8 «слоў»-пропаведзей («Слова на свята Вялікдзень»,«Слова на Вербніцу», «Слова на Ушэсце» і інш.),некалькі аповесцей-прытчаў і казанняў («Прытча пра чалавечую душу і цела», «Аповесць пра беларызца і манаства», «Казанне пра чарнарызскі чын»), два казоны, каля трох дзесяткаў вершаў і малітваў. У творах К. Тураўскага адлюстроўваюцца багаслоўска-філасофскія і грамадска-этычныя погляды пісьменніка, тлумачыцца сімволіка многіх біблейскіх кніг, уздымаюцца праблемы духоўнай дасканаласці суайчыннікаў. Праз біблейскі змест прасочваюцца радкі аб радасцях чалавечага жыцця, харастве навакольнай прыроды, недасканаласцях дзяржаўнага ладу. Так, у «Прытчы пра чалавечую душу і цела» (ці «Слове пра сляпога і кульгавага») К. Тураўскі выкарыстоўвае ў якасці сюжэта евангельскае апавяданне пра руплівага гаспадара. Пасадзіўшы вінаград, ён паставіў ля варот двух старажоў: сляпога і кульгавага. «Калі хто з маіх ворагаў захоча абакрасці вінаграднік, то кульгавы ўбача, а сляпы пачуе. Калі ж хто-небудзь з іх захочаў вайсці ў вінаграднік, то кульгавы, не маючы ног, не зможа прайсці ў сярэдзіну; сляпы ж, калі і ўвойдзе, то, заблудзіўшыся, у прорве разаб'ецда», — так разважае гаспадар. На самай справе ўсё адбылося інакш. Сляпы і кульгавы, аб'яднаўшы свае сілы (сляпы нёс кульгавага, а кульгавы наказваў дарогу), самавольна прашлі ў сад і прысвоілі чужое дабро. К. Тураўскі ў вобразе слянога паказаў чалавечую Душу, у вобразе кульгавага — цела. Гаспадар — стваральнік свету, Бог — карае абодвух, выганяючы іх з саду. Гэтым самым аўтар сцвярджае думку аб адказнасці чалавека перад Богам і пакаранні за грахі.

Высокамастацкія аратарскія творы К. Тураўскага склалі залаты фонд старажытнай літаратуры. Яны на працягу многіх стагоддзяў карысталіся вялікай папулярнасцю, памнажаліся і разыходзіліся ў сотнях рукапісных спісаў. Менавіта па гэтаму нашы продкі называлі асветніка Златавустам

Лiтаратура Заходняй Беларусi . Падзяленасць лiтаратуры 20-30х гг. на дзве часткi i адрозненасць шляхоу i[ развiцця . Творчасць Н.Арсень

евай.

 Вырастаюцы  ва ўмовах узмацнення нацыянальна-вызваленчага руху, заходнебеларуская літаратура чэрпала ідэі, тэмы і вобразы з  жыцця ахопленых вызваленчай  барацьбой мас.

  У 1920-я гг. галоўнай тэндэнцыяй у літаратуры стаў рамантызм, які вылучыў на пярэдні  план грамадскага жыцця менавіта мастацтва. У. Жылка аб’ядноўваў  у сваёй паэзіі ў адзінае цэлае  ідэі сацыяльнага і нацыянальнага  адраджэння. Рэальным сродкам вызвалення і ўз’яднання беларускага народа ён лічыў паўстанне працоўных Заходняй Беларусі. Прыродаапісальнай, інтымнай была ранняя лірыка Н. Арсенневай. Яе першы зборнік вершаў “Пад сінім небам” (1927) вылучаўся высокай культурнай творчасці.

  Грамадскі ўздым, які быў звязаны з дзейнасцю  Беларускай сялянска-работніцкай грамады, выклікаў ажыўленне літаратурнага  жыцця. У заходнебеларускую паэзію ўлілася кагорта маладых сіл. Новая плынь паэзіі мела рэвалюцыйна-дэмакратычны характар, была цесна звязана з  барацьбой працоўных за сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне. М. Васілёк  узбагаціў рэвалюцыйна-рамантычную  сімволіку, выступаў супраць эстэцкай кволасці і апалітычнасці ў паэзіі: “Красу я бачу іншымі вачыма, яна  бунтарная, яна працоўных моц”. Вершы  А. Салагуба мелі агітацыйны характар. Напісаны ім за турэмнымі кратамі “Лукішскі дзённік” стаў узорам тагачаснай публіцыстыкі. Пратэст супраць нацыянальнага ўціску, заклікі да змагання прысутнічалі ў творчасці В. Таўлая, М. Машары, М. Засіма і іншых паэтаў.

