Кіріспе

«Мемлекеттік басқару теориясы мен тәжірибесі» пәні ҚР-ң 5В051000–«Мемлекеттік және жергілікті басқару» мамандығының магистранттарына арналған ҚР-ң мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарында қарастырылған. Курстың негізгі мақсаты – магистранттарға мемлекеттік басқарудағы классикалық және қазіргі кездегі тәсілдер жайлы білім беру, әкімшілік реформалардың негізгі жаңа бағыттарын көрсету. Ұсынылған курсты оқу нәтижесінде магистранттар кәсіби қызмет жүйесі ретіндегі мемлекеттік басқарудың күрделі саяси, экономикалық және әлеуметтік контексті жайлы білім алады. Магистранттар ҚР мемлекеттік басқару саласындағы нақты мәселелер мен жағдайларды бағалау мен саяси және басқарушылық талдау жасау құралдарын пайдалануды үйренеді.

Аталған курс шеңберінде басқарушылық қызметтің қоғамдық азаматтық мағынасы мен әлеуметтік бағытталуын түсінуді қалыптастыру маңызды болып табылады, сонымен қатар курс барысында басқарушылық міндеттерді шешу үрдісіне халықтық қатысуының демократиялық құндылығын игеруді қамтамасыз ету керек.

Пәнді оқу магистранттарға мемлекеттік басқару қағидалары мен конституциялық негіздер саласында білім жүйесін қалыптастырумен қатар жергілікті билік органдарының функционалдық міндеттер шеңберінің кеңейюіне байланысты біртіндеп қоғамдық өмірдің демократиялануы жағдайында мемлекеттік басқарудың жетілдіру қажеттілігі саласында білім алуға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік басқару теорияларының негіздерін білу іргелі және жан-жақтылы білім алудың міндетті элементі болып табылады. Сондықтан мемлекеттік және жергілікті басқару саласында мамандарды дайындаудағы оқу пәндерінің құрылымында мемлекеттік басқару теориясы алғашқы орынға ие болады.

Басқарудың барлық деңгейлерінде, шаруашылық жүргізудің барлық буындарында ағымдағы жұмысты үнемі болашақпен салыстыра алатын, ұтымды шешім қабылдай алатын мамандардың рөлі барған сайын арта түсуде.

Қазақстан экономикалық және саяси қатынастардың ғаламдық ықпалдасуымен сипатталатын қазіргі кезеңнің құндылықтары мен талаптарына жұрт бей-жай қарай алмайды. Дамудың жаңа тұжырымдамасы ресурстар мен экономикалық қызметке еркін қол жеткізуді , әлеуметтік құқықтар мен мүмкіндіктерді кеңейтуді, азаматтардың саяси тұрғыдан өздерін көрсете алуын мойындайды. Оны жүзеге асыру мемлекеттің институттарына біртұтас талаптар жинағын қояды, атап айтқанда: ашық құқықтар, қаржылық жүйе; мемлекеттік реттеу механизмдерінің айқындығы; мемлекеттік басқару саласында дайындалған мамандар және т.б. Сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару, бұқаралық ақпарат құралдары, саяси партиялар мен басқа да үкіметтік емес ұйымдардың қызметі арқылы көрініс табатын дамығаназаматтық қоғамның болуы да көзделеді.

Қазіргі уақытта елімізде мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінде тиімді механизмдерді қалыптастыру жөнінде шаралар қабылдануда. Олар мемлекеттік басқаруды жетілдіруді; мемлекеттік билік органдарының құрылымын ұтымды етуді; билікті бақылай алатын толық құқықты азаматтық қоғамды қалыптастыруды қамтиды.

Мемлекеттік билікті нығайтуды, тиімді басқару жүйесін құру негізінде Қазақстан өскелең дамитын әлеуметтік бағытталған экономиканы құра алады.

1-тақырып Мемлекеттік басқарудың теориялық астары

Жоспар

1. Басқару және оның қоғамдық ролі.

2. Басқару ғылымының анықтамасы, пәні, объектісі мен әдістері.

3. Мемлекеттік басқарудың эволюциясы мен басқару мектептері

Дәріс тезисі

Мемлекет түсінігін анықтау барысында біркелкі қоғамдық құбылыстарды әр адамның әрқилы қабылдау мүмкіндігін білдіретін субъективті сипатын ғана емес, сонымен қатар олардың объективті жағдайларын да ескерген жөн. Бұл жерде сөз, ең алдымен, құбылыс ретіндегі мемлекеттің күрделілігі мен көпқырлылығы және соған сәйкес оның түсінігін анықтау варианттарының көптігі туралы болып отыр. Осыған байланысты белгілі австриялық заңгер Г.Кельзен: « мемлекет түсінігінің анықтаудағы қиыншылықтар аталмыш терминмен көптеген әр түрлі нысандар мен құбылыстар белгіленетіндіктен одан сайын күрделене түседі» деп атап өтеді.

Жалпы алғанда мемлекет түсінігінің өзі кең және тар мағынада қолданылады. Кең мағынада мемлекет деп қоғамның өзін немесе оның қандай да бір ерекше нысанын айтады. Ал тар мағынасында мемлекетке басқару органдары немесе субъектілері, ұлттар, белгілі бір елдің халқы тұрып жатқан аумақ жатқызылады.

Қазіргі заманғы мемлекеттануда мемлекет түсінігі жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі көзқарастар қалыптасып, олар оны бірнеше мағынада, атап айтқанда, заңдық, әлеуметтік, нормативтік және органикалық мағынада қарастырады. Заңдық көзқарас тұрғысынан мемлекет заңды тұлға, « құқықтық феномен», ерекше корпорация ретінде қарастырылып, басқа корпорациялардан тек ұлт немесе ел масштабында белгіленген құқықтық тәртіппен ерекшеленеді. Осыған сәйкес мемлекет мәселелері белгілі жағдайда ұлттық құқықтық тәртіп мәселелері ретінде қарастырылып, адамдардың дұрыс іс әрекетін және тәртібін бейнелейтін құқықтық тәртіп ретінде анықталады.

Мемлекет пен құқық арасындағы қатынастар жеке адам мен құқық арақатынасы сияқты бірге қарастырылуы тиіс деп ұйғарылады. Бұл Кельзеннің ойы бойынша мемлекет құқықты шығаруы мен бекітуіне қарамастан, жеке тұлға ретінде өзінің тәртібі мен іс әрекетінде құқықпен байланысты болу қажет екендігін білдіреді.

Әлеуметтік аспектіде мемлекет өзінің құқықтық тәртібі мен құқықтық өміріне тәуелсіз болатын небір « әлеуметтік жалпыға бірдейлілік», әлеуметтік қоғам болып саналады және оған ( оның пайда болуы және қызмет ету кезінен бастап) түрлі органдар бойынша билікті бөлу сипаты тән. Автордың көзқарасы бойынша «барлық іс әрекетті Үкімет бір өзі жасайтын және билікті де өз қолында шоғырландыратын бір де бір мемлекет жоқ».Қоғамда әр кезде бірнеше әкімшілдік құрылымдар болған және бар. Олардың қызметінің нәтижесінде қоғамдағы қатынастардың басым бөлігі туындап, басқару мен бағындыру актілерінің көбі пайда болды. Ал олардың жиынтығы «әлеуметтік мемлекет» деген ұғымды білдірді.

