Қоршауда

Түс ауып барады, алайда жаудың шабуылы күшеюде. Калистова селосын жау алып қойды. Бауыржанның көршілері жаудың қысымына шыдамай, шегінді, бірақ мұны Бауыржан білген жоқ-ты. Калистованы жаудың алуы және көршілердің шегінуі Бауыржанды толық қоршауда қалдырды. Жау автоматчиктері мен жаяу әскерлерін Бауыржанға қарсы салды. Бұлар Бауыржанның бүйірінен, алды-артынан қысым жасай бастады.

Бауыржанның халі онша бапты емес. Тұрған жерлері – жазық, далаңқы жер. Жаудың жаяу әскері мен автоматчиктеріне қарсы оқ ататын күшті екі пулеметті Қарабаев алып кетті. Екі пулеметі жоқ болғанға Бауыржан қатты ренжіді, дегенмен шегіну дегенді білер емес. Күндіз мұндай қоршаудан шегініп шығу бүкіл батальонды қырып алу деген сөз екенін Бауыржан жақсы біледі, сондықтан күн батқанша жаумен алыса беру керек деп қорытынды шығарды. Күн де батты. Бауыржан барлық жағдайға қорытынды жасап келді де, шегінуді мақұл көрді (Мәлік Ғабдуллиннен).

Блиц тест

1. Компоненттері сілтеу есімдіктері арқылы байланысқан сөйлемді көрсетіңіз.

а) Күн батты, ел тынды; ә) Әңгіме қыза бергенде, көрші Бәтима кіріп келді; б) Ер туса ел ырысы, жаңбыр жауса жер ырысы; в) Бар ойын жеткізе алмады, өйткені жүректе сөне бастаған сезім оты кенет лап ете қалды; г) Менің сендерге берген парам сол: дәл сол Құнанбай баласы да өзіміздей адам баласы екенін таныттым.

2. Предикатив сыңарларының баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп, белгілі бір лексика-грамматикалық тәсілдер арқылы мағыналық-құрылымдық және интонациялық тұтастық құрайтын сөйлем түрі - .

а) салалас құрмалас сөйлем; ә) сабақтас құрмалас сөйлем; б) күрделі сөйлем; в) мезгілдес сөйлем; г) сөз тіркесі.

3. «Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы» еңбегінің авторы?

а) С.Аманжолов; ә) А.Байтұрсынов; б) С.Жиенбаев; в) А.Ысқақов; г) Р.Әміров.

4.«Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков» зерттеуінің авторы: а) Н.З.Гаджиева ә) С. Аташев б) В.Н.Хангелдин

5. Э.Р.Тенишевше, жайылма жай сөйлем құрамындағы сөздердің орын тәртібінің тұрақты сипаты: а) пысықтауыш-бастауыш-толықтауыш-баяндауыш ә) бастауыш - пысықтауыш -толықтауыш-баяндауыш б) пысықтауыш-бастауыш- баяндауыш – толықтауыш

№ 14 практикалық сабақ тақырыбы. Түркі тіл біліміндегі сабақтас сөйлемді жіктеу ұстанымдары

Сабақ жоспары:

1. Түркі тіл білімінде сабақтас құрмалас сөйлемді тану пікірлері

2. Сабақтас құрмалас сөйлемнің башқұрт тіл білімінде зерттелуі.

3. Сабақтас құрмалас сөйлемнің қазақ тіл білімінде зерттелуі.

Сабақ мақсаты: сабақтас құрмалас сөйлемнің түркі тіл білімінде зерттелуі туралы мәлімет беру, ғылыми тұжырымдарды салыстыру, талдауға машықтандыру, бақылау сұрақтары арқылы теориялық мәліметті бекіту.

Бақылау сұрақтары:

1. Сабақтас құрмалас сөйлемнің негізгі белгілері қандай?

2. Сабақтас құрмалас сөйлемдердің баяндауыш тұлғалары арқылы байланысуындағы өзгешеліктер неде?

3. Сабақтас құрмалас сөйлем мағыналық қатынастарына қарай қандай түрлерге бөлінеді?

4. Шартты бағыныңқылы сабақтас анықтамасы мен жасалу амалдары қандай?

5. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас анықтамасы мен жасалуы қандай?

6. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмаластың анықтамасы мен жасалуы қандай?

7. Себеп бағыныңқылы сабақтас анықтамасы мен жасалуы қандай?

8. Амал бағыныңқылы сабақтастың анықтамасы мен жасалуы қандай?

9. Мақсат бағыныңқылы сабақтас анықтамасы мен жасалуы қандай?

10. Салыстырмалы сабақтас сөйлем анықтамасы мен жасалуы қандай?

11. Үлестес сабақтас сөйлем анықтамасы мен жасалуы қалай беріледі?

Жаттығулар

1. Араластырылып берілген пікірлерді бөлек топтастырып, кімнің және неге қатысты айтылған ойы екенін ажыратыңыз:

Егерде - ған формантты есімшемен келген синтаксистік компоненттердің өзіндік дербес бастауыштары болмаса, онда ол сөйлемнің бағыныңқы болғаны, сөйлемнің айтылу интонациясы ұластырушы болса, мұндайлар жай сөйлемнің бірыңғайлы күрделенген түрі деп есептеледі.

1. Әрбір сөйлемнің бағыныңқысы мен басыңқысын анықтап, олардың өзара байланысу жолдарын түсіндіріңдер.

Өз вагонына қайтып келсе, рота политругы Кусков отыр екен. Дәрігерлер бұл дәріні іске қосып көргенде, оның ангина микробын өлтіретін қасиеті анықталды. Біздің әңгімеміз аяқтала бергенде, екі ауылдың ортасындағы ағытқан қалың жылқының арасынан жіңішке жолмен шаңдатып бір пар атты шыға келді. Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа, адам ойы түрленіп ауған шақта.

Блиц-тест

1. Үлестес сабақтас құрмалас сөйлемді белгілеңіз

а) Мұрты тікірейіп, бет терісі жыбыр қақты. ә) Мен оған елімді көрсетпек болып, екеуміз жолға шықтық. б) Жүргіншілер көзден таса болғанға шейін, Мұстапа арттарынан қарап тұрды. в) Жалғыз баласы Иса өлгелі, Қадыр әбден тұнжырап кеткен еді. г) Отан соғысы басталғалы, Баймұратовтың бригадасы күндік жоспарын үнемі асырып орындап жүр.

2. Татар тілі грамматикасында хабарлы сөйлем қалай аталады? а) хикәя жөмлә ә) хәбәр һөйләм б) хабарлы сөйлем

3. Өзбек тілінде болымсыз хабарлы сөйлем баяндауышы қалай жасалады? а) эмоқ-эмас арқылы ә) емес тіркесуі арқылы б) -чи көрсеткіші арқылы

4. Өзбек тілінде сұраулы сөйлем жасауға қатысатын модаль сөзді белгілеңіз: а) нахотки, шекилли ә) қай вақт б) нима учун 4. Сыңарлары бір-біріне қайшы, қарсы келетін әрекеттерді, оқиғаларды баяндайтын сабақтас құрмалас түрі – а) мезгіл ә) шартты б) үлестес в) қарсылықты г) мақсат

5. Бағыныңқы сыңардың баяндауыштары міндетті түрде өз бастауыштарымен қиысып тұруы шарт деп есептейтін ғалымдар – а) Б.А.Серебренников, Н.А.Баскаков, М.Ш.Ширалиев ә) А.Байтұрсынов, Қ.Басымов б) Қ.Жұбанов, Т.Шонанұлы в) Қ.Өмірәлиев, М.Серғалиев г) Н.А.Баскаков, М.Балақаев.

№ 15 практикалық сабақ тақырыбы. Көп компонентті салалас құрмалас сөйлемнің түркі тіл біліміндегі зерттелуі.

Сабақ жоспары:

1. Түркі тіл біліміндегі көп компонентті салалас құрмалас сөйлемді жіктеу ұстанымдары.

2. Қазақ тіл біліміндегі көп компонентті салалас құрмалас сөйлемнің жіктелуі.

