ВМК па с/м «Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі»

Лекцыя 1. Уводзіны ў спецыялізаваны модуль «Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі»

1. Гісторыя як навука

Роля гісторыі ў сучасным грамадстве. Вывучэнню гісторыі Беларусі надавалася і надаецца шмат увагі. Яе вывучаюць і ў сярэдняй школе, і на першых курсах вышэйшых навучальных устаноў. Пры гэтым узнікае шэраг пытанняў. Колькі ж можна? I навошта?

Па-першае, гісторыю сваёй Айчыны неабходна вывучаць пастаянна. Яна ўвесь час узбагачаецца новымі фактамі і забытымі падзеямі, занава пераасэнсоўваецца новымі пакаленнямі, якія бачаць у мінулым тое, што не ўбачылі іх бацькі, ствараецца рознымі гісторыкамі, якія кожны па-свойму ўяўляюць гісторыю сваёй краіны.

Па-другое, людзі пастаянна вывучаюць гісторыю ўжо і таму, што пастаянна яе твораць, а ў працэсе гэтага тварэння шукаюць аналагаў у мінулым, каб з яго дапамогай выверыць сучаснае і будучае. Пастаяннае звяртанне да гісторыі робіць чалавека гістарычна адукаваным. Гэта вельмі важна, бо гістарычная адукаванасць займае значнае месца ў жыцці грамадства і сведчыць пра пераемнасць маральнасці, патрыятызму і высокі прафесіяналізм грамадзян. Чаму прафесіяналізм? Ды таму, што ў любой галіне дзейнасці прысутнічае гісторыя, існуе неабходнасць вывучэння розных з’яў у працэсе іх узнікнення і гістарычнага развіцця.

Па-трэцяе, гісторыя з'яўляецца важным духоўным рэсурсам грамадства. Яна дапамагае ўбачыць сапраўдныя каштоўнасці, карэкціруе паводзіны, умацоўвае веру ў тое, за пгго варта змагацца, распавядае пра чалавечую прыроду, магчымасці маральнага выбару. На канкрэтных прыкладах гісторыя паказвае, якое зло прыносяць несправядлівасць, неадукаванасць і дэмагогія, што выратаваннем у шмат якіх выпадках можа стаць простая чалавечая мужнасць ці нават адна бліскучая ідэя. Гісторыя – гэта пашырэнне жыццёвых гарызонтаў. Яна робіць людзей мацнейшымі. Яна, як і паэзія, мастацтва або музыка, паглыбляе адчуванне жыцця.

Разам з тым гісторыя бліжэй за іншыя навукі судакранаецца з мастацтвам і, у прыватнасці, з мастацкай літаратурай. Не выпадкова першапачаткова гісторыя існавала ў форме літаратурнага апісання падзей мінулага і лічылася адным з відаў мастацтва (муза Кліо). Статус навукі яна набыла ў XIX ст., калі побач з апісаннем пачала карыстацца навуковымі метадамі даследавання. Тым не менш, гісторыя лепш запамінаецца праз яркія гістарычныя вобразы. Неабходна толькі, каб гістарычны вобраз заўсёды быў копіяй рэальных людзей і падзей. Гістарычны вобраз не ствараецца, а адшукваецца ў мінулым. У гэтым яго адрозненне ад мастацкага вобраза. Мастацкія прыёмы не прымальныя для гістарычных тэкстаў. Адзінае, што можа сабе дазволіць гісторык, дык гэта іронію.