Сонымен қатар мемлекет түсінігі әрі « табиғи организм» ретінде анықталады. Осы бағытқа сәйкес ол « әлеуметтік биологияның нысаны» ретінде қарастырылады. Мемлекеттің түсінігіне деген мұндай көзқарасты австриялық заңгер Г.Кельзенге дейін көптеген басқа авторлар, атап айтқанда, мемлекеттің органикалық теориясын жақтаушылар қолдады. XIX-XX ғасырларда өз дамуының жоғары шегіне жеткен бұл теория барлық әлеуметтік өмірді биологиялық заңдылықтармен түсіндіруге тырысты. Олар қоғамды толығымен организмге теңестіріп, ал мемлекетті тіршілік етіп жүрген және болашақта дүниеге келетін азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын «жалғыз институт» деп санады.

Сонымен, бір жағынан, мемлекеттің құбылыс пен түсінік ретіндегі күрделілігі мен көпқырлылығы, екінші жағынан әр түрлі авторлардың оны қабылдау субъективизмі оны түсіну мен түсіндіру варианттарының көп болуына объективті жағдай туғызады. Осыдан қоғам дамуының әр түрлі кезеңдерінде мемлекеттің көптеген анықтамалары мен түсініктерінің пайда болуы және олардың көптеп қолданылуы түсінікті. Бұл туралы Л.Гумплович:

«Қанша мемлекет танушылар мен философтар бар болса, сонша мемлекеттің анықтамасы болды» деп жазады. Сол себепті мемлекетке тарихи дамуының әр кезеңінде ғалымдардың берген анықтамаларының бір текті болмағаны айқын. Мысалы ұлы ойшыл Аристотельдің пікірінше « мемлекет дегеніміз ешкімге тәуелді емес азаматтардың қарым-қатынасының жоғары нысаны».

Қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті ойшылы Никколо Макиавелли ( 1469-1527 жж) мемлекетті « қажетті мемлекеттік мүдделерді жүзеге асыру арқылы ортақ игілікке қол жеткізу» деп түсіндіреді.

XVI ғасырдағы ірі француз ойшылы Жан Боден мемлекетті «қайырымдылық пен әділеттіліктің мәңгі бастамаларын басшылыққа алатын жоғары билік және отбасын құқықтық қорғау» деп қарастырады. Бұл бастамалар мемлекеттік құрылымның мақсатын құрап, ортақ игіліктер әкелуі қажет деген. Осы дәуірдегі белгілі ағылшын философы Томас Гоббс – бейбітшілік пен табиғи құқықтарды жүзеге асыратын кепілгер ретінде мемлекеттің шексіз билігін жақтаушылардың

бірі. Ол мемлекетті «тұтас тұлға, тәуелсіз жоғары билеуші, оның қалауы халықтың қалауы болады, сондықтан ол барлық адамдардың әрқайсысының күші мен мүмкіндігін ортақ бейбітшілік пен қорғаныс үшін қолдана алады» деп санайды.

Либерализмнің саяси - идеялық доктринасын құрушы, ағылшын философ – матералисі Джон Локк ( 1632-1704) «мемлекет басым күштің, яғни мемлекет құрамына кіретін көптеген азаматтардың ортақ еркі» дейді. Ол мемлекетті өздері бекіткен жалпы заңдардың негізінде біріккен адамдардың жиынтығы ретінде қарастырған.

Неміс әдебиетінде мемлекет «белгілі бір аумақта және жоғары биліктің қол астында біріккен халықтың ұйымы» ретінде көрсетілсе (Р.Моль), ал өзге әдебиеттерде «құқықтық жағдайды жан жақты қолдану үшін құрылған жоғары биліктің қол астындағы белгілі бір аумақтағы еркін адамдардың одағы» ретінде қарастырылады ( Н.Аретин). Үшінші жағдайда мемлекет «белгілі құқықтық тәртіпті қорғау үшін табиғи түрде пайда болған билік жүргізуші ұйым, - деп айтылған ( Л.Гумплович).

Сонымен қатар мемлекет , әсіресе 1917 жылғы төңкерістен кейінгі кезеңде, Ресейде «қандай да бір тапты басу үшін арналған күш көрсету ұйымы» ретінде түсіндірілді. Академиялық басылымдарда және оқу әдебиеттерінде ол көбінесе қатаң таптық мағынада « өз диктатурасын жүзеге асыратын экономикалық үстем таптың, билік аппаратының саяси ұйымы немесе негізгі өндіріс құралдарының меншік иелерінің ортақ мүдделерін қамтамасыз ететін және қорғайтын, тарихи түрде келетін, қоғамнан бөлініп шығып, оның экономикалық құрылымынан туындайтын саяси биліктің таптық ұйымы» ретінде сипатталады.

Соңғы екі онжылдықта, 1985 жылғы қайта құру кезеңінен бастап алдымен ресми жалпыодақтық, ал кейін қазақстандық саясат пен идеологияда жалпыадами құндылықтарға мән беріліп, мемлекет пен құқық анықтамаларындағы таптық үндестік біртіндеп жалпы әлеуметтік үндестікпен ығыстырыла бастады. Мемлекет қайтадан ұйым немесе барлығы үшін арналған институт ретінде қарастырылады. Осы орайда оған « өзінің билігін елдің бүкіл аумағына және халқына тарататын және осыған сәйкес арнайы басқару аппараты бар, барлығына міндетті бұйрықтарды шағаратын қоғамның біріңғай саяси ұйымы» деген анықтама берілді.

Мемлекет түсінігін таза таптық тұрғыдан да, жалпы адами тұрғыдан да анықтау біржақты көзқарасты білдіреді. Нақты өмірде таза таптық та, таза жалпыадами да мемлекеттік институттар жоқ, демек, соған сәйкес мемлекет түсінігінің анықтамасы да жоқ. Осыдан мемлекет түсінігін анықтау барысында оның тек таптық элементтерің және соған сәйкес белгілерін мен сипаттамаларын да ескерген жөн.

Қорыта айтқанда , мемлекет дегеніміз кез келген қоғамның табиғатынан туындайтын таптық тар ауқымдағы міндеттерді ғана емес, сонымен қатар ортақ істерді атқару үшін қажетті саяси билік ұйымы. Бұл анықтама жоғарыда аталған анықтамаларға қарағанда мемлекет түсінігін ғана емес, сонымен бірге билік басындағы таптардың немесе топтардың мүдделерін қамтамасыз ететін институт ретіндегі мемлекеттің әлеуметтік тағайындалуын нақтырақ айқындайды.

Мемлекеттің мәні, адамдар өміріндегі оның орны мен рөлі жөнінде өткен ғасырда либералдар мен этатистер арасында туындаған пікірталас жалғасын табуда. Мемлекетті бұрынғыдай күштеу машинасы, қысым көрсету құралы ретінде біржақты түсіндіру әлі де болса сақталуда. Қазіргі кезде мемлекет көбінесе қолында билігі бар саяси күштердің немесе тұлғалардың меншігі ретінде қарастырылады. Кейбір мемлекеттанушы ғалымдар мемлекетті әрбір адамға қайырым жасауға міндетті, жалпыға бірдей игілікті қамтамасыз ететін құрылым ретінде сипаттайды.

Мемлекет көптеген ғылыми пәндермен: мемлекет және құқық теориясымен, әкімшілік құқық, саясаттану, әлеуметтік басқару ғылымымен зерделенетін көпқырлы құбылыс.Әрбір ғылым мемлекеттік басқару органдарының қызметінің белгілі бір аспектсін,олардың құрылымын, мазмұнын ,бағытталуын зерттейді.