3. Башқұрт тіл білімінде көп компонентті салалас құрмалас сөйлемнің зерттелуі.

4. Көп компонентті құрмалас сөйлемдердің граматикалық, семантикалық сипаты.

5. Көп компонентті құрмалас сөйлемдердің түрлері.

6. Көп компонентті құрмалас сөйлемдердің байланысуына тән және мағыналық қатынастарының ерекшеліктері.

7. Бөгде сөз түрлері.

8. Күрделі синтаксистік тұтастық.

Сабақ мақсаты: көп компонентті сабақтас құрмалас сөйлемнің түркі тіл білімінде зерттелуі, жасалуы туралы мәлімет беру.

Бақылау сұрақтары:

1. Көп компонентті құрмаластың сыңарларының арасындағы мағыналық қатынастың көрінуі.

2. Көп компонентті құрмаластың жай сөйлемдері өз алдына жеке сөйлем бола ала ма?

3. Қазақ тіл білімінде көп компонентті құрмалас туралы алғаш пікір айтқан ғалым.

4. Жарыспалы көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас компоненттерінің өзара байланысуы, мысалмен дәйектеңіз.

5. Сатылы көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем компоненттерінің өзара байланысуы, мысалдармен дәйектеңіз.

6. Күрделі синтаксистік тұтастық дегенді қалай түсінесіз?

7. Бағыныңқы сөйлемнің орын тәртібі туралы баяндаңыз.

Глоссарий.

Жарыспалы көп бағыныңқылы сабақтас – әрбір бағыныңқы сөйлемі жекелеп алғанда басыңқымен тікелей байланысатын сабақтас.

Сатылы көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем – әрбір жеке бағыныңқы сөйлем өз бетімен тікелей басыңқы компонентпен байланыса алмайтын сөйлем.

Жаттығу.

Көп бағыныңқылы сабақтастардың жасалу жолдарын, түрлерін, компоненттерінің қарым‑қатынасын, орын тәртібін талдап, түсіндіріңіздер, оларды схемаға түсіріңіз.

Даниярдың үйіне Әбішті іздеп Кәкітай келгенде, мезгіл кеш болғанымен, бұл үйдің іші әлі жатқан жоқ сияқты. Жандаралдың Абайды қандай мінезбен ерткенін әлі аңғарған кісі жоқ болса да, кейінгі болыстар мен билер, қастарынан өте бергенде, шетінен оған құрмет көрсете бастады.

Блиц-тест

1. Бірыңғай көп бағыныңқылы сабақтасты көрсетіңіз? а) Жиын есіне түскенде, бетінен оты шықса да, мұғалімнің сөзіне көнбесіне Бектайдың шарасы болмады; ә) Менің саған айтарым сол: тыныш жүр­; б)Жалғыз ұста қызыл ұшқынды бұрқыратып отыр; в) Ертеңіне тұрсақ, маужыраған әдемі күн басталыпты; г) Атысқа дейін әлі көп уақыт болғандықтан, мен хат жазып отырмын.

2.А.Байтұрсынов көп бағыныңқылы сабақтас сөйлемге қатысты қандай термин қолданған? а) оюлы сөйлем; ә) өрнекті сөйлем; б) қиынды сөйлем; в) бірнеше бағыныңқылы сөйлем; сиысқан сөйлем ; г) сиысулы сөйлем.

3. Көп бағыныңқылы сөйлемнің құрамына қатысты ең көп кездесетін түрі? а) 3; ә) 2­­­; б) 4; в) 5; г) 6.

4. Төл сөзді табыңыз. а) Гоголь «Пушкин туралы бірнеше сөз мақаласында»: «Біздің тіліміздің барлық байлығы, күші, икемділігі Пушкиннің лексикасына дарыған тәрізді», ‑ деп жазды; ә)­­­ Қазақ деген жасанды мінезі жоқ қарапайым халық; б) Аман басалқы айтуға келмегенін, шақырған соң келгенін, ағат кеткен жері болса ойланатынын, олардың да ойлану керектігін, ой мен ел ешкімнің еншісіне берілмегенін айтты да, орнынан тұрып жүре берді; в) Жақып Малқар ақсақалды ертіп келгендігін айтты; г) Аман түн жабығын көтере сығалаған таң сәулесіне қатты қызықты.

5. Төл сөз бен автор сөзін байланыстыратын байлауыш дәнекерді табыңыз а) екен; б) мыс; в) ақ; г) де.

ІҮ СТУДЕНТТЕРДІҢ ОҚЫТУШЫНЫҢ БАСШЫЛЫҒЫМЕН ОРЫНДАЙТЫН ӨЗІНДІК ЖҰМЫС (ОСӨЖ) ТАПСЫРМАЛАРЫ

№ 1 тақырып бойынша үй тапсырмасының мәтіні

1. Түркі тілдері грамматикасының синхронды сипатта зерттелуі – конспект.

№1 тақырып бойынша тест тапсырмасы

1. Өз зерттеулерінде сөйлемді екі аспектіде қарастыру дұрыс болатынын атап көрсеткен ғалым: а) Д. С. Тикеев ә) Н. К. Дмитриев б) И. П. Распопов

2. Тикеевтің сөйлемге берген анықтамасында «сөйлем жаны» деп нені атайды? а) шартты түрде аяқталған ойды білдіреді; предикативтік пен баяндауыштық; модальділік, ә) құрылымдық-жүйелілік; интонация, б) модальдылығы; интонация.

3. Ғ. Ғ. Сәйетбатталовтың көзқарасынша синтаксистің негізгі бірлігіне сөйлемнен басқа не енеді? а) сөз ә) сөз тіркесі б) мәтін

4. Н.З.Гаджиеваның еңбегі? а) «Әлем тілдері: Түркі тілдері»ә) «Актуальное членение предложение» б) «Хәзерге татар әдеби теле»

5. Қазіргі қазақ тіліндегі сөйлемнің актуалды мүшеленуі қай ғалымның зерттеуінде қарастырылған? а) Т. Н. Ермекова ә) И. Х. Ахматова б) С. Аташев

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

Қосымша әдебиеттер

5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

№ 2 тақырып бойынша үй тапсырмасының мәтіні

Түркі тілдеріндегі жай сөйлем типтерінің зерттелуі – мәнжазба.

№2 тақырып бойынша тест тапсырмасы

1. Э. Р. Тенишев салалас құрмалас сөйлемнің неше типін көрсетеді? а) 2 ә) 3 б) 4

2. Сөйлемнің ең басты мақсаты? а) хабар беру ә) ойды жинақтау б) эмоцияны көрсету

3. Гаджиева түркі тілінің синтаксисиіне тән жалпы неше сипаттама берген? а) 10 ә) 5 б) 4

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

Қосымша әдебиеттер

5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

№ 3 тақырып бойынша үй тапсырмасының мәтіні

Сөйлем – тілдің коммуникативтік бірлігі – конспект.

№3 тақырып бойынша тест тапсырмасы

1. Мәтіндік және интонациалық жағынан тиянақталған синтаксистік біртұтастық?

а) сөйлем ә) сөз тіркесі б) хабарлы сөйлем

2. Түркі тілдеріндегі сөйлем семантикасына алғаш көңіл аударып, зерттеу жүргізген?

а) И.К.Ахматов ә) С. Аташев б) Т.Н.Ермекова

3. Якут тіліндегі сұраулы сөйлемдерді зерттеген кім?

а) Ш.Жусакинова ә) И.Е.Алексеев б) Е.Есіркепов

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

Қосымша әдебиеттер

5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

№ 4 тақырып бойынша үй тапсырмасының мәтіні

Сұраулы сөйлем – көркем әдебиеттен татар, башқұрт, қазақ тілінде сұраулы сөйлемдер теру.

№ 4 тақырып бойынша тест тапсырмалары

1. «Аны көз көрет эле го» сұраулы сөйлем қай тілде? а) Өзбек тілінде ә) Қырғыз тілінде б) Ұйғыр тілінде

2. Сұраулы сөйлемдердің түркі тілдерінде жасалу жолдары нешеу? а) 3 ә) 4 б) 2

3. Сұраулы сөйлемдер а, ә, һә ................тіркесуімен жасалады а) Одағайлардың ә) Көмекшілердің б) Жалғаулардың Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

№ 5 тақырып бойынша үй тапсырмалары мәтіні

Татар, башқұрт, қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің жасалу жолы – кесте немесе сызба әзірлеу.