     У сярэдзіне 1930-х гг. літаратура развівалася пад уплывам руху за стварэнне антыфашысцкага народнага фронту. У гэты час выявіўся паэтычны талент М. Танка. У яго зборніках “На этапах”, “Журавінавы цвет”, “Пад мачтай”, паэме “Нарач” цэнтральнай фігурай быў прафесійны рэвалюцыянер. У вершаваных творах, публіцыстычных артыкулах паэт заклікаў маладых літаратараў ісці дарогай праўды, свабоды, служыць змаганню народа.

  Яркай старонкай заходнебеларускай публіцыстыкі былі выступленні Б. Тарашкевіча  ў польскім сейме. У час турэмнага  зняволення ён перапрацоўваў “Беларускую граматыку для школ”, пераклаў на беларускую мову “Пана Тадэвуша” А. Міцкевіча, “Іліяду” Гомера. Перакладчыцкай справай займаўся і М. Краўцоў. Яго верш “Мы выйдзем шчыльнымі радамі” стаў своеасаблівым гімнам у Заходняй Беларусі. Наогул грамадска-палітычная літаратура адыграла вялікую ролю ў пашырэнні вызваленчых ідэй, у лепшых сваіх праявах была высокамастацкай.

  У дастаткова складаных умовах знаходзіўся  заходнебеларускі друк. Жыццяздольгасць  беларускіх газет і часопісаў, якія не атрымлівалі дзяржаўных датацый  і крэдытаў, поўнасцю залежала ад іх заснавальнікаў – партый і арганізацый. Свае перыядычныя выданні мелі БРА, Грамада, “Змаганне”, ТБШ. У 1926-1928 гг. выдаваўся прагрэсіўны сатырычны часопіс “Маланка”, у 1934 г. – “Асва”. Усе гэтыя выданні шмат увагі надавалі нацыянальна-вызваленчаму руху, падрабязна асвятлялі культурнае жыццё Заходняй Беларусі.

  Дзеячы  беларускага хрысціянска-дэмакратычнага руху выдавалі газету “Крыніца”, чосопісы “Хрысціянская думка”, “Шлях моладзі” і інш. У 1935-1939 гг. выдаваўся літаратурна-навуковы і грамадскі часопіс “Калоссе”, дзе змяшчаліся творы аўтараў розных ідэйна-палітычных напрамкаў. Аднак гэта складала мізэрную частку ў агульным тыражы перыёдыкі Польшчы. Беларускі друк пастаянна цярпеў ганенні з боку польскіх улад. Асноўным цэнтрам выдавецкай справы была Вільня. З 233 найменняў беларускай перыёдыкі 221 выдавалася ў Вільні. Менавіта там размяшчаліся друкарні і выдавецтвы, сярод іх – Беларускае выдавецкае таварыства, выдавецтвы. У. Знамяроўскага, Б. Клецкіна, ТБШ, БІГіК, Беларускае каталіцкае выдавецтва і інш.

  У цэлым літаратура Заходняй Беларусі з’яўлялася яскравай выразніцай свядомасці мясцовага насельніцтва, яго спадзяванняў на лепшую будучыню. Заходнебеларускія  літаратары знаходзіліся на перадавых  пазіцыях у вызваленчым змаганні. Іх творчасць была прасякнута пафасам  барацьбы, працягвала адраджэнскую традыцыю.

5

Значэнне падзвіжніцкай дзейнасці Е.Полацкай для развіцця старажытнага пісьменства і духоўнай культуры беларускага народа. Фактаграфічная аснова “Жыція Еўфрасінні Полацкай”. Ідэя высокага прызначэння жыцця, удасканалення чалавека праз веру і ўчынкі. Вобраз Е.Полацкай у літаратуры і мастацтве.

фрасіння Полацкая пражыла вялікае жыццё, асветленае высакароднай ідэяй служэння народу. Яна стала адной з першых кананізаваных (прылічаных да святых) жанчын на ўсходніх землях, нябеснаю заступніцай (апякункаю) не толькі Полацка, але і ўсёй беларускай зямлі.