Мемлекет қызметінің маңызды бағыты адамдардың қоғамдық өмірін басқару. Ал адамдардың қоғамдық өмірі мемлекеттік басқару теориясының объектісі мен зерттеу заты болып табылады. Сондықтан да мемлекетті әрбір адам қоғам нысаны ретінде қарастырады. Ол адамдардың қоғамдық қатынастар жүйесімен байланысты, олардың сана сезіміне, тәртібіне және қызметіне қатысады, белгілі бір аумақта өмірді, оның ішінде экономикалық өмірді ұйымдастыруға әсер етеді. Мемлекет мемлекеттік шекарамен белгіленген аумақта өмір сүретін адамдарды біріктіреді және олардың өзара іс әрекетін қамтамасыз етеді. Мемлекет, қысқаша айтқанда, адамдардың аумақтық ұйымдастырылуының белгілі бір тәртіптік жүйесі. Осыған сәйкес, біріншіден, ру тайпалық қарым қатынастар қоғамдық қатынастармен ауыстырылады. Екіншіден, әр түрлі адамдардың ұлттық, діни және әлеуметтік белгілеріне қатысты бейтарап құрылым қалыптасады. Тарихи түрде мемлекет адамдардың жаңа қауымдастығын құрады.

Мемлекет үшін, ең алдымен, өз халқының ұлттық мүддесін білу, оның әлемдік қауымдастық халықтарының мүдделерімен қаншалықты өзара байланысты екенін және оларға қаншалықты тәуелді екенін анықтау, осы мүдделерді жүзеге асыру үшін барлық жағдай жасау өте маңызды болып саналады. Сондықтан мемлекеттік ұстанымдарға міндетті сипат беретін нормалардың тек оның құрылымдары мен механизмдері арқылы ғана қалыптасып, бекітілетіндігін атап көрсету ләзім. Мемлекет өзінің органдары арқылы заңдар мен басқа да нормативтік актілер қабылдап, олардың жүзеге асуын әкімшілік және заңнамалық әдістер арқылы қамтамасыз етеді. Бұл орайда мемлекет заңды монополияға ие және оны орындату барысында, керек болса, мәжбүрлеу тәсілін де қолданатынын баса айту керек.

Мемлекеттің мәні, сонымен қатар, өз мақсаттары мен қызметтерін жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін өзінің аппаратын – ортақ қажеттіліктерді, мүдделерді, мақсаттарды, айқындаумен және қоғамның мемлекеттік құқықтық нормаларын әзірлеумен кәсіби айналысатын адамдар тобын белгілі бір жағдайда ұйымдастырып, оларды қолдайтындығында. Бұл аппараттың күрделі құрылымы мен жан жақты бағытталған қызметі болуға тиісті. Оның бір бөлігі заң

Басқару ғылымының анықтамасы, пәні, объектісі мен әдістері.

Мемлекеттің пайда болуы қоғамның ұйымдық құрылымды объективті түрде қажет ететін ішкі эволюциясымен байланысты. Мемлекеттің пайда болуының бірнеше түсіндірмелері бар.

Ең алдымен - теологиялық теория,ол мемлекеттің пайда болуының құдайдың құдіретімен байланыстырады. Бұл теорияның негізгі идеологтары Августин (354-430жж.) және Фома Аквинский(1225-1274жж.) болып табылады.Оның негізіне мынадай постулаттар бар: мемлекеттің айнымайтындығы және қасиеттілігі, барлық билік құдайшылық бастаулардан шықты, оны ешкім де шайқалта алмады. Осы теорияға сәйкес, барлық мемлекет басшылары өздерінің биліктерін құдайдың ерік –жігерін орындаушылар ретінде жүзеге асырады.

Патриархалдық теориялар мемлекет отбасының өсіп-өркендеуінен пайда болады деп түсіндіреді.Оның өкілдеріне ежелгі грек философы Аристотель (б.д.д.384-322жж.), сонымен бірге орыс социологы Михайловский (1842-1904жж.) жатады.

Келісім-шарттық пайда болу теориясы қоғамның табиғи жағдайының мемлекеттікке ауысуы келісім жолымен жүргізіледі деп есептейді. Бұл теорияның өкілдері Гуго Гроц (1983-1646жж.), Дж.Локк (1632-1704жж.), Томас Гоббс (1588-1979жж.), Шарль Монтаскье (1689-1755жж.), Дени Дидро (1713-1784жж.) және Жан-Жак Руссолар (1712-1778жж.) қоғамдық келісімнің негізгі ережелерін ойлап шығарды, соған сәйкес халық билікті мемлекетке береді , ол өзкезегінде билікті ұлттың мүддесіне сай жүзеге асыруға міндетті.

Алғаш рет ғылыми менеджмент мектебінің негізін қалаған американ инженері Фредрек Тейлор (1856-1915). Ф. Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эмирсон (1853-1931), Г.Форд ()1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919), Лилиян Гилбберд (1861-1919)т.б. ғылыми мектепті одан әрі дамытты.

Классик үлгідегі мектептің өкілдері Анри Файоль, Линдаль Урвиг, Джеймс Муни, А.К. Райли басқарудың әмбебап принциптерін ойластырды. Мемлекеттік басқару ісін ғылым жолымен ұйымдастырудың принциптерін қолдану мүмкін екендігіне Анри Файоль алғаш рет ой жүгіртті.

Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғ. 20-жылдардың аяғы мен 50-жылдардың басында қарқын белең алды. Бұл бағыт психология мен социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бұл мектептің негізін қалаушылардың бірі американ экономисі – Элтон Мэйо (1880-1949). Американдық зерттеушілер де – Мери Паркер Фоллет (1868-1933), Абрахам Маслоу (1808-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері б.т.

1950-60 жылдарда «басқару ғылымы н/е сандық ықпал» мектебі өмірге келді. Бұл мектептің өкілдері американдық ғалымдар С.Черчмен Джеймс Марч, Герберт Сайман, Райд Джей Форрестер, Х.Райфа.

20-ғасырдың 60-жылдарында менеджментте «ситуациялық әдіс» деген жаңа бағыт қалыптасты.

Мемлекеттерді қолданыстағы саяси режимі - мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдістері мен тәсілдерінің, құралдарының мазмұны бойынша ажырата білудің маңызы зор. Саяси режим мемлекеттік биліктің бүкіл бітім болмысын қамтып көрсетеді.

Мемлекеттік режим билік басындағы топтардың, таптардың, жіктердің мемлекеттік билікті жүзеге асыру барысында қолданатын әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын білдіреді. Ол қоршаған экономикалық және әлеуметтік - саяси ортада болатын маңызды процестер мен өзгерістерге жылдам икемделетін мемлекет нысанының құрамдас бөлігі болып табылады. Мемлекеттік режим мемлекет нысанына айтарлықтай жеке сипат береді. Ол саяси режимнің маңызды құрамдас бөлігі ретінде тек мемлекеттің ғана емес, сонымен қатар қоғамның саяси жүйесінің барлық басқа элементтерін қамтиды.

Кез келген елдегі режимнің сипатына әр түрлі факторлар әсер етеді. Олардың ішінде маңызды болып табылатындар: мемлекеттік билік, басқару, әділ сот органдарын қалыптастыру тәсілдері мен тәртібі, әр түрлі мемлекеттік органдар арасында құзыреттерді бөлу тәртібі және олардың өзара қарым-қатынас орнату сипаты; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының нақты дәрежесі, қоғам өміріндегі және мемлекеттік істерді шешудегі құқықтың рөлі; армияның, полицияның, барлаудың және осыларға ұқсас басқа да құрылымдардың орны және рөлі; азаматтардың және олардың бірлестіктерінің мемлекеттік басқаруға, мемлекеттік және қоғамдық - саяси өмірге нақты қатысу дәрежесі; қоғамда пайда болатын әлеуметтік және саяси жанжалдарды шешудің негізгі тәсілдері.