№ 5 тақырып бойынша тест тапсырмалары

1. «Осы да жөн бе?»? а) Түрткі сұрақ ә) Риторикалық сұрақ б) Қарсы сұрақ

2. Куәләндіруші сұрақты көрсетіңіз? а) Сіздің ең қызығатыныңыз не? ә) Біз жаңа орынға көшсек не болады? б) Демек у-шу кейін басталған ба?

3. Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемнің табиғаты мен семантикалық ерекшеліктерін зерттейтін ғылым? а) Т.Сайрамбаев ә) Ш.Жусакинова б) М.Балақаев

4. Сұраулы сөйлем жасауда ең көп қатысатын ежелгі шылау? а) –му ә) –т б) – чы

5. Қай тілде –мыкә, -микә, және –ла, -ле қосымшалары арқылы сұраулы сөйлем жасалады? а) Орыс ә) түрікмен б) Оғыз

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

Қосымша әдебиеттер

5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

№ 6 тақырып бойынша үй тапсырмасының мәтіні

Түркі тілдеріне тән ортақ белгілер – мәнжазба.

№ 6 тақырып бойынша тест тапсырмалары

1. Түркі тілдерінің барлығында дерлік бағыныңқылық сипат ..., ..., ... конструкцияларымен беріледі: а) есімше, көсемше, етістік-есім ә) зат есім, сын есім, сан есім б) етістік, есімдік, шылау

2.Түркі тілдерінің өзіне тән синтаксистік категориясы – а) етістік-есім құрылымы ә) түркі изафеті б) есімшелер

3.Изафеттің 1-типіне жататын тіркесті белгілеңіз: а) Абай өлеңі ә) малдың жемі б) ат қора

4.Изафеттің 2-типіне жататын тіркесті белгілеңіз: а) теңіз жағасы ә) әкемнің үйі б) жібек орамал

5.Изафеттің 3-типіне жататын тіркесті белгілеңіз: а) әнші әні ә) қаламның ұшы б) қол орамал

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

Қосымша әдебиеттер

5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

№ 7 тақырып бойынша үй тапсырмасының мәтіні

Хабарлы сөйлем – башқұрт, татар, қазақ тіл білімінде хабарлы сөйлем туралы айтылған ғылыми пікірлерді кестеге түсіру.

№ 7 тақырып бойынша тест тапсырмалары

1. Э.Р.Тенишевше, жайылма жай сөйлем құрамындағы сөздердің орын тәртібінің тұрақты сипаты: а) пысықтауыш-бастауыш-толықтауыш-баяндауыш ә) бастауыш - пысықтауыш -толықтауыш-баяндауыш б) пысықтауыш-бастауыш- баяндауыш – толықтауыш

2. Татар тілі грамматикасында хабарлы сөйлем қалай аталады? а) хикәя жөмлә ә) хәбәр һөйләм б) хабарлы сөйлем

3. Өзбек тілінде болымсыз хабарлы сөйлем баяндауышы қалай жасалады? а) эмоқ-эмас арқылы ә) емес тіркесуі арқылы б) -чи көрсеткіші арқылы

4. Тілек, мақсатты, ниетті білдіретін хабарлы сөйлем баяндауышының жасалу жолын анықтаңыз: а) –ғы, -ги, -қы, -ки жұрнақтары мен кел көмекші етістігінің тіркесуі арқылы ә) –мақ, -мек, -бы, -би жұрнақтары арқылы б) үстеулер арқылы

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

Қосымша әдебиеттер

5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

№ 8 тақырып бойынша үй тапсырмасының мәтіні

Бұйрықты сөйлем, башқұрт, татар, қазақ тіл білімінде бұйрықты сөйлемнің жасалу жолдары – конспект.

№ 8 тақырып бойынша тест тапсырмасы

1.А.Байтұрсынов көп бағыныңқылы сабақтас сөйлемге қатысты қандай термин қолданған? а) оюлы сөйлем; ә) өрнекті сөйлем; б) қиынды сөйлем; в) бірнеше бағыныңқылы сөйлем; сиысқан сөйлем ; г) сиысулы сөйлем.

2. Көп бағыныңқылы сөйлемнің құрамына қатысты ең көп кездесетін түрі? а) 3; ә)2­­­; б) 4; в) 5; г)6.

3. Төл сөзді табыңыз: а) Гоголь «Пушкин туралы бірнеше сөз мақаласында»: «Біздің тіліміздің барлық байлығы, күші, икемділігі Пушкиннің лексикасына дарыған тәрізді», ‑ деп жазды; ә)­­­ Қазақ деген жасанды мінезі жоқ қарапайым халық; б) Аман басалқы айтуға келмегенін, шақырған соң келгенін, ағат кеткен жері болса ойланатынын, олардың да ойлану керектігін, ой мен ел ешкімнің еншісіне берілмегенін айтты да, орнынан тұрып жүре берді; в) Жақып Малқар ақсақалды ертіп келгендігін айтты; г) Аман түн жабығын көтере сығалаған таң сәулесіне қатты қызықты.

4. Төл сөз бен автор сөзін байланыстыратын байлауыш дәнекерді табыңыз: а) екен; б) мыс; в) ақ; г) де.

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

Қосымша әдебиеттер

5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

№ 9 тақырып бойынша үй тапсырмасының мәтіні

Түркі тілдеріндегі құрмалас сөйлемнің зерттелуі – татар, башқұрт, қазақ тіл біліміндегі құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеуші ғалымдар еңбектерінің библиографиялық көрсеткішін әзірлеу.

№ 9 тақырып бойынша тест тапсырмалары

1. –ғалы, -гелі тұлғасы. а) өлі жұрнақ; ә) жалғамалы жұрнақ­­­; б) туынды жұрнақ; в) құрамалы жұрнақ; г) құранды жұрнақ.

2. –ғалы, -гелі формасы арқылы жасалған мезгіл бағыныңқылы сөйлемді табыңыз. а) Манастар келгелі, Құнанбай ауылынан шапқыншылар ұшыртып кетіп жатыр; ә) Шай жиыла бере, Абай жастыққа құлай түсті­­­; б) Айбарша тысқа шыға, Масақбай Дәулеттің хатын оқуға кірісті; в) Бір уақытта шолпы сылдыры естіліп, Тоғжанның әсем бойы көрінді; г) Таң ата мен де ояндым.

3. Сабақтас құрмаластың мағыналық түрін анықтаңыз. Шынында да, Барластар келгелі, Құнанбай бұл үйіне келіп қонған емес. а) амал; ә) түсіндірмелі­­­­­; б) себеп; в) мезгіл; г) шарт.

4. Төмендегі сөйлемге сипаттама беріңіз. Мағаштар жауыз зорлықтың бар көлемін ашқалы, Абай қатты қиналып тыныштық таба алмады. а) түсіндірмелі бағыныңқылы сабақтас; ә) себеп бағыныңқылы сабақтас­­­­­; б) мақсат бағыныңқылы сабақтас; в) мезгіл бағыныңқылы сабақтас; г) қарсылықты бағыныңқылы сабақтас.

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

Қосымша әдебиеттер

5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

№ 10 тақырып бойынша үй тапсырмасының мәтіні

Құрмалас сөйлемнің жіктелуі – конспект.

№ 10 тақырып бойынша тест тапсырмалары

1. Жауап күту мақсатымен айтылмай, хабар беру мақсатымен айтылатын сұраулы сөйлемдер? а) риторикалық ә) түрткі сұрақты білдіретін б) ашық сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер

2. Қазақ тілінде сұраулы сөйлемнің лексика‑грамматикалық жасалу тәсілдерін М.Балақаев нешеге бөледі? а) алтыға ә) беске б) төртке

3 . Сұраулы сөйлемнің куәландарушы сұрақ, анықтаушы сұрақ, болжау сұрақ, растаушы сұрақ деген мағыналық түрлері түркі тілдерінің қайсысында кездеседі? а) якут тілінде ә) башқұрт тілінде б) татар тілінде

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

Қосымша әдебиеттер

5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

№ 11 тақырып бойынша үй тапсырмаларының мәтіні

Татар, башқұрт, қазақ тілінде салалас құрмалас сөйлемдермен кеспе қағаздарын әзірлеу.

