3.5 Тыңайтқыштарды енгізу жүйесі

Тәжірибе алқаптарының барлық нұсқаларына сүдігер жыртудан алдын қараша айында гектарына 80 келі әсерлі зат мөлшерінде суперфосфат тыңайтқышы еңгізілді.

Бірінші катар аралық өңдеу жұмыстары 15-сәуірде мннералды тыңайтқыштар енгізумен бір уақытта жүргізілді: 1-нұсқа – N₁₅; 2-нұсқа – N₂₀; 3-нұсқа – N₂₅; 4-нұска – N_зо келі әсерлі зат. NH₄NO₃.

Аммиак селитрасы үш кезеңге бөліп енгізілді:

1. - 2-3 нағыз жапырақ кезеңі;

2. - пәлек жаю кезеңі;

3. - гүлдеу кезеңі.

Екінші қатараралық өңдеу 25-сәуірде жүргізілді. Аммиак селитрасын МТЗ-80 тракторына тіркелген КПН-4,2 мақта копсытқышымен төмендегі мөлшерлерде енгізілді: 1-нұсқа – N₂₀; 2-нүсқа – N_зо; 3-нұсқа – N₃₅; 4-нұсқа – N₄₀. қатараралық терең өңдеумен бір уақытта аммиак селитрасын үшінші рет енгізу 5-мамырда жүргізілді. Тыңайтқышты енгізу үшін МТЗ-80 тракторына тіркелген арнайы құрылғысы бар чизель пайдаланылды. 1-нұсқа – N₂₅; 2-нұсқа – N₂₀; 3-нұсқа – N₂₀; 4-нұсқа – N₃₀.

Суармалы жерлерде карбыз өсіруде тыңайтқыштар енгізу жоғары өнімге қол жеткізудің маңызды шарттарының бірі болып табылады.

Қазақстанның оңтүстігінің суармалы аймақтарында бақша дақылдарының егісіне енгізілетін тыңайтқыштардың мөлшері мен түрлері зерттелмеген. Алайда Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының жүргізген зерттеулері, суперфосфат 3 ц/га, аммиак селитрасы 3 ц/га және калий тұзы 1 ц/га мөлшеріндегі минералды тыңайтқыштарын енгізу ең жақсы нәтиже бергенін көрсетеді. Тыңайтқыштардың тиімділігі олардың топыраққа енгізу терендігіне де байланысты; суармалы алқаптарда фосфатты тыңайткыштарды едәуір терең өңделген жағдайында, әсіресе, сүдігер жыртуда олардың тиімділігі арта түседі.

Біздің жүргізген зерттеулеріміз бойынша Қазақстанның оңтүстігіндегі суармалы аймактарда ѳсіп даму кезеңінде 3 рет қоректендіру қажет. Бірінші қоректендіру шатрик кезеңінен алдын енгізу керек. Екінші қоректі өсімдік пәлек жаюды бастаған кезде енгізеді. Үшіншісі гүлдеу және жемістері түйіндеген кезде енгізіледі. Қорек ретінде жергілікті және минералды тыңайтқыштарды да қолдануға болады. Тыңайтқыштарды құрғақ түрінде топырақтың 12-15 см кабатына енгізеді, ал сұйық түрінде ағын сумен бірге беріледі. Бір рет қоректендіру үшін гектарына физикалық салмақта 100 кг аммиак селитрасы, 100 кг суперфосфат және 40 келі калий тұзы енгізіледі. Бақша дақылдарының егісіне енгізілген минералды тыңайткыштар жемістің көлеміне, сондай-ақ сапасына да әсер етеді. Фосфор және калий тыңайтқыштары бақша жемісінің пісіп жетілуін тездететіні және қанттылығын да арттыратыны анықталды.

3.6 Қарбызды сурару жолдары

Қарбыздың суға деген  талабы өте жоғары. Қарбыз гүлдеу және ѳнім пайда болу кезеңінде суды ѳте көп мөлшерде талап етеді.

Сонымен бірге топырақтың шектен тыс жоғары ылғалдылығы қарбыз ѳсімдігіне кері әсер етеді. Біздің зерттеулеріміз бойынша жауын-шашын мөлшері қалыпты болған жылдары гектарына 600-700 текше метр мөлшерімен орташа 4-5 рет суару жеткілікті болады. Ылғал мол түскен жылдары 600м³/га мөлшерінде 3-4 ретке қысқарту керек.

Көптеген зерттеу мәліметтерінен, суаруларды: біріншісін – ылғал жинактау үшін (ылғалды аз мөлшерде жинақтауда); екіншісі – екі-үш нағыз жапырак шығарған кезеңінде; үшіншісі – гүлдеу кезеңінде және төртінші мен бесіншісі – жемістерінің өсу кезеңінде жүргізу ұсынылады.

Біздің тәжірибемізде суару тізбегіне сәйкес 4-нұсқада бірінші вегетациялық суаруды 600 м³/га мѳлшерімен пәлек жаю кезеңінде жүргізілді. Екінші вегетациялық суару барлық 4 нұсқада да аналық және аталық гүлдерінің ашылуы мен жеміс түйіндеу кезеңінде орындалды, 1 -2-нұсқаларда - 2 суару 1200 текше метр мөлшерімен, аралығы 10 күн, 3-4-нұсқаларда - 1800 м³/га мөлшерінде, аралығы 7-8 күнде 3 суару жүргізілді. Үшінші суару 2-3-4-нұсқаларда жемістерінің қалыптасуы мен өсу кезеңінде 600 текше метр мѳлшерімен жүргізілді.