Билік басындағы жіктердің немесе таптардың, атап айтқанда буржуазияның «барлық елдерде басқарудың екі жүйесін, өз мүддесі үшін күресудің және өз үстемдігін қорғаудың екі әдісін өзгеріссіз туындататындығы туралы тезистің әділдігін саяси режим толықтай растап отыр, сонымен бірге осы екі әдіс бірін-бірі ауыстыра, кейде әр түрлі үйлесімде ұштасып кетеді. Бұл біріншіден, зорлық көрсету әдісі, жұмысшы қозғалысына жол беруден бас тарту әдісі, барлық елдерді және ескі мекемелерді қолдау әдісі, реформаларды мойындамау әдісі. Екінші әдіс - либерализм әдісі, саяси құқықтарды дамытуға, реформаларға қадам басу және т.с.с.» Әр түрлі елдерде мемлекеттік билікті жүзеге асырудың осы әдістерінің қайсысы қолданыста болатындығына байланысты саяси режимдердің тарихта бірнеше түрі белгілі, атап айтқанда, авторитарлық, тоталитарлық, демократиялық.

Авторитарлық режимде мемлекеттік билік күш көрсету, басу, әр адамның жүріс-тұрысын қатаң бақылауға алу азаматтардың бостандығына шек қою әдістері арқылы жүзеге асырылады. Аталмыш режим азаматтардың құқықтары мен саяси бостандықтарын жою немесе шек қоюмен, оппозициялық партиялардың және басқа ұйымдардың қызметіне тыйым салумен, сайланбалы мемлекеттік органдар рөлін шектеумен және атқарушы-өкілді органдардың құзіретін мейлінше кеңейтумен, мемлекет басшысының немесе үкіметтің қолында үлкен билік өкілеттігінің шоғырлануымен, парламенттің және басқа да мемлекеттік билік органдарының рөлін тек формалдық институттар жағдайына жеткізумен сипатталады.

Авторитарлық режимнің аса қауіпті нысанына фашизмді жатқызуға болады. Фашистік режим авторитарлық режимнің соңғы нысаны ретінде XX ғасырдың 30-40 жж. бірқатар батыс елдерінде буржуазиялық-демократиялық құқықтар мен бостандыктарды толықтай жойып, барлық оппозициялық ұйымдар мен мекемелерді құртып жіберді, басқарудың террористік әдістерін алдыңғы орынға қойып, оны кеңінен қолданды. Мемлекеттік биліктің әлеуметтік негізін билік пен байлықты аңсаған буржуазия, орта буржуазия және жұмысшы таппен шаруалардың алданған тобы құрады. Фашистік режимнің пайда болуы қоғамда әлеуметтік-таптық қайшылықтардың шиеленісуінің, үстеп таптың саяси билігінің дағдарысқа ұшырауының, басқарушы элитаның өз үстемдігін тек либералды-демократиялық әдістермен қамтамасыз ете алмауының айқын бейнесі болып табылады. Ол мемлекеттік биліктен айырылу қаупі туындағандықтан террористік әдістерді кеңінен қолдануға мәжбүр болды. Бұған мысал ретінде соғысқа дейінгі кезеңде Германия мен Италияда болған фашистік режимдерді атауға болады.

Бұл елдердегі фашистік режимдерге тон белгілер: басқарудың репрессивті әдістерін кедей топтардың құқықтарын қорғау жөніндегі әлеуметтік және саяси демагогиямен ұштастыру; бұқаралық ақпарат құралдары арқылы антикоммунизм мен антисемитизмді орнату;халыққа қарсы жүргізіліп жатқан саясатты оларға қамқорлық жасау ұрандарымен бүркемелеу, фашистік лидерлердің жүргізіп жатқан саясатын қолдамайтындарды куғынға ұшырату. Билеуші топтың әскерге, полицияға және басқа да жазалау органдарына үнемі арқа сүйеуі, фашистік Германия мен Италияның көсемі болған - Фюрердің, Дученің сөзсіз билігі.

Аталмыш режимнің келесі ерекшеліктеріне атқарушы биліктің заң шығарушы билік алдындағы абсолютті басымдығын жатқызуға болады. Атқарушы биліктің диктатурасы барлық жерде «түбегейлі реформаларды» жүргізу, «ұлттың бірлігі» үшін, «шынайы демократияны» орнату үшін, «заңдылық пен әділеттіліктің үстемдігі» үшін күрес жүргізу сылтауымен орнатылады. Бұл жағдайда парламенттік құрылымның ешбір іс-әрекет жасауға мүмкіндігі болмай саяси оқшау күйде қалады. Халықтың өкілетті билігі жылпостар тобының билігімен ауыстырылады. Парламент өзінің дәстүрлі құзыретінен - заң шығару ісінен айрылады. Мысалы, 1933 жылғы 23 наурызда Германияда қабылданған «халықтың және мемлекеттің кедейшілік жағдайын жою» туралы заңға сәйкес барлық заң шығару ісі үкіметке бекітілді. Ол парламенттің қандай да бір санкциясынсыз кез келген заң қабылдау өкілеттігіне ие болды. Бұл жағдайда осы қабылданған зандардыңконституцияға сәйкескелмеуі де мүмкін еді. Халықаралық келісімдер парламенттің бекітулерін (ратификациясын) қажетсінбеді. Канцлер заң жобаларын әзірлеу мен оны үкіметтің қарауына ұсынудың айрықша құқығына ие болды. Ал заң жобалары оларды бекіткеннен кейін келесі күні күшіне енді.

Либералды режимде мемлекеттік билік жеке адамның құқығы мен бостандығын жариялаумен қатар оны жүзеге асыру үшін өзінің барлық мүмкіншілігін қолданады. Бұл режим тек мемлекетке ғана байланысты емес себептерден көбінесе нақтылықтан гөрі саяси ұран ретінде көрініс табады. Осы режим жағдайында биліктің қызметі бостандықты қамтамасыз етуге бағытталған десе де болады.

Демократиялық - құқықтық режимнің мәнісі қатаң материалдық және процессуалды заң шеңберінде халықтың қалыптасқан демократиялық еркін жүзеге асыру.

Буржуазиялық-демократиялық режимге тән белгілер: азаматтар мен олардың ұйымдарының әлеуметтік-экономикалық және саяси құқықтарының конституциялық жариялануы және ішінара жүзеге асырылуы, бірқатар саяси (оның ішінде оппозициялық) партиялардың болуы, мемлекеттік биліктің орталық және жергілікті органдарының сайлануы мен алмастырылуы, буржуазиялық-демократиялық зандылық пен конституциялық қағидасының, билік бөлінісі қағидасының ресми мойындалуы және т.б.

Мемлекеттік басқарудың демократиялық түрі халықпен сайланатын және онымен ауыстырылатын саяси институттар мен басқарушы лауазымды тұлғалардың иерархиялық құрылымы ретінде көрініс табады. Басқарудың бұл түріне билік құрылымдарының қоғамның бақылауында болуын көздейтін жоғарыдан төмен қарай және керісінше, төменнен жоғары қарай жүзеге асатын сатылы мемлекеттік билік тән. Қазіргі кезде осы демократиялық саяси режим орнатуға ұмтылыс жасалуда.