№ 11 тақырып бойынша тест тапсырмалары

1. Татар тілінде хабарлы сөйлем қалай аталады? а) хикәя жөмлә ә) хәбар б) хабар жөмлә

2. Түркі тілдерінде жай сөйлем типтерін арнайы зерттеген ғалым? а) А.Н.Нурмаханова ә) М.З.Зәкиев б) Ғ.Ғ.Сәйетбатталов

3. Компоненттер арасындағы тема‑ремалық қатынасты башқұрт тілінде хабарлы сөйлемнің маңызды ерекшелігі ретінде көрсеткен ғалым? а) Ғ.Ғ.Сәйетбатталов ә) М.З.Зәкиев б) Д.С.Тикеев

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

Қосымша әдебиеттер

5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

№ 12 тақырып бойынша үй тапсырмасы мәтіні.

Татар, башқұрт, қазақ тіл білімінде сабақтас құрмалас сөйлемнің зерттелуі – мәнжазба.

№ 12 тақырып бойынша тест тапсырмалары

1. Мәтін тілде орналасады, бірақ дискурста өмір сүреді деген ойдың иесі а) Р.Барт ә) Б.М.Гаспаров б) Н.Д.Арутюнова в) А.Ж.Греймас г) Ж.Делез

2. Мәтін мен оның нұсқалары құрылымдық жағынан изоморфты. Олар үш түрлі қатынасқа құрылған: а) субъект- объект - адресат. ә) құжат-ақпарат-адам б) ой-сана-ақыл в) жұрт-көпшілік-пікір г) көрініс-бейне-пікір

3. « ...дискурс как совокупность речемыслительных действий коммуникантов, связанную с познанием, осмыслением и презентацией мира говорящим и осмыслением, реконструкцией языковой картины мира продуцента рецепиентом» деген кімнің пікірі? а) Р.Барт ә) Н.Д.Арутюнова б) Т.Милевская в) А.Ж.Греймас г) Б.М.Гаспаров

4. Дайын мәтіннің сөйлеу әрекетін туғызушылар мақсатына сай күрделі әрі нақты коммуникативтік жағдайға айналуы, мәтін қызметтерінің дискурс құзыреттілігіне көтерілуі – а) дискурс ә) мәтін б) сөз тіркесі в) сөйлем г) сөйлем тізбегі

5. ХХ ғасырдың 50-жылдары Эмиль Бенвенист қалыптастырған сала - а) айтылым теориясы ә) мәтін грамматикасы б) мәтін лингвистикасы в) дискурс теориясы г) тіл эволюциясы

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

Қосымша әдебиеттер

5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

№ 13 тақырып бойынша үй тапсырмасының мәтіні

Татар, башқұрт, қазақ тілінде көркем әдебиеттен сабақтас құрмалас сөйлемдер теру, жасалу жолдарын талдау.

№ 13 тақырып бойынша тест тапсырмалары

1.Өзбек тілінде болымсыз хабарлы сөйлем баяндауышы қалай жасалады? а) эмоқ-эмас арқылы ә) емес тіркесуі арқылы б) -чи көрсеткіші арқылы

2.Тілек, мақсатты, ниетті білдіретін хабарлы сөйлем баяндауышының жасалу жолын анықтаңыз: а) –ғы, -ги, -қы, -ки жұрнақтары мен кел көмекші етістігінің тіркесуі арқылы ә) –мақ, -мек, -бы, -би жұрнақтары арқылы б) үстеулер арқылы

3.Сұраулы сөйлем жасауға ең көп қатысатын ежелгі шылау: а) –му ә) –бы б) –чи

4.Өзбек тілінде сұраулы сөйлем жасауға қатысатын модаль сөзді белгілеңіз: а) нахотки, шекилли ә) қай вақт б) нима учун

5.Сұраулы сөйлемдерлің түркі тілдерінің бәріне ортақ жасалу жолдары: а) лексикалық, морфологиялық, синтаксистік тәсіл ә) аналитикалық, синтетикалық тәсіл б) аралас тәсіл

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

Қосымша әдебиеттер

5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

№ 14 тақырып бойынша үй тапсырмасы мәтіні

Көп компонентті салалас құрмалас сөйлемнің түркі тіл білімінде зерттелуі – конспект.

№ 14 тақырып бойынша тест тапсырмалары

1.Субъектінің іздеулі екенін білдіретін сұраулы сөйлемді белгілеңіз: а) Кімге жолықтың? ә) Кім келді? Б) Қанша кісі жұмысқа шықты?

2.Зат сапасының, сынының, санының іздеулі екенін білдіретін сұраулы сөйлемді белгілеңіз: а) Олар не үшін қалды? ә) Келген қандай кісі? б) Келгелі не істедіңіз?

3.Түрткі сұрақты білдіретін сөйлемді белгілеңіз: а) Бармағанда қайтем? Ә) Үй құрғыр азынап кетті ғой, тағы бірдеме тауып жағасың ба? Б) Осы да жөн бе?

4.Сұраулы сөйлемдер қай түркі тілінде жауап күтетін сұраулы сөйлемдер, жауап күтпейтін сұраулы сөйлемдер деп жіктеледі: а) қазақ тілінде ә) татар тілінде б) қарақалпақ тілінде

5.Боерык жөмлә, бойорок һөйләм деген терминдер қай түркі тілінің термині, қазақ тіліндегі қай терминге сай келеді? а) татар, башқұрт, болымды ә) татар, башқұрт, болымсыз б) татар, башқұрт, бұйрықты

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

Қосымша әдебиеттер

5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

№ 15 тақырып бойынша үй тапсырмасы мәтіні

Көркем әдебиеттен башқұрт, татар, қазақ тілінде көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер теру, жасалу жолын анықтау.

№ 15 тақырып бойынша тест тапсырмалары

1. Татар тілі грамматикасында хабарлы сөйлем қалай аталады? а) хикәя жөмлә ә) хәбәр һөйләм б) хабарлы сөйлем

2. Өзбек тілінде болымсыз хабарлы сөйлем баяндауышы қалай жасалады? а) эмоқ-эмас арқылы ә) емес тіркесуі арқылы б) -чи көрсеткіші арқылы

3. Тілек, мақсатты, ниетті білдіретін хабарлы сөйлем баяндауышының жасалу жолын анықтаңыз: а) –ғы, -ги, -қы, -ки жұрнақтары мен кел көмекші етістігінің тіркесуі арқылы ә) –мақ, -мек, -бы, -би жұрнақтары арқылы б) үстеулер арқылы

4. Сұраулы сөйлем жасауға ең көп қатысатын ежелгі шылау: а) –му ә) –бы б) –чи

5. Өзбек тілінде сұраулы сөйлем жасауға қатысатын модаль сөзді белгілеңіз: а) нахотки, шекилли ә) қай вақт б) нима учун

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1 Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

2 Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюркские языки. М., 1996. – 543 с.

3 Тенишев Э.Р. Тюрксие языки // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

4 Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.

Қосымша әдебиеттер

5 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

6 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

Ү СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫС ТАПСЫРМАЛАРЫ

№ 1 - 4 Түркі тілдері грамматикасының синхронды сипатта зерттелуі

Тапсырма:

1. Түркі тілдеріне қатысты шыққан тұңғыш грамматика оқулығымен танысып, мазмұнына конспект жасаңыз.

2. Қазақ, татар, башқұрт тілдері грамматикасына қатысты зерттеулермен танысып, салыстырмалы кестені толтырыңыз. Ол кестеде синтаксистік бірліктердің әр тілдегі атаулары берілсін.

Үлгі:

Синтаксистік термин	Қазақ тілінде	Башқұрт тілінде	Татар тілінде
сөйлем	сөйлем	Һөйләм	жөмлә
салалас	...	....	....