Еўфрасіння Полацкая прыйшла на свет на пачатку ХІІ стагоддзя ў Полацку, у сям'і князя Святаслава-Георгія і даводзілася ўнучкай Усяславу Чарадзею. Дзяўчынку назвалі Прадславай. Слава пра розум і прыгажосць полацкай князёўны разнеслася далёка па славянскіх землях. Калі Прадславе споўнілася дванаццаць гадоу, у Полацак зачасцілі сваты. Бацькі меркавалі выдаць князёўну замуж за сына нейкага слаўнага сваім багаццем і княжаннем уладара. Аднак Прадслава абрала сабе іншы шлях: яна прыйшла ў манастыр і прыняла пострыг пад імем Еўфрасінні. Спачатку маладая манашка пасялілася ў келлі Сафійскага сабора. Тут яна перапісвала і перакладала з іншых моваў кнігі і, як лічаць некаторыя гісторыкі, вяла Полацкі летапіс. Праз колькі гадоў духоўнага ўдасканалення яна заснавала ў Полацку жаночы, а затым і мужчынскі манастыры. Пры іх Еўфрасіння адчыніла скрыпторыумы - майстэрні па перапісванні кніг, а таксама школы. Яе можна назваць нашай першай мецэнаткаю. На яе заказ полацкі дойлід Іаан пабудаваў царкву Спаса, а ювелір Богша (хрысціянскае імя Лазар) стварыў крыж. Мошчы святой Еўфрасінні спачываюць у Спасаўскай царкве полацкага Спаса-Еўфрасіннеўскага манастыра.

"Жыціе Еўфрасінні Полацкай" узнікла ў канцы ХІІ ці ў першай палове ХІІІ ст. і з’яўляецца асноўнай крыніцай звестак пра дзейнасць і лёс славутай полацкай асветніцы. Аўтар Жыція невядомы, але тэкст дае падставы меркаваць, што ў яго складанні браў удзел "слуга" Еўфрасінні Міхаіл, магчыма, ігумен мужчынскага манастыра, заснаванага падзвіжніцай у Полацку. Неаднаразова выказвалася гіпотэза, што ў Жыціі адлюстраваліся ўласныя малітваслоўныя і павучальныя творы самой Еўфрасінні, укладзеныя аўтарам Жыція ў вусны галоўнай гераіні як яе маналогі і роздумы.

Мінуласць ляжыць надмагільным вянком над тымі, што ў смерці застылі, ззяе святлом праз цемру вякоў святое імя Еўфрасінні.  Ларыса Геніюш, Еўфрасіння Полацкая

Ефрасіння Полацкая стала гераіняй шматлікіх твораў беларускіх пісьменнікаў і паэтаў.

Вобраз Ефрасінні ўвасобіла Вольга Іпатава ў аповесці «Прадслава», таксама яна з'яўляецца ў раманах Алеся Асіпенкі «Святыя і грэшнікі» і Вялянціны Коўтун «Пакліканыя»^[82].

Свае вершы прысвяцілі беларускай асветніцы шматлікія беларускія паэты: Уладзімір Арлоў («Еўфрасіння»), Алег Бембель («Абсяг Еўфрасініі»), Рыгор Барадулін («У Полацкай Спаса-Еўфрасіннеўскай царкве»), Данута Бічэль-Загнетава («Еўфрасіння Полацкая»),Навум Гальпяровіч («Веі замружу, і выплыве вечар»), Ларыса Геніюш («Еўфрасіння Полацкая», «У горы я пад тваімі ранамі»), Сяргей Законнікаў («Святло Еўфрасінні»), Алесь Звонак («Цень Еўфрасінні»), Васіль Зуёнак («Апошняя малітва Еўфрасінні Полацкай», «Шукаю Богшу»), Алег Лойка («Еўфрасіння Полацкая»),Валянцін Лукша («Фрэскі святой Еўфрасінні»), Алесь Разанаў («Папярэджанне»), Людміла Рублеўская («Еўфрасіння»), Віктар Шніп («Хрыстова нявеста»), Сяргей Панізнік («Споведзь»), Леанід Дранько-Майсюк («Еўфрасіння»).

Славутая палачанка адлюстравана на палотнах Нэлі Шчаснай, Аляксея Марачкіна, Аляксея Кузьміча, на графічных аркушах Арлена Кашкурэвіча, на габелене Сымона Свістуновіча^[83].

Грамадска-палітычная і творчая дзейнасць Алаізы Пашкевіч (Цёткі) (1876-1916). Развіцце традыцый Ф.Багушэвіча ў сацыяльнай лірыцы Цёткі. Стылявое багацце лірыкі.