Әлемдік қоғамдастықта аталған авторитарлық және демократиялық жүйелердің әр түрлі түрлері, оның ішінде аралас және өтпелі түрлері белгілі болғандықтан, берілген типология біршама салыстырмалы сипатқа ие.

Қоғам мүшелерінің жүріс-тұрысының, тәртібінің жалпы ережелерін бекіту және қатаң сақтау, сондай-ақ қоғамға қажетті қызмет түрлерін (өндірістік сауда және т.б) ұйымдастыру мен реттеу мемлекеттің пайда болу мен даму кезеңінен бергі негізгі міндеті болып табылады. Аталған қауымдастықтың аумағын қорғау функциясын да үнемі мемлекет атқарып отырған.

Мемлекеттік басқару саяси бірлестікке біріккен адамдардың ортақ ерік — мүддесін білдіретін орталықтандырылған билік арқылы жүзеге асты. Халық сайлайтын немесе билікті мұрагерлікпен алатын беделді тұлғалар тобы тікелей билікке ие болды.

Бүгінгі таңда аталған факторлардың ешқайсысы да ұтымды басқарудың заңды негізі (детерминанта) ретінде өз мәнін жоғалтқан емес. Керісінше, олар күрделене түсуде. Қоғамның көптеген басқа да объективті қажеттіліктері қалыптасты, ал ол қажеттіліктерді кез-келген мемлекет тек адамдардың біріккен қызметі мен қоғамдық қатынастардың жаңа түрлерін және формаларын саналы түрде ұйымдастыру мен басқару арқылы қанағаттандыра алады. Осыған орай ғылым мен техника саласындағы, ақпараттар жүйесіндегі жаңалықтар бірінші кезекте адамның қауіпсіздігін, оның өмір сүру ортасын сақтау мәселесін алға тартып отырғанын айта кеткен жөн. Қоғамның жаңа өндірістік-техникалық және экономикалық базисі әлеуметтік құрылымның, қоғамдық еңбек бөлінісінің, әлеуметтік институттардың, адамдар қажеттіліктерінің мазмұны мен құрылымының, олардың арасындағы байланыстың сапалы тұрғыдан өзгеруіне себеп болды, жаңа қарама-қайшылықтар мен қақтығыстар туғызды. XX ғасырдың екінші жартысы мемлекеттердің адам құқығы мен бостандықтарын қорғау мәселелерін шешуге басты назар аударып, әлемнің көптеген елдерінде демократиялық режимдердің орнығуы мен даму кезеңі болып табылады.

Әрбір ел үшін аталған мәселелердің белгілі тарихи кезеңмен байланысты өзіндік ерекшеліктері болады. Егер басқарушы күштер өз қызметтерінде жалпы даму заңдылықтарын білуді басшылыққа алуға қабілеттілік танытпаса, сондай-ақ өздері басқарып отырған халықтың жағдайын, даму деңгейін, дәстүрін, оның үміттерін ескермесе онда қоғамды басқару өзінің алдына қойған міндеттерін толық атқара алмайды.

Қазіргі заманғы мемлекеттер бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл айырмашылықтар өзіндік мәнге ие бола отырып, мемлекетті басқаруда көрініс табады.Сондықтан мемлекеттерді бір-бірінен ажырататын негізгі белгілерді қарастыру қажет. Аристотельдің жіктемесі бойынша мемлекеттер билік күшінің бастауы мен егеменді иесі (яғни дербес, тәуелсіз және жоғары) бойынша монархиялық, аристократиялық және демократиялық болып бөлінеді. Монархиялық мемлекетте жоғары билік мұрагерлік жолмен немесе туысқандық құқығымен, кейде сайлау жолымен алатын бір адамның—монархтың қолында шоғырланады. Қоғам мен мемлекет дамуының қазіргі кезеңінде монархиялардың екі түрі қалыптасқан: дуалистік және парламенттік. Олар белгілі бір деңгейде мемлекеттердің тұрпатына, олардың пайда болуы мен қызмет ету жағдайларына тәуелді. Дуалистік монархияғатән ерекшелік- бұл монарх пен парламенттің арасында мемлекеттік биліктің ресми-құқықтық бөлінуі. Атқарушы билікті тікелей монархтың өзі жүзеге асырса, заң шығарушы билік іс жүзінде монархқа бағынатын парламенттің қолында шоғырланады. Сәйкесінше аристократиялық мемлекетте жоғары билік қоғамның элитасына, оның білімді, тәжірибелі және парасатты өкілдеріне тиесілі деп саналады. Демократиялық мемлекетте биліктің бірден-бір бастауы- халық төменнен жоғары қарай қағидасы бойынша тікелей өз еркін білдіру арқылы мемлекеттік билікті қалыптастырады. Бүгінгі күні сақталған монархиялар әр түрлі нұсқада және қатынаста монархиялық, аристократиялық және демократиялық белгілерді үйлестірген конституциялык (заңмен шектелген) монархияларға айналған.

Элитаның ұйымдастырушылық бірігуінің (консолидациясының) күрделілігіне байланысты таза аристократиялық мемлекеттерді анықтау қиындық тудырады. Көбіне элита монархияның болмаса демократияның атын жамылып басқарды және басқарады. «Біз, халық, бекітеміз және қабылдаймыз» деп 1787 жылы АҚШ Конституциясында жазылғанмен де демократиялық мемлекеттің қадір-қасиеті мен болашағын мойындау өткен XX ғасырда жүзеге асты.

Әрбір жоғары билік тұрпатына сәйкес мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру мен жүзеге асыру логикасы анықталатынын ескерген жөн. Басқару нысаны жоғары және жергілікті мемлекеттік органдардың құрылу және олардың арасындағы өзара қарым-қатынас тәртібін қамтитын мемлекетті ұйымдастыру ретінде қарастырылады. Биліктің бір адаммен жүзеге асырылуына болмаса оның ұжымдық органның қолында шоғырлануына қарай басқару нысандарының айырмашылықтары бар. Осыған сәйкес бірінші жағдайда монархиялық басқару нысаны қалыптасса, екіншісіне-республикалық басқару нысаны тән.

Басқару нысаны, яғни жалпы мемлекеттік билікгі ұйымдастыру бойынша парламенттік және президенттік республикалар болып бөлінеді. Сонымен бірге аралас нысандары да кездеседі: жартылай президенттік республика және парламенттік монархия. Ол билікті бөлу қағидасын мойындау мен оны жүзеге асыру механизмдерінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты. Парламенттік республикада сайланбалы заң шығарушы орган белгілі басымдыққа ие. Үкімет парламент арқылы құрылады және соның алдында есеп береді (Италия, Германия). Премьер-министрдің лауазымы бар парламенттік монархиядағы заң шығарушы және атқарушы биліктің құрылу механизмі мен арақатынасы да осындай.

Парламенттік монархия мемлекеттік билікті жүзеге асырудың барлық саласында монархтың мәртебесінің ресми және нақты шектелуімен ерекшеленеді. Заң шығарушы билік толықтай парламентке тиесілі, ал атқарушы билік өз қызметі үшін парламенттің алдында жауапты үкіметтің қолында шоғырланады. Үкіметтің құрылуына монарх қалыптасқан дәстүрді сақтау мақсатында ғана қатысады. Ұлыбританя, Жапония, Дания, Голландия, Швеция сынды алдыңғы қатарлы елдер монархиялық мемлекеттер қатарында саналады.