3. Ғаламтор материалдарының негізінде қазақ, башқұрт, татар тілдері синтаксисіне қатысты жарық көрген 2000 жылдан бері қарайғы еңбектердің тізімін жасаңыз, мына кестені толтырыңыз:

Жарияланған еңбектің атауы	Жарияланған еңбектің авторы	Шыққан жылы, баспасы, журналда болса, атауы, номері, бет аралығы	Қай тілде жа-зылған?	Қысқаша маз-мұны

СӨЖ орындауға әдістемелік нұсқау: тапсырманы орындау үшін әдебиеттер тізімінде ұсынылған зерттеулерді оқып, қажетті ақпараттарды сұрыптап алыңыз. Сонан соң өзіңізге қажетті мәліметке сүйеніп тапсырманы орындаңыз. Өзіңіздің біліміңізді осы тақырыпқа қатысты дайындалған бақылау сұрақтарына жауап беру арқылы тексеріңіз.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары

1. Түркі тілдеріне қатысты шыққан тұңғыш грамматика оқулығының авторы кім, қалай аталады, қай тілде шыққан?

2. Түркі тілдері грамматикасының синхронды сипатта зерттелуі қандай авторлардың зерттеулерінде көрініс тапқан, қай жылдар аралығында, оларды атаңыз.

3. Ғаламтор материалдарының негізінде қазақ, башқұрт, татар тілдері синтаксисіне қатысты жарық көрген еңбектерге ортақ сипат қандай?

СӨЖ нәтижесін ресімдеу: жазбаша

Әдебиеттер

1. Turcologica 1986. К восьмидесятилетию академика А.Н. Кононова. – Л.: Наука, 1986. 302 с.

2. Гаджиева Н.З., Серебренников Б.А. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Синтаксис. Отв. редактор член-корреспондент АН СССР Э.Р. Тенишев. – М.: Наука, 1986. – 284 с. 3. Зарубежная тюркология. Вып. 1. Древние тюркские языки и литературы. – М.: Наука, 1986. – 383 с. 4. Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма-Ата: Гылым, 1990. – 400 с. 5. Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – Баку: Изд-во «Маариф», 1979. – 303 с. 6. Сравнительно-историческое изучение языков разных семей. Реконструкция на отдельных уровнях языковой структуры / Д.Г. Тумашева, Дж.И. Эдельман, Д.Г. Герценберг и др.; Ин-т языкознания АН СССР; отв. Редактор Н.З. Гаджиева. – М.: Наука, 1989. – 207 с. 7. Языки мира. Тюркские языки. – Бишкек: Издательский дом «Кыргызстан», 1997. – 543 с.

№ 5-8 Түркі тілі синтаксисінің зерттелуі, зерттеушілер мен олардың еңбектері

Тапсырма:

1. Қазақ, башқұрт, татар, қырғыз тілдері синтаксисін зерттеушілердің өмірбаянынан деректер жинап жазыңыз, суретін тауып, слайд дайындаңыз.

2. Өз қалауыңыз бойынша түркі тілдерінің синтаксисіне қатысты бір зерттеудің мазмұнын баяндаңыз.

Бақылау сұрақтары:

1. Түркі тілі синтаксисін салыстырмалы аспектіде кімдер зерттеген?

2. Қазақ тіл білімінде синтаксиске қатысты зерттеулерді кімдер жазған?

3. Башқұрт тілі синтаксисін зерттеушілерден кімдерді білесіз, еңбегінің мазмұнын қысқаша баяндаңыз.

Әдебиеттер

Википедия материалдары

Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, 2006.

Жұбанов Қ.Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 2006

Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. – Монография, Алматы: «Үш қиян» баспасы, 2013.

№ 9-12 Түркі тілдеріне тән ортақ сипаттар

Тапсырма:

1. Түркі тілдеріне тән ортақ сипаттарды теріп жазып, нақты мысал келтіріңіз.

2. Қаржаубай Сартқожаұлының «Әлем түркологиясының өзекті мәселелері: ізденіс, іркіліс, жаңаша тұжырым» материалын оқып мазмұндаңыз.

Бақылау сұрақтары:

1. Түркі тіліне ортақ белгілердің біріне тоқталыңыз.

2. Түркі изафетінің 1-түрін сипаттаңыз.

3. Түркі изафетінің 2-түрін сипаттаңыз.

4. Түркі изафетінің 3-түрін сипаттаңыз.

Әдебиеттер

Баскаков Н.А. Тюркские языки. Изд.4.2010-248 с.

Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков: Словосочетание и предложение. Изд. 2. 2006.-288 с.

Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. – Монография, Алматы: «Үш қиян» баспасы, 2013.

№ 13-16 Сөйлем - тілдің коммуникативтік бірлігі

Тапсырма:

А.Ф.Юсуповтың «О новых диссертациях по татарской и тюркской филологии, защищенных в 2013 году» талдама мақаласын оқып, мазмұндаңыз, қазақ тілінде қорғалған диссертациялар мазмұнымен салыстырыңыз.

Әдебиеттер:

Филология и культура PHILOLOGY AND CULTURE, 2014 № 1 (35)//cuberleninka.ru

Баскаков Н.А. Тюркские языки. Изд.4.2010-248 с.

Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков: Словосочетание и предложение. Изд. 2. 2006.-288 с.

Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. – Монография, Алматы: «Үш қиян» баспасы, 2013.

№ 17-20 Түркі тілдеріндегі жай сөйлем типтерінің зерттелуі

Тапсырма:

Altaica.narod.ru сайтынан «Библиография лингвистических работ по тюркологии» айдарынан жай сөйлемге қатысты жарияланған еңбектер тізімін жазып, солардың ішінен қалаған екі ғылыми зерттеуге аннотация дайындаңыз.

Әдебиеттер:

Интернет ресурстары.

Баскаков Н.А. Тюркские языки. Изд.4.2010-248 с.

Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков: Словосочетание и предложение. Изд. 2. 2006.-288 с.

Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. – Монография, Алматы: «Үш қиян» баспасы, 2013.

№ 21-24 Хабарлы сөйлем

Тапсырма

Э.Р.Тенишевтің «К изучению тюркских языков Крыма» тақырыбында Известия АН СССР, Серия литературы и языка. – Т.54.№1. М., 1995. – С 41-48. журналына жарияланған материалын www.philologu.ru сайтынан тауып оқып, мазмұндаңыз, автордың тұжырымына өз көзқарасыңызды білдіріңіз.

Әдебиет:

Интернет ресурсы. www.philologu.ru

Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков: Словосочетание и предложение. Изд. 2. 2006.-288 с.

Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. – Монография, Алматы: «Үш қиян» баспасы, 2013.

№ 25-28 Сұраулы сөйлем

Тапсырма

rudocs. exdat.com сайтынан М.З.Закиевтің «Тюркская лингвистическая археология» мақаласын оқып, талдаңыз, өз пікіріңізді білдіріңіз.

Әдебиет:

Интернет ресурсы rudocs. exdat.com

Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков: Словосочетание и предложение. Изд. 2. 2006.-288 с.

Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. – Монография, Алматы: «Үш қиян» баспасы, 2013.

№ 29-32 Бұйрықты сөйлем

Тапсырма

Қазақ, башқұрт, татар, қырғыз тілдері синтаксисінде бұйрықты сөйлемге қатысты айтылған пікірлердің кестесін толтырыңыз:

Тіл білімі	Тіл білімі өкілі, ғалымның аты-жөні	Бұйрықты сөйлемге қатысты пікірі, жа-рияланған дереккөзі	Өзге тілдердегі си-паттамадан, анық-тамадан айырмасы

Әдебиет:

Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков: Словосочетание и предложение. Изд. 2. 2006.-288 с.

Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. – Монография, Алматы: «Үш қиян» баспасы, 2013.

№ 33-36 Лепті сөйлем

Тапсырма

Қазақ, башқұрт, татар, қырғыз тілдері синтаксисінде лепті сөйлемге қатысты айтылған пікірлердің кестесін толтырыңыз:

Тіл білімі	Тіл білімі өкілі, ғалымның аты-жөні	Лепті сөйлемге қатысты пікірі, жа-рияланған дереккөзі	Өзге тілдердегі сипаттамадан, анықтамадан айырмасы

Әдебиет:

Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков: Словосочетание и предложение. Изд. 2. 2006.-288 с.

Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. – Монография, Алматы: «Үш қиян» баспасы, 2013.

№ 37-40 Түркі тілдеріндегі құрмалас сөйлемнің зерттелуі

Тапсырма

Т.Н.Ермекованың «Құрмалас сөйлемдер жүйесі» монографиясынан (Алматы, 2008 жыл, 330 б. ) «Түркі және қазақ тілдеріндегі құрмалас сөйлемнің негізгі мәселелері» тарауының 6-22 бет аралығындағы «Құрмалас сөйлемдердің зерттелуі» деген бөлімін оқып, төмендегі тапсырмаларды орындаңыз:

1. Бөлімде аты аталған ғалымдар еңбектерінің атауын, басылып шыққан жылын, құрмалас сөйлемге қатысты пікірін, оған өз көзқарасыңды толтыратын кесте сыз.

2. Бөлімде пікірі талданған ғалымдарды қай тіл білімінің өкілі екендігіне қарай, құрмалас сөйлемнің қандай проблемасын көтергеніне қарай топтастыр.

Әдебиет:

Ермекова Т.Н. Құрмалас сөйлемдер жүйесі, Алматы, 2008. 6-22-бб.

Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков: Словосочетание и предложение. Изд. 2. 2006.-288 с.

Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. – Монография, Алматы: «Үш қиян» баспасы, 2013

№ 41 – 44 Құрмалас сөйлемнің анықталуы

Тапсырма:

Қазақ, башқұрт, татар, қырғыз т.б. түркі тілдері синтаксисінде құрмалас сөйлемге берілген анықтамалар кестесін толтырыңыз:

Тіл білімі	Тіл білімі өкілі, ғалымның аты-жөні	Құрмалас сөйлемге берген анықтамасы, жарияланған дерек-көзі	Өзге тілдердегі анық-тамадан айырмасы

Әдебиет:

Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков: Словосочетание и предложение. Изд. 2. 2006.-288 с.

Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. – Монография, Алматы: «Үш қиян» баспасы, 2013.

№ 45-48 Құрмалас сөйлемнің жіктелуі

Тапсырма:

Қазақ, башқұрт, татар, қырғыз т.б. түркі тілдері синтаксисінде берілген құрмалас сөйлем жіктемесін кестеге толтырыңыз:

Тіл білімі	Тіл білімі өкілі, ғалымның аты-жөні	Құрмалас сөйлемді жіктеуі, жарияланған дереккөзі	Өзге тілдердегі жікте-меден айырмасы

Әдебиет:

Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков: Словосочетание и предложение. Изд. 2. 2006.-288 с.

Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. – Монография, Алматы: «Үш қиян» баспасы, 2013.

№ 49-52 Салалас құрмалас сөйлемдер

Тапсырма:

Қазақ, башқұрт, татар, қырғыз т.б. түркі тілдері синтаксисінде салалас құрмалас сөйлемге берілген анықтамаларды, жіктемесін кестеге толтырыңыз:

Тіл білімі	Тіл білімі өкілі, ғалымның аты-жөні	Салалас құрмалас сөйлемге берілген анықтама, жарияланған дереккөзі	Өзге тілдердегі анықтамадан айырмасы	Жіктелуі	Өзге тілдердегі жіктемеден айырмасы

Әдебиет:

Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков: Словосочетание и предложение. Изд. 2. 2006.-288 с.

Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. – Монография, Алматы: «Үш қиян» баспасы, 2013.

№ 53-56 Сабақтас құрмалас сөйлемдер

Тапсырма:

Қазақ, башқұрт, татар, қырғыз т.б. түркі тілдері синтаксисінде салалас құрмалас сөйлемге берілген анықтамаларды, жіктемесін кестеге толтырыңыз:

Тіл білімі	Тіл білімі өкілі, ғалымның аты-жөні	Салалас құрмалас сөйлемге берілген анықтама, жарияланған дереккөзі	Өзге тілдердегі анықтамадан айырмасы	Жіктелуі	Өзге тілдердегі жіктеме-ден айырмасы

Әдебиет:

Баскаков Н.А. Историко-типологическая характеристика структуры тюркских языков: Словосочетание и предложение. Изд. 2. 2006.-288 с.

Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. – Монография, Алматы: «Үш қиян» баспасы, 2013.

№ 57-60 Көп компонентті салалас құрмалас сөйлемнің түркі тіл білімінде зерттелуі

Тапсырма:

К.Қ.Садированың «Көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер» оқу құралынан (Ақтөбе, 2002) «Көп компонентті салалас құрмалас сөйлемнің түркі тіл білімінде зерттелуі» бөлімін оқып, мына тапсырмаларды орындаңыз:

1. Бөлімде аты аталған ғалымдар еңбектерінің атауын, басылып шыққан жылын, көп компонентті салалас құрмалас сөйлемге қатысты пікірін, сол тілдегі көп компонентті салалас құрмалас сөйлемнің аталуын келтіріп, оған өз көзқарасыңды толтыратын кесте сыз.

2. Бөлімде пікірі талданған ғалымдарды қай тіл білімінің өкілі екендігіне қарай, көп компонентті салалас құрмалас сөйлемнің қандай проблемасын көтергеніне қарай топтастыр.

Әдебиет:

Садирова К.Қ. Көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер. Оқу құралы.- Ақтөбе, 2002.

Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі. – Монография, Алматы: «Үш қиян» баспасы, 2013

ҮІ СТУДЕНТТЕРДІҢ «ТҮРКІ ТІЛДЕРІ СИНТАКСИСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ» КУРСЫНАН ТЕОРИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛ-ДАРДЫ ИГЕРУІН ТЕКСЕРУГЕ АРНАЛҒАН БАҚЫЛАУ-ӨЛШЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ

1-аралық бақылау тапсырмалары (жазбаша)

1-нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1) Түркі тілдерінің грамматикасының синхронды сипатта зерттелуіне қай ғалымдар ат салысқаны туралы жазыңыз.

2) Н.Гаджиеваның көрсеткен түркі тілдері синтаксисінің ортақ белгілеріне тоқталып, мысал келтіріңіз

2.Терминдердің сәйкес атауын жазыңыз:

Қазақша – сөйлем, башқұртша – ..., татарша – .....

2-нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1) Қазақ тілі синтаксисін зерттеушілер мен олардың еңбектері, негізгі тұжырымдары

2) ХІХ ғасырдың 70-80 жылдары жарияланған түркі тілдерінің грамматикалары туралы баяндаңыз.

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Ағам маған кітап сыйлады.

3-нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1) Түркі изафетінің 3 типінің сипатын жазып, мысал келтіріңіз.

2) Э.Р.Тенишев көрсеткен түркі тілдері синтаксисіне тән ортақ сипаттарды жаздыңыз.

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Ағам концерт тыңдады.

4-нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 И.Х.Ахматовтың пікірінше, жай сөйлемнің мағыналық бөлшектерінің қалыптасуында негізгі рөл атқаратын үш факторға тоқталыңыз.

1.2 Түркі тілдерінде жай сөйлемнің анықталуы

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Жолаушылар ауылдан ұзай бастады.

5-нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Т.Н.Ермекованың сөйлем мағыналары сипатын анықтауға қатысты көрсеткен екі шартын жазыңыз.

1.2 Қазақ тілі синтаксисіндегі сөйлемге берілген анықтамаларға тоқталып, оларға салыстырмалы талдау жазыңыз.

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Мен хатты интернетпен жібердім.

6-нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Татар тілі грамматикасында В.Н.Хангелдиннің сөйлемге берген анықтамасын жазыңыз.

1.2 Н.К.Дмитриевтің сөйлемге қатысты пікірін жазыңыз. 2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Ол адамның қолынан келмеді.

7 – нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1. Башқұрт тілі грамматикасында Ғ.Ғ.Сәйетбатталовтың сөйлемге берген анықтамасын жазыңыз.