Сучаснікі пакінулі для нас успаміны аб Aлаізе Пашкевіч як аб рэдкай натуры. Адзін з ix, Хлябцэвіч, пісаў аб ёй: "Нягледзячы на хваробу, вясёлая, радасная, захаплялася тэатрам i наогул мастацтвам. Яна была незамянімым таварышам, заўсёды ўзнёсла вясёлая, заўсёды без грошай i ў той жа час ніколі не сумная, яна заўсёды працягвала сваю справу".

   Не менш прывабны вобраз Цёткі як чалавека ўстае i з успамінаў яе брата Войцеха Пашкевіча, які ў біяграфіі паэтэсы адзначыў: "Усе яе вельмі любілі — за яе бескарысную таварыскую помач: яна дзялілася апошнім кавалкам хлеба з тым, каму была патрэба. Яе альтруізм даходзіў да самазабыцця, i трэба было пільнаваць, каб сама з'ела абед, што мела — усё раздавала". Такою была Алаіза Пашкевіч, таленавітая беларуская паэтэса, рэвалюцыянерка, верны сябар беларускага працоўнага люду.

   Літаратурная дзейнасць Цёткі працягвалася ўсяго толькі пятнаццаць год. Творчая спадчына яе параўнаўча невялікая. Дакладных звестак пра пачатак літаратурных заняткаў не захавалася. Але вядома, што яна выступіла ў беларускім друку раней Янкі Купалы i Якуба Коласа. Крыніцай, якая жывіла творчасць Цёткі, было жыццё, фальклор, здабыткі прагрэсіўнай беларускай літаратуры — творы К. Каліноўскага, Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча. Яна добра ведала украінскую мову, захаплялася творамі яе майстроў. Асабліва блізкай ёй была творчасць таленавітай сучасніцы — Лесі Украінкі. Увасабленню сваёй думкі ў мастацкіх вобразах Цётка вучыцца на лепшых творах польскай, рускай літаратуры. Многія творы паэтэсы перыяду 1905-1907 гадоў напісаны пад уздзеяннем рэвалюцыйна-рамантычныхтвораў Горкага.

   Вучоба ў перадавых пісьменнікаў не перашкодзіла ей стаць арыгінальнай паэтэсай, а, наадварот, дапамагла адшукаць свой уласны голас. У творах Цёткі выявіліся характар i псіхіка беларускага народа. Жывыя ўражанні актыўнага ўдзельніка рэвалюцыйнай барацьбы выліліся ў смелыя i палымяныя агітацыйныя вершы зборніка "Хрэст на свабоду". У вершы "Мора" рух народа паэтэса ўвасобіла ў алегарычным вобразе мора. Яна падкрэслівае ролю мастака ў грамадстве. Яе крэда выказана ў вершы "Мае думкі:

                                          Думаць усюды аб народзе

                                          Родны край усюды сніць.

   На ўвесь голас прагучалі ў яе творчасці ідэі беларускага нацыянальнага адраджэння. У вершы "Вера беларуса" паэтэса выказвае ўпэўненасць, што перамога рэвалюцыі прынясе перамены ў гістарычны лёс беларусаў:

   Веру, братцы: людзьмі станем

   Хутка скончым мы свой сон:

   На свет божы шырэй глянем,

   Век напіша нам закон.

   Вобразы роднай Беларусі праходзяць праз усю лірыку Цёткі, яна з вялікай любасцю i замілаванасцю гаворыць пра родны край, маляўнічую беларускую прыроду, працавітых людзей, якія нясуць свой нялёгкі крыж ("Родная вёска", "На чужой старонцы", "Сірацінка").

   У апошнія гады жыцця Цётка з вершамі выступае меней, асноўную ўвагу аддае прозе i публіцыстыцы. У алегарычным апавяданні "Прысяга над крывавымі разорамі" выказана надзея аўтара на вырашэнне гістарычных задач народам. Пранікнена i глыбока паказвае яна характар i інтэлектуальны свет хворай дзяўчыны ў апавяданні "Зялёнка". Трагічная гісторыя жыцця курсісткі навеяна асабістымі перажываннямі паэткі. У такім жа ладзе гучыць i апавяданне "Міхаська". Зварот да дзіцячай тэматыкі быў невыпадковым. Цётка адна з першых у беларускай літаратуры пачала пісаць падручнікі для пачатковай школы i перакладаць творы для дзяцей.