Президенттік республикада заң шығарушы орган (конгресс немесе «басқа атауы бар орган) және атқарушы биліктің басшысы (ол мемлекеттің де басшысы) халықпен сайланады, олар өз қызметтерінде тәуелсіз, бірақ бір-бірін тежей отырып, қоғамды билеудегі тепе-тендікті қамтамасыз етеді (АҚШ, Аргентина, Мексика және т.б. елдер). Бөлінген мемлекеттік билік органдарының қызметін және өзара іс-әрекетін төреші және кепілгер ретінде қамтамасыз ететін Ресейдегі, Франциядағы және басқа да елдердегі мемлекет басшылары—президенттер ерекше мәртебеге ие. Мұндай елдерде үкімет негізінен президент алдында жауап береді.

Жалпы мемлекеттік биліктің басқару нысанын, кұрылымын, функцияларын және басқа да параметрлерін таңдау мемлекеттік басқаруға айтарлықтай ықпалын тигізеді.

Мемлекеттік құрылым нысаны мемлекеттің ішкі құрылымын, оның құрамдас бөліктерге әкімшілік-аумақтық бірліктерге, автономдық саяси құрылымдарға немесе егеменді мемлекеттерге бөлінуін білдіреді. Ол сонымен қатар жалпы мемлекет пен оның жеке бөліктерінің арақатынасын сипаттайды. МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМ НЫСАНДАРЫ БОЙЫНША МЕМЛЕКЕТТЕР УНИТАРЛЫ (біртұтас) және ФЕДЕРАТИВТІК БОЛЫП БӨЛІНЕДІ. УНИТАРЛЫ МЕМЛЕКЕТ – біртұтас мемлекеттік құрылым. Мемлекет бұл жағдайда мемлекеттік биліктің тік бірыңғай жүйесі арқылы басқарылатын әкімшілік-аумақтық бөліністерге ғана бөлінеді. Оларда автономдық құрылымдар құрылуы және дамыған жергілікті өзін-өзі басқару болуы да мүмкін. Мұндай мемлекетке бүкіл елге ортақ мемлекеттік билік пен басқарудың жоғары органдарының, бірыңғай сот жүйесі мен конституцияның болуы тән. Ұлыбритания, Франция, Италия, Венгрия, Монголия және тағы басқа мемлекеттер унитарлық мемлекеттердің қатарына жатады.

Федерация мемлекеттік құрылымның күрделі нысанын құрайды. ФЕДЕРАТИВТІ МЕМЛЕКЕТ — басқа мемлекеттерден немесе мемлекеттік құрылымдардан - федерация мүшелерінен (штаттардан, кантондардан, одақтас немесе автономдық республикалардан) тұрады. Мемлекеттік құрылымдардың әрқайсысының әкімшілік-аумақтық бөлімдері болады. Барлық федерацияға ортақ мемлекеттік билік пен басқарудың жоғарғы органдарының болуы және қызмет етуімен қатар олардың аумағында өздеріне тиесілі мемлекеттік басқарудың жоғарғы және жергілікті органдары әрекет етеді. Осыған сәйкес конституциясы, басқа федералдық заңдары, сот, прокуратура және өзге де органдары болады. Жоғарыда айтылған анықтамаларға сәйкес Қазақстан — біртұтас, ал Ресей федеративті мемлекет болып табылады.

Мемлекеттік құрылымның басқа нысандарымен салыстырғанда конфедерация сирек кездессе де, маңыздылардың бірі болып табылады. Ол толығымен өз дербестігін сақтайтын, жеке билік, басқару және әділ сот органдары бар мемлекеттердің бірлестігін немесе одағын білдіреді. Бірлескен іс-әрекеттерін үйлестіру үшін конфедерация мүшелері біріккен органдар құрады. Бұл органдар міндетті түрде белгілі бір сфераларда қызмет атқарады және нақты саяси, экономикалық, әскери мақсаттарды көздейді. Конфедерация көбіне мемлекеттердің федерация құру жолындағы аралық буын ретінде қарастырылады. Мысалы, Швейцария - 1818-1848 жж. конфедерация болды, кейін ол конфедерация атауымен федерацияға айналды. Конфедерация белгілері Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында да кездеседі.

Мемлекеттік басқарудың эволюциясы мен басқару мектептері, мемлекеттік басқару объектілері мен субъектілерінің жүйесі

Мемлекеттік басқарудың объектісі мен субъектісі жөніндегі мәселе мемлекеттік басқару теориясының негізгі әдістемелік мәселелерінің бірі болып табылады. Оны шешу - мемлекеттік басқарудағы субъект пен объект қатынастарын түсінуге және объектінің демократиялық сипатын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Бұл мәселеде ешқандай проблема жоқ тәрізді: басқару субъектісі - мемлекет, ал объектісі - қоғам. Бірақ бұлай қорытынды жасау асығыстық. Осы жерде мемлекет деген түсінікті анықтап алу қажет (өйткені мемлекет ұғымына әр түрлі анықтама беруге болады): субъект ретінде біз мемлекетті немесе адамдардың саяси одағын қарастырамыз ба, әлде саяси-құқықтық институт ретіндегі мемлекетті қарастырамыз ба? деген орынды сұрақ туындайды. Соңғысын, яғни саяси-құқықтық институт ретіндегі мемлекетті біз басқару субъектісі ретінде қарастырамыз.

Жалпы, «кім басқаруға тиіс» деген сұрақ ежелден келе жатыр. Бұл сұрақты ертедегі грек философы Платон қойған. Демократияны жақтаушылар халық басқаруға тиіс деп санаса, элитарлық демократияның өкілдері басқару міндетін жүзеге асыру үшін арнайы дайындықтан өткен элитаны басқару субъектісі деп білді. Авторитарлық режимді қорғаушылар мемлекет пен қоғамды таңдаулы тұлғалар — көсемдер мен лидерлер басқару керек деп есептейді.

Мемлекеттік басқару теориясында субъект түсінігі біржақты емес. Сондықтан саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі, лауазымды қызмет субъектісі түсініктерін ажыратып алу керек. Оларды ажырату шарттары мынадай: мемлекеттік билікке қатысына қарай және басқару функциясын жүзеге асыру сипатына қарай.

Саясат субъектісі деп мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы болып табылатын және тікелей немесе өкілдері (мемлекеттік биліктің заң шығарушы органдары және жергілікті өзін-өзі басқару органдары) арқылы өзінің билігін жүзеге асыра отырып, мемлекет пен қоғамды басқаруға катысатын субъектіні айтамыз. Оған халық, оны құрайтын әлеуметтік топтар (халықтың көрнекті өкілдері, еңбек ұжымдары, қоғамдық-саяси ұйымдар және тағы басқа қоғамдық бірлестіктер) жатады. Олар тікелей немесе өз өкілдері арқылы маңызды саяси мәселелер бойынша шешім қабылдауға қатысады. Билік құрылымдарының өкілдерін сайлау және референдум - осындай шешім қабылдаудың негізгі процедуралары болып табылады.