1.2 Қазақ тілі синтаксисінде хабарлы сөйлемге берілген анықтамалар мен хабарлы сөйлемнің негізгі белгілері

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Әкем теледидар қарады.

8 – нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Татар тілі синтаксисінде хабарлы сөйлемге берілген анықтамалар мен хабарлы сөйлемнің негізгі белгілері

1.2 А.Н.Нурмаханованың көрсеткен қазақ, қарақалпақ, өзбек тілдеріндегі хабарлы сөйлемдердің ортақ белгілеріне тоқталыңыз.

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Алмат Қазақстаннан көшіп кетті.

9 – нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Башқұрт тілі синтаксисінде хабарлы сөйлемге берілген анықтамалар мен хабарлы сөйлемнің негізгі белгілері

1.2 Сұраулы сөйлемнің түркі тіл білімінде зерттелуі

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Кітап столда жатыр.

10 – нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Түркі тілдерінде сұраулы сөйлемнің жасалу жолдары туралы жазыңыз.

1.2 Татар тіліндегі сұраулы сөйлемнің топтастырылуы

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Студент емтихан тапсырды.

11 – нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 И.Е.Алексеевтің якут тіліндегі сұраулы сөйлемді мағынасына қарай топтастыруы

1.2 Түркі тілі синтаксисінде бұйрықты сөйлемге берілген анықтамалар

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Анам ас дайындады.

2-аралық бақылау тапсырмалары (жазбаша)

1-нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Қазақ тіл білімінде сұраулы сөйлемнің топтастырылуы

1.2 Башқұрт және татар тілінде бұйрықты сөйлемнің жасалу жолдары

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Апасына қуанды.

2-нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Бұйрықты сөйлемді жасауға қатысатын түркі тілдеріне ортақ грамматикалық құралдарды жазыңыз

1.2 Түркі тілін зерттеушілердің лепті сөйлемге қатысты ғылыми көзқарастарындағы қайшылықтар

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Есікті жер ортасына келген кейуана кісі ашты.

3–нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Татар тілі синтаксисінде М.З.Закиев көрсеткен лепті сөйлемдердің өзіне тән төрт белгісі қалай жіктелетінін, оның авторын көрсетіңіз.

1.2 Башқұрт тілі синтаксисінде бағыныңқы сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық ұстанымға сай жіктемесі туралы жазыңыз

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Қарауылдың денесін салқын леп шалғандай тітіренді, шал алдында өзін-өзі қылмыстыдай сезінді.

4–нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 В.Н.Хангелдиннің татар тіліндегі лепті сөйлемдерді жіктеуіне сипаттама беріңіз

1.2 Ғ.Ғ.Сәйетбатталовтың башқұрт тіліндегі лепті сөйлемдерді жіктеуіне сипаттама беріңіз.

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Қарт төргі бөлмеде ақ текемет жиегінде жүрелеп тәспі аударып отыр екен, сәлемдесті, үнсіз иегімен төрді нұсқады.

5–нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Қазақ тіл білімінде Р.Әмірдің лепті сөйлем баяндауышына (эмоциялық баяндауыштарға) қатысты пікірлеріне тоқталыңыз

1.2 Түркі тілінде одағайлардың лепті сөйлем жасауға қатысы және одағайға қатысты Ш.Ш.Сарыбаевтың пікірі

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Қан-сөлсіз жүдеу жүзі, ақ сақалы, ақ киімі кебіндеген аруаққа ұқсатты.

6–нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Қазақ тіл білімінде А.Н.Нурмаханованың лепті сөйлемдерді жіктеуіне тоқталыңыз.

1.2 Башқұрт тілі синтаксисінде құрмалас сөйлемге берілген анықтаманы жазыңыз

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Дәрігердің жанын жабайы мұң жайлады.

7–нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Өзбек тіліндегі құрмалас сөйлемге қатысты Г.А.Абдурахмановтың пікірі мен сипаттамасын жазыңыз.

1.2 Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлем синтаксисі мәселелерінің зерттелу кезеңдері туралы жазыңыз

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Қолы егеудей және құрғақ жөтеледі.

8–нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Башқұрт тіліндегі құрмалас сөйлемнің жіктелуіне тоқталыңыз

1.2 Татар тіліндегі құрмалас сөйлемнің жіктелуіне тоқталыңыз

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Қарауыл сырт киімін сыпырып тастап, тізерлей жүгініп қартқа келген шаруасын айтты.

9–нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Салалас құрмалас сөйлемнің түркі тілінде берілген анықтамаларын жазыңыз.

1.2 Өзбек тілі синтаксисіндегі құрмалас сөйлем жіктемесі туралы жазыңыз

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Жақсылар кеткен жолға бейіл бердім мен де.

10–нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Салалас құрмалас сөйлемдердің башқұрт тіліндегі жіктемесіне тоқталыңыз

1.2 Салалас құрмалас сөйлемдердің қазақ тілінде көрсетілген өзіндік белгілеріне тоқталыңыз

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Марқұм әкеңмен көрік басып, темір илеп он жылдай қосыла тер төгіп едік.

11–нұсқа

1. Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.1 Қазақ, башқұрт, татар тілдеріндегі салалас құрмалас сөйлемдерді танудағы айырмашылыққа тоқталыңыз

1.2 Сабақтас құрмалас сөйлемдерді танудағы түрколог ғалымдардың пікірлеріне тоқталыңыз

2. Сөйлемге толық грамматикалық талдау жасаңыз.

Шешесінің алдында екі көзі төрт болып отырған.

Тест тапсырмалары

1. Түркі тілдерінің барлығында дерлік бағыныңқылық сипат ..., ..., ... конструкцияларымен беріледі: а) есімше, көсемше, етістік-есім ә) зат есім, сын есім, сан есім б) етістік, есімдік, шылау

2. Түркі тілдерінің өзіне тән синтаксистік категориясы – а) етістік-есім құрылымы ә) түркі изафеті б) есімшелер

3. Изафеттің 1-типіне жататын тіркесті белгілеңіз: а) Абай өлеңі ә) малдың жемі б) ат қора

4. Изафеттің 2-типіне жататын тіркесті белгілеңіз: а) теңіз жағасы ә) әкемнің үйі б) жібек орамал

5. Изафеттің 3-типіне жататын тіркесті белгілеңіз: а) әнші әні ә)қаламның ұшы б) қол орамал

6. Э.Р.Тенишевше, жайылма жай сөйлем құрамындағы сөздердің орын тәртібінің тұрақты сипаты: а) пысықтауыш-бастауыш-толықтауыш-баяндауыш ә) бастауыш - пысықтауыш -толықтауыш-баяндауыш б) пысықтауыш-бастауыш- баяндауыш – толықтауыш

7. Татар тілі грамматикасында хабарлы сөйлем қалай аталады? а) хикәя жөмлә ә) хәбәр һөйләм б) хабарлы сөйлем

8. Өзбек тілінде болымсыз хабарлы сөйлем баяндауышы қалай жасалады? а) эмоқ-эмас арқылы ә) емес тіркесуі арқылы б) -чи көрсеткіші арқылы

9. Тілек, мақсатты, ниетті білдіретін хабарлы сөйлем баяндауышының жасалу жолын анықтаңыз: а) –ғы, -ги, -қы, -ки жұрнақтары мен кел көмекші етістігінің тіркесуі арқылы ә) –мақ, -мек, -бы, -би жұрнақтары арқылы б) үстеулер арқылы

10. Сұраулы сөйлем жасауға ең көп қатысатын ежелгі шылау: а) –му ә) –бы б) –чи

11. Өзбек тілінде сұраулы сөйлем жасауға қатысатын модаль сөзді белгілеңіз: а) нахотки, шекилли ә) қай вақт б) нима учун

12. Сұраулы сөйлемдерлің түркі тілдерінің бәріне ортақ жасалу жолдары: а) лексикалық, морфологиялық, синтаксистік тәсіл ә) аналитикалық, синтетикалық тәсіл б) аралас тәсіл

13. Субъектінің іздеулі екенін білдіретін сұраулы сөйлемді белгілеңіз: а) Кімге жолықтың? ә) Кім келді? Б) Қанша кісі жұмысқа шықты?