   У творчай спадчыне пісьменніцы значнае месца займаюць падарожныя i навукова-папулярныя нарысы, публіцыстычныя артыкулы. Падарожныя нарысы "3 дарогі", "Успаміны з паездкі ў Фінляндыю" сведчаць пра майстэрства Цёткі-празаіка. Апошні цікавы тым, што ў iм пісьменніца вельмі трапна гаворыць аб гістарычным шляху фінскага народа, які дабіўся незалежнасці i свабоды, толью абапираючыся на сваю працу, культуры, мову.

   "Гадоў сорак таму назад, — адзначае яна ў 1914 годзе, — уся інтэлігенцыя смяялася, як над нечым... нязграбным ... над старадаўняй фінскай мовай. Але сыны фінскага народа, дабіўшыся да святынь высшай школы, ...сказалі не!". Фіны, горача любячы свой суровы край, дамагліся свайго, вывялі яго да цывілізацыі. I сёння невялічкі пяцімільённы народ здзіўляе свет сваімі дасягненнямі ва ўcix сферах жыцця. Падобная сітуацыя, гаворыць Цётка, з Беларуссю, выказвае надзею, што i беларусы возьмуцца за розум. На жаль, i зараз у дзесяці мільёнаў беларусаў не хапае нацыянальнай волі, каб узяць свой лёс у свае рукі.

   Публіцыстычныя артыкулы пісьменніцы адрасаваны моладзі i прысвечаны развіццю беларускай асветы i культуры. У артыкулах "Як нам вучыцца", "Аб душы маладзёжы", "Папараць кветка", "Шануйце роднае слова!" яна тлумачыць праблемы беларускай школы, разважае аб роднай мове, з удзячнасцю да Мацея Бурачка (Ф. Багушэвіча) прыводзіць яго выказванні аб значэнні мовы для нацыі — "каб не умёрлі!"

   "Майце сілу i адвагу дзяржацца роднага слова. Майце смеласць усюды голасна казаць па-свойму. I, гледзячы на вас, асмеляцца i іншыя...", — заклікае Цётка. Няма патрэбы тлумачыць наколькі актуальнымі з'яўляюцца гэтыя выказванні сёння.

Цікавасць уяўляюць пісьмы Цёткі. Яны сведчаць аб яе творчых i навуковых задумах i планах. Яна ўся ў «клопатах пра адзіны змест i мастацкі узровень часопіса для моладзі "Лучынка". Цётка думае знайсці аўтараў, якія маглі б напісаць артыкулы пра асушку пінскіх балот, пра занос пяскамі зямлі ў Гродзенскай губерніі, пра зацьменне сонца. Яна не пакідала працаваць i над сваёй навуковай тэмай — даследаваннем пра батлейкі на Беларусі.

Але беларускай пяснярцы не давялося доўга служыць роднаму краю. Услед за вялікм Пушкінам яна мела надзею, што народ не забудзе яе.

На магіле ўзыду дубам,

Пачну шаптаць братнім губам

Аб ix долі, аб свабодзе,

Стану песняй у народзе!

6

Ф.Скарына (каля 1490 – каля 1551) як буйнейшы дзеяч эпохі Адраджэння і заснавальнік рэнесанснага гуманізму на Беларусі. Асветніцкая, перакладчыцкая і выдавецкая дзейнасць Скарыны. Вобраз Скарыны ў літаратуры і выяўленчым мастацтве

Асветніцкая дзейнасць

Выданні Скарыны з'яўляюцца ўнікальнымі помнікамі свецкай рэнесансавай біблейскай пісьменнасці. Іх месца ў еўрапейскім і беларускім культурна-гістарычным працэсе вызначаецца гістарычнымі ўмовамі, традыцыямі, своеасаблівасцю і агульным узроўнем духоўнага развіцця Беларусі і ўсходне-славянскіх зямель ВКЛ. Разам з тым яны адлюстроўваюць і асабістыя рысы выдаўца, яго духоўную адоранасць і непаўторнасць, веліч яго подзвігу.