Мемлекеттік басқару субъектісі - билікті жүзеге асыруға және қоғамдық процестер мен мемлекеттің жеке қызметін тікелей басқаруға конституциялық өкілеттігі бар мемлекеттік билік органдары. Билік күші мен заңда бейнеленген қоғамның еркіне сүйене отырып, олар әр түрлі деңгейдегі мемлекеттік шешімдерді әзірлейді және қабылдайды, олардың орындалуын ұйымдастырады және бақылайды. Қоғамдық-саяси ұйымдар мен бірлестіктер мемлекеттік басқару субъектісі құрамында бола отырып, мемлекеттік институттар жүзеге асыратын болжамдар мен шешімдер жобасын, саяси бағдарламаларды әзірлеуге қатысады. Көптеген негіздемелер бойынша бөлінетін саяси басшылық пен әкімшілік басқару институттары мемлекеттік басқару субъектілері болып табылады.

Мемлекеттік басқару субъектілері: 1)мемлекеттік билік түрі бойынша, 2) билік пен басқаруды ұйымдастыру деңгейіне қарай, 3)қызмет саласына қарай, 4) басқару объектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, 5) құрамына қарай бөлінеді.

Мемлекеттік билік түрі бойынша - бұл заң шығарушы, атқарушы және сот билігі субъектілері. Олардың әрқайсысы басқару жүйесінде белгілі бір функцияларды орындайды. Өкілетті органдардың заңдарды әзірлеуі мен қабылдауы мемлекеттік басқару жүйесіндегі негізгі функциялардың бірі. Заң мемлекеттік билік құралы және қоғамдық қызмет пен қоғам мүшелерінің арасындағы, олардың мемлекетпен өзара қарым-қатынастарын формальды реттеуші. Заңдардың әрекеттілігі оның орындалуында. Атқарушы билік субъектісі билік жүргізу функциясын басқарушылық іс-әрекетпен үйлестіреді. Мысалы: Үкімет заңдарды орындауға, сонымен қатар нақты, қоғамдық маңызды қызмет түрлерін жоспарлауға, шешімдерді жүзеге асыруға, олардың орындалуын ұйымдастыруға және бақылауға міндетті. Оның құрамына билік құрылымдарымен қатар шаруашылық қызметті, халыққа білім беруді, ғылымды, денсаулық сақтауды, мәдениетті және тағы басқа салаларға әкімшілік басқару мен саяси жетекшілік ететін органдар кіреді.

Сот билігі субъектісі басқару процесінің ажырамас элементі болып табылатын сотта іс жүргізу арқылы әділ сот функциясын жүзеге асырады.

Билік пен басқаруды ұйымдастыру деңгейіне қарай: орталық, аймақтық және жергілікті басқару органдары болып бөлінеді. Олардың өзара қарым-қатынастары қызмет саласы мен өкілеттігінің, яғни билік жүргізу мен басқару әрекеттерін жүзеге асыруға қатысты құқықтары мен қызметтеріне байланысты анықталады.

Қызмет саласына қарай — экономиканы, әлеуметтік саланы, мәдени өмірді, әскери қызметті, халықаралық істерді басқаруды жүзеге асыратын аталған үш деңгей субъектілері.

Басқару объектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, құралына қарай: саяси басшылық, әкімшілік-мемлекеттік, экономикалық және тағы басқа болып бөлінеді.

Құрамына қарай: ҰЖЫМДЫҚ (мысалы,заң шығарушы билік органы) және ЖЕКЕ (басқарушы тұлғалар) СУБЪЕКТІЛЕР болып бөлінеді.

Мемлекеттік басқару субъектілерінің қызметі бірнеше белгілермен сипатталады: а) заңмен реттеледі,ресми рұқсат етілген әдістермен жүзеге асады; ә) атқаратын қызметтерінің сипатына сай болып табылатын белгілі қызмет түріне құқығы бар; б)субъектілер мемлекет алдында жауапты, қандай да бір күштердің әсерінен тәуелсіз.

Формальды ережелерден тыс ірі қаржы-өнеркәсіптік капиталдың, әскери-өнеркәсіп кешенінің, саяси элитаның мүдделерін білдіретін лоббистік топтар (заң шығарушы институттардың жанында) жұмыс істейді. Мысалы, АКШ-да конституциялық билік пен басқару органдарынан басқа үш негізгі конституциялық емес: саяси, экономикалық және әскери билік институттары бар. Осы институттардың жетекшілері мемлекеттік билік жүйесінде әміршілдік-стратегиялық қызмет атқарады. Сонымен бірге теледидар мен радионың, жалпы бұқаралық ақпарат құралдарының рөлін атап өткен жөн.

Лауазымды қызмет субъектісі- мемлекеттік қызметтің лауазым¬ды тұлғалары, саяси жетекшілер, әкімшілік басқару лауазымды тұлғалары. Олар мемлекеттік шешімдерді әзірлеуге, қабылдауға және орындауға жауапты. Мемлекеттік билік органдары мен лауазымды тұлғаларын субъект ретінде бөлу ел Конституциясында көрсетілген. Лауазымды тұлғалар бір жағынан мемлекеттік басқарудың біріңғай субъектілеріне кіреді, ал екінші жағынан оның функциясы айрықша болғандықтан жеке, бөлек субъект ретінде бөлінеді. Онда билік жүргізу мен басқару өкілеттігі ұштастырылған - мемлекеттік орган өкілеттігі мен жеке кәсіпқойлық аспектісі және ұжымдық орган қызметінің нәтижесіне жеке басының жауапкершілігі.

Саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі және лауазымды қызмет субъектілерінің сипатталған айырмашылықтары салыстырмалы. Мемлекеттік билік пен басқару жүйесінде олардың рөлдері жекелеген аспектілерде ұштасып жатады және сәйкес келеді деп айтуға болады. Мемлекеттік басқару органдары өздерінің функцияларын халық жиындарының, әлеуметтік топтардың, жалпы қоғамдастықтың атынан іс-әрекет жасайтын саясат субъектілерінің мүдделерін баламалы түрде білдірген жағдайда табысты атқара алады. Мемлекеттік аппарат қызметтерін халық жиындары қалай қабылдап жатқанын үнемі бақылап отырғанда, басқарылатындардың талап-тілектері мен үміттері басқарушылардың мақсаты мен міндеттеріне сәйкес келген жағдайда ғана тиімді жұмыс істей алады. Олар саясат субъектілерінің қолдауына сүйенсе, олардың тәжірибелері мен ой-пікірлерін қабылдап және қолданса, қалың көпшіліктің ұтымды ұсыныстарын басқару шешімдерін дайындағанда ескерсе жоспарланған нәтижелерге қол жеткізеді. Өз кезегінде кез қелген лауазымды тұлғаның бір жағынан, мемлекеттік орган анықтап берген өкілеттік шеңберінде ғана әрекет етуі, екінші жағынан мемлекет пен қоғам мүдделеріне қызмет етуі өзінің функциясын жүзеге асыруының кепілі болып табылады. Осы талаптарды ұштастыра отырып іс жүзінде орындау әркімнің қолынан келе бермейтін жағдай.