Адрозненне гісторыі ад прыродазнаўчых навук. Гісторыя належыць да гуманітарных навук. Яна вывучае развіццё чалавечага грамадства ва ўсёй яго шматграннасці. Побач з абагульненнямі для яе не менш цікавы канкрэтныя факты. Гэтым гісторыя адрозніваецца ад прыродазнаўчых навук (фізікі, хіміі і інш.), якія вывучаюць законы прыроды. Факт займае ў гістарычнай навуцы асобнае месца. У прыродазнаўчых навуках абагульненне здымае факт і ператвараецца ў пэўны закон. У гісторыі факты застаюцца і ўяўляюць нязменную каштоўнасць. Вось чаму ў гістарычных даследаваннях выкарыстоўваецца толькі метад індукцыі (па фактах робяцца абагульненні), а метад дэдукцыі не прымальны, бо па заканамернасцях грамадскага развіцця немагчыма вывесці ніводнага факта жывой гісторыі. Але і гэта бывае даволі часта, у гісторыі значную ролю могуць адыгрываць выпадковасці і непазбежныя заканамернасці.

Пры гэтым важна імкнуцца да праўдзівасці ў гісторыі. У адрозненне ад навукоўцаў прыродазнаўчых навук гісторыкі пазбаўлены магчымасці непасрэдна назіраць факты ці ўзнаўляць іх у эксперыменце. Яны могуць толькі рэканструяваць мінулае з дапамогай не заўсёды надзейных гістарычных крыніц. Ступень гіпатэтычнасці ведаў у гісторыі і схільнасць гісторыкаў да палітычнай кан’юнктуры большыя, чым дзе б там ні было. Асабліва цяжка пазбегнуць суб’екгыўнасці пры напісанні навейшай гісторыі, бо на даследчыка могуць уплываць непасрэдныя ўдзельнікі сучасных падзей. I толькі з далечыні дзесяцігоддзяў мінулае вымалёўваецца ва ўсіх яго дэталях і падрабязнасцях. Да таго ж толькі праз 50 гадоў з асобных архіўных дакументаў здымаецца дзяржаўны грыф сакрэтнасці.

Даследаваць гісторыю намнога складаней, чым законы прыроды. Аб’ектыўнасць гістарычных рэстаўрацый залежыць ад прафесіяналізму і сумленнасці працаўнікоў гістарычнай навукі, а таксама ад спрыяльных дэмакратычных парадкаў у краіне. Але на дапамогу гісторыкам усё больш прыходзяць метады прыродазнаўчых навук. Таму ў прынцыпе праўдзівае адлюстраванне гісторыі магчыма. Усякая «падпраўленая» гісторыя не можа служыць мэтам выхавання, хутчэй гэта шлях да духоўнага згвалтавання асобы, цынізму і крывадушнасці. Не ўратуе ў падобных выпадках і формула замоўчвання. Калі чалавеку нешта недагаворваюць пра мінулае, у яго пры сучасных сродках камунікацый заўсёды ёсць магчымасць самому даведацца пра гэта, што выклікае недавер ці нават агіду да гісторыі. Найчасцей фальсіфікацыі заахвочваліся ў часы кіравання КПСС.

Месца гісторыі сярод гуманітарных навук. Прадмет яе вывучэння, функцыі, крыніцы. Сярод гуманітарных навук гісторыя мае сваю спецыфіку. У параўнанні з іншымі гуманітарнымі навукамі, якія вывучаюць асобныя грамадскія з’явы, гэта навука комплексная, інтэгральная, бо вывучае ўсё, што развіваецца ў часе і прасторы, г. зн. усю сукупнасць з’яў грамадскага жыцця на працягу ўсёй гісторыі грамадства. Калі, напрыклад, для эканаміста развіццё эканомікі выступае ў якасці ўсяго толькі гістарычнага метаду даследавання (гісторыя падпарадкавана эканоміцы), то для гісторыка эканоміка выступае ў якасці аднаго з прадметаў даследавання, побач з іншымі. Эканаміст у нейкай ступені становіцца гісторыкам толькі тады, калі разглядае эвалюцыю эканомікі ў мінулым. Гісторык выступае ў некалькіх ролях, у залежнасці ад таго, які раздзел гісгорыі даследуе – эканоміку, культуру, палітыку і інш. Сацыялогія таксама вывучае ўсю сукупнасць з’яў грамадскага развіцця, але гісторыя ў адрозненне ад яе вядзе даследаванне не на ўзроўні сярэднестатыстычных даных, а на ўзроўні канкрэтных грамадстваў і канкрэтных гістарычных асоб. Гістарычная навука вылучаецца ў дадзеным выпадку канкрэтыкай. Яна вывучае канкрэтна-гістарычны вопыт жыццядзейнасці людзей.