14. Зат сапасының, сынының, санының іздеулі екенін білдіретін сұраулы сөйлемді белгілеңіз: а) Олар не үшін қалды? ә) Келген қандай кісі? б) Келгелі не істедіңіз?

15. Түрткі сұрақты білдіретін сөйлемді белгілеңіз: а) Бармағанда қайтем? Ә) Үй құрғыр азынап кетті ғой, тағы бірдеме тауып жағасың ба? Б) Осы да жөн бе?

16. Сұраулы сөйлемдер қай түркі тілінде жауап күтетін сұраулы сөйлемдер, жауап күтпейтін сұраулы сөйлемдер деп жіктеледі: а) қазақ тілінде ә) татар тілінде б) қарақалпақ тілінде

17. Боерык жөмлә, бойорок һөйләм деген терминдер қай түркі тілінің термині, қазақ тіліндегі қай терминге сай келеді? а) татар, башқұрт, болымды ә) татар, башқұрт, болымсыз б) татар, башқұрт, бұйрықты

18. Бұйрықты сөйлемді белгілеңіз: а) Ханна кербүт ә) әйдә, башла б) Ким эйнгин манна ыытта

19. Қай түркі тілінде лепті сөйлемдер сұраулы-лепті, лепті-сұраулы деп бөлінеді: а) татар тілінде ә) қазақ тілінде б) башқұрт тілінде

20. Башқұрт тілі синтаксисін зерттеген ғалымды белгілеңіз: а) Ғ.Ғ.Сәйәтбатталов ә) М.Н.Хусейнзаде б) М.Мирзаев

21. Татар тілі синтаксисін зерттеген ғалымды белгілеңіз: а) В.Н.Хангилдин ә) С.Усманов б) И.Расулев

22. «Болымсыз шартты райлы етістік – ба/бе» моделімен құрылған лепті сөйлемді белгілеңіз: а) Аңқау басым әлгі машинасының артына міне қоярмын ба! ә) Сені бүгін жеткізіп тастамасам ба! б) Ел-жұртымызға қолымыздан келген пайдамызды тигізсек!

23. Башқұрт тілінде кушма һөйләм термині қазақ тіліндегі қай терминмен сай келеді? а) қоспа ә) құрмалас б) күрделі

24. Қай түркі тілінде көсемше тұлғалы етістіктен жасалған баяндауышы бар сөйлемдер салалас құрмаластың қатарында танылады? а) өзбек тілінде ә) қазақ тілінде б) башқұрт тілінде

25. Салалас құрмаластарды сабақтас құрмалас сөйлемдерден тұратын салалас, сабақтас құрмалас пен жай сөйлемнен тұратын салалас, жай сөйлемдерден болатын салалас деп жіктеуші ғалым мен қай түркі тіліне тән екендігін белгілеңіз: а) М.Дәулетов, қарақалпақ тілі ә) Г.А.Байрамов, азербайжан тілі б) У.Б.Алиев, қарашай-балкар тілі

26. Татар тілінде «куп тезмәле кушма жумлә» деп аталатын сөйлем қазақ тіліндегі қай сөйлем атауына сай келеді? а) көп компонентті салалас ә) көп бағыныңқылы сабақтас б) аралас құрмалас

27. Көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдерді зерттеген Г.А.Абдурахманов қай түркі тілін зерттеуші? а) қазақ тілін ә) өзбек тілін б) қарашай-балкар тілін

28. Қарақалпақ тілі синтаксисін зерттеуші ғалымды белгілеңіз: а) М.Балақаев ә) А.Нажимов б) З.Х.Таги-Заде

29. Салалас құрмалас компоненттері жай және күрделі құрылымда келетін бір синтаксистік орталыққа ие құрмалас деп жіктеген ғалым кім, қай түркі тілі синтаксисіне тән? а) У.Б.Алиев, қарашай-балкар тіліне ә) А.Нажимов, қарақалпақ тіліне б) М.З.Зәкиев, татар тіліне

30. «Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков» зерттеуінің авторы: а) Н.З.Гаджиева ә) С. Аташев б) В.Н.Хангелдин

31. Э.Р.Тенишевше, жайылма жай сөйлем құрамындағы сөздердің орын тәртібінің тұрақты сипаты: а) пысықтауыш-бастауыш-толықтауыш-баяндауыш ә) бастауыш - пысықтауыш -толықтауыш-баяндауыш б) пысықтауыш-бастауыш- баяндауыш – толықтауыш

32. Татар тілі грамматикасында хабарлы сөйлем қалай аталады? а) хикәя жөмлә ә) хәбәр һөйләм б) хабарлы сөйлем

33. Өзбек тілінде болымсыз хабарлы сөйлем баяндауышы қалай жасалады? а) эмоқ-эмас арқылы ә) емес тіркесуі арқылы б) -чи көрсеткіші арқылы

34. Тілек, мақсатты, ниетті білдіретін хабарлы сөйлем баяндауышының жасалу жолын анықтаңыз: а) –ғы, -ги, -қы, -ки жұрнақтары мен кел көмекші етістігінің тіркесуі арқылы ә) –мақ, -мек, -бы, -би жұрнақтары арқылы б) үстеулер арқылы

35. Сұраулы сөйлем жасауға ең көп қатысатын ежелгі шылау: а) –му ә) –бы б) –чи

36. Өзбек тілінде сұраулы сөйлем жасауға қатысатын модаль сөзді белгілеңіз: а) нахотки, шекилли ә) қай вақт б) нима учун

37. Сөйлеушінің жеке пікірінің дұрыстығын тексеру мақсатында айтылатын сұраулы сөйлем а) бекіту сұрағы ә) куаландырушы сұрақ б) анықтаушы сұрақ

38. Қарсы сұрақ а) сұраққа сұрақ түрінде берілген жауап ә) айтушының бірдеңеге күманданғанын білдіреді б) бірдеңеге таңырқау, таңдану мағынасында айтылады

39. Іс-қимыл объектісінің іздеулі екенін білдіретін сұраулы сөйлемді белгілеңіз: а) Кімге жолықтың? ә) Кім келді? б) Қанша кісі келді?

40.Сұраулы сөйлем жасауға қатысатын –мыка, -микә және –ла, -ле қай тілге тән: а) түрікмен ә) түрік б) башқұрт

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Негізгі әдебиеттер:

1. Байтұрсынұлы А. Қазақ тіл білімінің мәселелері/ Құраст.: Ғ.Әнес. – Алматы: «Абзал-ай» баспасы, 2013. – 640 б.

2. Баскаков Н.А. Тюркские языки. Изд.4. 2010 - 248 с.

3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. – 581 б.

4. Тенишев Э.Р. Тюркское языкознание в СССР за шестьдесят лет // Избранные труды. Книга третья. – Уфа ИИЯЛ УНЦ РАН, 2011. – 256 с.

5. Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы, 1992 - 192 б.

Қосымша әдебиеттер:

1. Ахматов И.Х. Структурно-семантические модели простого предложения в современном карачаево-балкарском языке. – Нальчик, 1983. – 360 с.

2. Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1998. – 192 б.

3. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі: Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: «Санат», 1997. – 240 б.

4. Баскаков Н.А. Историко-типологическая характерис-тика структуры тюркских языков: Словосочетание и предло-жение. Изд. 2. 2006.-288 с.

5. Гаджиева Н.З. Тюркские языки // Языки мира: Тюрк-ские языки. М., 1996. – 543 с.

6. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. –М., 2008. – 264 с.

7. Ермекова Т. Н.Құрмалас сөйлемдер жүйесі.- Алматы, 2008. – 330 б.

8. Тектіғұл Ж.О. Қазақ тіліндегі түркі негізді аффикстердің эволюциясы: монография – Алматы, 2002

9. Садирова К.Қ. Көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер. – Ақтөбе, 2002. - 88 б.

10. Садирова К.Қ. Түркі тілдері синтаксисінің зерттелуі (қазақ, башқұрт, татар тілдері материалдары негізінде). – Монография. - Алматы: «Үш қиян баспасы», –2013 ж. 101б.