Біблія Скарыны не адпавядае поўнасцю ніводнаму з вядомых рукапісных ці друкаваных зводаў Святога Пісання. Яна адыходзіць ад царкоўных традыцый не столькі сваім складам і зместам (дзе многа кананічнага), колькі агульнай накіраванасцю, жывым духам і свецкай хрысціянскай прыўзнятасцю, грамадскімі, нацыянальна-патрыятычнымі, гуманістычнымі і асветніцкімі тэндэнцыямі. Творы Скарыны непарыўна і арганічна звязаны з яго выданнямі, тэмамі і накіраванасцю яго духоўнай дзейнасці. Яны ўяўляюць сабой сукупнасць уступных, заключных і каментуючых матэрыялаў, якія дастасаваны да адпаведных біблейскіх кніг і ствараюць з імі і з усёй Бібліяй разам арганічную цэласнасць. Асноўную ролю адыгрываюць «предьсловия» і блізкія да іх па функцыях «сказання». У пражскіх выданнях 21 прадмова і 4 сказанні, у віленскіх — адпаведна 2 і 21. Большасць даследчыкаў адносіць прадмовы і сказанні да адной жанравай разнавіднасці, на думку іншых (У. Конан, В. Дарашкевіч, А. Яскевіч) — сказанні бліжэй да пазнейшых беларускіх пропаведзяў, казанняў. Яны звычайна больш сціслыя, адрозніваюцца сваёй стылістыкай, красамоўствам, насычаны багаслоўскай рыторыкай.

Кнігі Скарыны прызначаліся для прыватнага і сямейнага чытання, выкарыстання ў царкоўных службах і свецкіх бібліятэках. Францыск Скарына ўлічваў адсутнасць у ВКЛ і ўсёй Усходней Еўропе развітой кніжна-пісьмовай традыцыі па перапісванні біблейскіх зводаў, недастатковае знаёмства з імі свецкіх і нават царкоўных колаў. Асобныя рукапісныя зводы Бібліі («Генадзіеўская Біблія» 1499, «Дзесятаглаў» Мацея Дзевятага 1502—07, «Пяцікніжжа» дзяка Фёдара 1514) не былі прызначаны для шырокага распаўсюджання і толькі вынаходніцтва друку адчыніла перад ёй шырокія перспектывы. Каб пазбегнуць спрошчанага, памылковага ўспрыняцця Бібліі, Скарына імкнуўся ў простай і зразумелай форме каменціраваць біблейскія тэксты, падаваць звесткі аб гістарычных, побытавых, багаслоўскіх, моўных рэаліях. У тэалагічным кантэксце асноўнае месца ў прадмовах і сказаннях Скарыны займала т.зв. экзагеза — тлумачэнне алегарычнага зместу кніг Старога Запавету як прадвесця і прароцтва новазапаветных падзей, перамогі хрысціянства ў свеце і надзеі на вечнае духоўнае выратаванне. Комплекс прадмоў і сказанняў дапаўняюць калафоны — пасляслоўі з некаторымі выхаднымі звесткамі і т.зв. надпісанні — сціслыя ўступныя каментарыі да частак кожнай кнігі.

Даследчыкі адзначаюць стылявы і жанравы сінкрэтызм асноўных твораў Францыска Скарыны, дасканаласць выяўленчых сродкаў, публіцыстычнасць, экспрэсіўнасць, прытчавы і алегарычны характар, багацце гістарычных, філасофскіх, тэалагічных каментарыяў, сугучнасць узнёслай моўнай стылістыцы кніг Бібліі.

 Ажыццявіць перакладчыцкую і выдавецкую дзейнасць было немагчыма без пэўнай фінансавай падтрымкі. Лічыцца, што такімі мецэнатамі першадрукара былі віленскія мяшчане Яку б Бабіч і Багдан Онькаў. Відаць, дзякуючы менавіта ім Ф. Ска¬рына пераклаў, пракаментаваў, аздобіў і выдаў у Празе пасля «Псалтыра» з 1517 па 1519 гг. яшчэ 22 кнігі Бібліі пад дгульным Загалоўкам «Библия руска, выложена доктором Франциском Скориною из славнаго града Полоцька, Богу ко чти и людем посполитым к доброму научению». Менавіта тут, у прадмове, Ф. Скарына згадвае, дзе, у якіх кнігах Бібліі можна спасцігнуць Свм вызваленых навук — граматыку, логіку, рыторыку, музыку, арыфметыку, права і гісторыю. Праўда, не ўсе кнігі Бібліі можа <Шасцігнуць чытач. Ёсць такія, як, напрыклад, кніга «Быцця», дзе гаворыцца пра стварэнне навакольнага свету, жывёл, птушак, людзей, якія «трудны к розуменію», а ўсе астатнія могуць слу-жыць прадметам пазнання чалавека.