Важнейшымі функцыямі гісторыі з’яўляюцца пазнавальная, практычная і выхаваўчая.

1) Пазнавальная – асабліва важная для гісторыкаў. Абавязак кожнага з іх – збіранне канкрэтных фактаў, іх сістэматызацыя і разгляд у сувязі аднаго з другім. Назапашаныя веды служаць асновай для паспяховага выканання гістарычнай навукай яшчэ дзвюх важных грамадскіх задач – абагульненне сацыяльнага вопыту (практычная або прыкладная функцыя) і патрыятычнае выхаванне (выхаваўчая функцыя).

2) Практычная функцыя вельмі істотна ўплывае на развіццё грамадства. Ужо антычных аўтараў цікавілі падзеі мінулага не самі па сабе, а з пункту погляду іх уздзеяння на сучаснасць, выкарыстання для лепшай арыентацыі ў будучым. Лепшы спосаб зразумець, куды рухаецца краіна, гэта высветліць, што адбывалася з ёй у мінулым. Таму гэту функцыю часам называюць яшчэ прагнастычнай.

3) Выхаваўчая функцыя адыгрывае важную ролю ў фарміраванні навуковага светапогляду, дазваляе ажыццяўляць усебаковае выхаванне людзей, г. зн. спалучаць у выхаванні на аснове гістарычных матэрыялаў патрыятычныя, інтэрнацыяналістычныя, працоўныя, ідэалагічныя, маральныя моманты.

Сведчанні аб мінулым даюць, як ужо адзначалася, гістарычныя крыніцы. Да іх адносіцца ўсё тое, што засталося з мінулага і ўтрымлівае хоць нейкую інфармацыю аб ім. Фактычны матэрыял гісторык чэрпае ў археалагічных экспедыцыях, у летапісах, у гістарычных архівах, ва ўспамінах відавочцаў гістарычных падзей. Дакладнасць гістарычных звестак з гэтых крыніц залежыць ад іх колькасці, прадстаўнічасці для вывучэння той ці іншай падзеі, а таксама ад умення гісторыка «даследаваць» дакументы. Найбольш пашыраны падзел гістарычных крыніц на сем тыпаў: пісьмовыя; рэчавыя; этнаграфічныя; моўныя; фальклорныя; кінафотадакументы; фонадакументы.

Такім чынам, у гісторыка ёсць магчымасць карыстацца дакладнымі дадзенымі аб мінулым.

Разнастайнасць гістарычных версій. 3 улікам грамадскай функцыі гісторыі гісторык павінен не толькі апісваць факты, але і тлумачыць іх. Без тлумачэнняў факты і даты выглядаюць як недаказаныя тэарэмы, незразумелыя формулы. Як правільна пісаць гісторыю, яшчэ ніхто не вырашыў і ніколі не вырашыць. Аднак у гэтым няма неабходнасці. Разнастайнасць версій спрыяе пазнанню гісторыі ў розных аспектах і з розных бакоў, што робіць гэта пазнанне толькі больш поўным. Існуюць шматлікія жанры гістарычнай літаратуры: сусветная гісторыя, гісторыя асобных кантынентаў і краін, гісторыя асобных перыядаў ці эпох (Адраджэнне, Рэфармацыя і г.д.), гісторыя розных бакоў грамадскага жыцця (гісторыя сацыяльна-эканамічная, палітычная, ваенная, мастацтваў і інш.), гісторыя жыццядзейнасці выдатных асоб.