Қазақстанның оңтүстік жағдайында бақша дақылдарын өсіруде суландырудын маңызы зор. Бақша дақылдары кұрғақшылықка төзімді өсімдіктерге жатады, сондықтан олар аз суарылды. Алайда Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында жүргізілген зерттеулер, минералды тыңайтқыштарды енгізумен бірге суарулардың өте тиімді екенін, қарбыз өнімін екі есе арттыратынын көрсетті (20-кесте).

Тыңайтқыштарсыз суару жемістердің канттылығын 1% төмендетеді, ал суарылмаған және тыңайтылмаған нұсқаларға салыстырғанда тыңайтқыш қосып суарылған нұсқаларда канттылығы едәуір жоғары болады.

Қазақстанның онтүстігіндегі суармалы аймактарда қарбызды арасы 10-15 күн етіп 3-5 рет суарады. Суаруды пәлек жаю кезінде бастайды, гүлдеу кезінде тоқтатып, және түйіндеу кезінде қайта бастайды. Суару мѳлшері 600-700 м³/га. Қысқы сор шаюлар өте тиімді, себебі олар қарбызды егуде егіс алды суаруды қажет етпейді және вегетациялык суарулар санын қысқартады.

 

 Кесте Суарулардың қарбыз өнімділігіне әсері

(3 жылдық орташа көрсеткіш)

Тәжірибе нұсқалары	Өнімділігі, т/га	Қосымша өнім, т/га
Суарылмаған және тыңайтқыш енгізілмеген	20,6	-
I вегегациялық суару	23,8	3.2
2 вегетациялық суару+N60P80	32,6	12,0
3 вегетациялық суару+ N70P80	29,1	8,5
2 вегетациялық суару+ N80P80	38,7	18,1
2 вегетациялық суару+ N100P80	41,3	20,7

Жер асты сулары 3 м деңгейінде жатқан алқаптарда бірінші вегетациялык суару ѳскін алынғаннан 20-шы күні, ал кейінгілері 10-15 күннен кейін жүргізіледі. Вегетациялық кезеңде 3600-4200 текше метр мөлшерімен барлығы 6-7 рет суарылады. Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты жер асты суларының жайласу деңгейіне қарай қарбыздың төмендегі 21-кестеде көрсетілген суару тізбектерін ұсынады:

 

Кесте – Жер асты суларының жайласу деңгейіне

қарай қарбызды суару тәртібі

 

Жер асты суларының жайласу деңгейі, м	Суару саны	Суару мѳлшері, м3/га	Суландыру мөлшері, м3 /га
2 м-ден төмен	6-7	700	4200-4900
1-2	4-5	600-700	2400-3500
1 м-ге дейін	2-3	600-700	1200-2100

Қарбыз егісі ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген жағдайда тамыр жүйесі жақсы дамиды және сол мықты тамырлары арқылы топырақтың терең қабаттарынан ылғалды сіңіріп алады; жапырақ бетінің көлемі артады, нәтижеде жоғары өнім алынады. Мүны Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының ылғалдылығы орташа болған 2011 жылы жүргізген тәжірибесіндегі алып барылған фенологиялык бақылаулардың көрсеткіштерінен көруге болады.

 

               Кесте – Ылғалмен қамтамасыз етілу жағдайына қарай

карбыздың өсуі мен дамуының негізгі көрсеткіштері

Суару коректену тәртібіне екі жақты әсер етеді. Олар топырақтағы қоректік заттардың корын жандандырады, сол арқылы топырақтың табиғи кұнарлылығының артуына жағдай жасайды. Сонымен бірге олар осы қоректік заттар қорының жоғары өнімнің қарқынды түрде сіңіруі нәтижесінде азаюына да жағдай жасайды.

Суарулар пайдаланылатын қоректік заттар мѳлшеріне әсер етіп қана қоймай, сондай-ақ ондагы фосфордың тиімді мөлшерін реттеп отырады, ал бұлардың бәрі өз кезегінде өнімді едәуір арттырады. Сонымен бірге ағын су топырақтағы қоректік затардын химиялык түрленуіне де түрткі болады. Әсіресе нитраттардың ѳзгеруіне суару күшті әсер етеді: әрбір суарудан кейін олардың мөлшері едәуір шайылады да, нәтижеде нитрификация процесі әлсірейді. Суару нитраттардың жылжуын күшейтеді; мұнда топырақ қаншалықты терең ылғалданса, олар да соншалықты тереңге түседі. Суару салыстырмалы түрде көп жүргізілетін бақшашылықта суару мөлшерлерінің артып кетпеуін қатты қадағалап отыру керек, өйткені көп мөлшерде суару нәтижесінде топырақтың құрамындағы маңызды қоректік элемент – нитратты азоттың азайып кетуіне алып келеді.

Тыңайтқыштар енгізе отырып суару қарбыздың дәмдік қасиеттерін едәуір жақсартады, қанттылығын, құрғақ заттар мөлшерін, С дәруменінің мөлшерін арттырады, жалпы кышқылдылығын төмендетеді (23-кесте).