Мемлекеттік басқару субъектілері ұжымдық немесе жеке болсын өзінің анықтамасына сәйкес келетін қасиеттерді бойына жинақтаған кезде ғана ол басқару субъектісі болып табылады. Бұл қасиеттерді келесі топтарға жіктеуге болады :дамыған саяси және құқықтық сана мен дара сана; мемлекеттік басқару және қазіргі заманғы менеджменттің теориясы мен практикасын білу; ұйымдастырушылық қабілет; әлеуметтік өмірге белсене араласу мен басқару ісін жүзеге асыра алатын тәжірибенің болуы. Осы аталғандардың бәрі кәсіптік қасиеттер болып табылады. Мемлекеттік басқару субъектісі үшін басқару процесінің бағыты мен мазмұнын, сондай-ақ оның қоғам үшін саяси және басқа салдарларын анықтайтын ұлттық-мемлекеттік мүдделер мен мақсаттарды түсіне білу үлкен мәнге ие. Субъектілердің басқару ісіндегі қызметтері ұтымды болуы үшін ол құқықтық жағынан қамтамасыз етілуі, заңмен белгіленген нормаларға сәйкес болуы керек. Бұл шенеуніктердің өздеріне талап қоя білуін — заңға жаңа көзқарас қалыптастыруын білдіреді. Мемлекеттік басқарудың ғылыми негізделуі мемлекеттік қызметкерлердің оның теориясы мен практикасын білуі мен өз білімдерін қызмет барысында қолдана алуына байланысты. Эмпирикалық тәжірибе мен қисынды ой басқарудың тек дәстүрлі түріне ғана негіз болса да, ұтымды басқаруға негіз бола алмайды. Мемлекеттік басқарудың тиімді субъектісі деп басқарушыларға тек биліктің күшімен емес, өзінің беделімен, белсенділігімен, мемлекеттік орган шешетін мақсаттар мен міндеттердің маңыздылығы және тартымдылығымен әсер ететін ұжымдық және жеке жетекшіні айтамыз. Егер басқарушылық іс-әрекеттің мақсаттары мен бағдарламалары басқарылатындарға түсініксіз болса, олардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерінен туындамаса, онда оны ұтымды басқару деп айту қиын. Жоғарыда аталған мемлекеттік басқару субъектілеріне тән қасиеттердің қалыптасуы және іскерлік белсенділігі ынталандыруларға байланысты. Осыған орай М.Вебер мемлекеттік аппаратты іс-әрекет етуге ынталандыратын материалдық мүдде мен әлеуметтік құрмет деп айтқан. Алайда, басқарушылардың қызмет атқаруына түрткі болатын негізгі себептер мұнымен шектелмейді. Оған жеке муддемен қоғамдық мүдделердің қабысуы, халықтың белсенділік танытуының көптеген саяси-әлеуметтік себептері кіреді.

Мемлекеттік басқару объектісі де терең талдауды қажет ететін проблема.Объектінің шегін анықтау- пікірталас тудыратын мәселе болып табылады. Басқаша айтқанда, мемлекеттің басқарушылық ықпалы бүкіл қоғамға тарай ма, оның белгілі бір шегі бар ма? деген сұрақ туындайды. Классикалық либерализм ұстанымы бойынша мемлекеттік басқару объектісінің шеңбері шектеулі. Ол мемлекеттік саяси сфераны әлеуметтік, экономикалық, мәдени, рухани сферадан, азаматтардың мемлекеттік емес бірлестіктерінен бөліп қарайды. Либералдар демократияның дамуына қарай қоғамның мемлекеттік емес сферасы кеңейеді және мемлекеттің адамдардың іс-әрекеттеріне тікелей әсер ету кеңістігі азаяды деп санайды.

Сонымен классикалық либерализм көзқарасы бойынша мемлекеттік басқару объектісі қоғамдық өмірдің саяси-құқықтық сферасымен шектеледі.

Мемлекеттің басқару объектісін түсінудің басқа жолы- этатизм тұжырымдамасы. Осы тұжырымдама бойынша мемлекеттік басқару барлық коғамға таралады деп қарастырылады. Ол тоталитарлық жүйеде жүзеге асты. Этатизм мәні - қоғамды мүлтіксіз бақылау, саяси және әкімшілік қызметтің қоғам өмірінің барлық сфераларынан басымдығы, мемлекет пен қоғам арақатынасы мәселелерінің жасанды түрде алынып тасталынуы мемлекет пен қоғам арасында ешқандай проблема жоқ дегенді білдіреді.

Кейбір теоретиктердің пайымдауынша әміршілдік-әкімшілік жүйеде мемлекет халықтан талап етті, бақылады, концлагерлер мен абақтыларға отырғызды, тыйым салды және тағы басқа да қалың көпшілікке қарсы бағытталған іс-әрекеттер жасады.Тоталитарлық жүйеде мемлекет әрқашанда қоғамнан басым болды, ал қоғам өз кезегінде мемлекетке мүлтіксіз бағынды. Осының нәтижесінде халық мемлекетті адамдардан оқшау тұратын және тәуелсіз болатын билік жүргізу машинасы деп түсінді.

Қазіргі заманғы саяси ой мен тәжірибенің дамуы әлеуметтік субъектілердің экономикалық және мәдени функцияларына мемлекеттің реттеушілік және басқарушылық әсерін ұлғайту туралы ойларын білдіреді. Бұл өз кезегінде нарық зандары толық және тиімді қолданылатындай мемлекет араласуының оңтайлы шегін анықтауды білдіреді.

Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістері

Мемлекеттік басқару мақсаттары мен функцияларын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін әдістерді мазмұны және адамдардың мінез-құлықтары мен мүдделеріне әсер ету аспектісіне қарай моральдық-этикалық, әлеуметтік-саяси, экономикалық және әкімшілік деп бөлеміз.

Мемлекеттік басқару адамдардың әлеуметтік қызметін және соның негізінде қалыптасатын қоғамдық қатынастарды білдіреді. Ол әлеуметтік ортада жүзеге асатындықтан оған қоғамның әлеуметтік құрылымының тигізетін ықпалы зор. Сондықтан мемлекеттік басқаруды ғылыми танып-білуде әлеуметтік әдістер қолданылады.Себебі саяси-әлеуметтік талдау мемлекеттік органдардың атқаратын нақты міндеттерін айқындайтын басқару стратегиясын әзірлеумен және әлеуметтік қажеттіліктерді, мүдделерді, құндылықтарды анықтаумен байланысты болатын көптеген теориялық және тәжірибелік мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Саяси-әлеуметтік әдістер адамдардың еңбек, тұрмыс жағдайларымен, оларға әлеуметтік қызмет көрсету, қоғамдық және саяси белсенділіктерін дамытумен, билік процестеріне қатысуымен байланысты.

Бұл әдістер адамдардың саяси-әлеуметтік мүдделеріне, олардың қоғамдағы мәртебесіне, өзін-өзі еркін көрсету мүмкіндігіне әсер етеді. Мемлекеттегі демократизмнің дамуы көрсетілген әдістер рөлінің объективті түрде артуына әкеледі.

Әлеуметтік әдістер басқару жүйесі мен қоғамның өзара іс-әрекетіндегі кері байланысты оқып-үйренудің негізгі құралы бола отырып, көбінесе мемлекеттік институттардың қандай да бір шешімдеріне деген халықтың жеке әлеуметтік топтарының көзқарастарында көрініс табады. Әлеуметтік, оның ішінде эмпирикалық әдістердің көмегімен экономикалық, құқықтық жүйенің, мемлекеттік саясаттың әлеуметтік тиімділігі анықталады. Сонымен қатар бұл әдістер мемлекеттік басқару аясындағы жеке адамдардың тәртібін, іс-әрекеттерін және саяси бағдарын талдауға мүмкіндік береді.

Моральдық-этикалық әдістер адамдардың абыройы мен қадір-қасиетіне, ар-ұятына бағытталған. Оларға тәрбие жұмыстары, басқарудың мақсаттары мен мазмұнын түсіндіру жұмыстары, моральдық ынталандыру құралдары мен жаза "қолдану, адам мінезінің психологиялық ерекшеліктерін ескеру тәсілдері жатады.

Олардың мәні басқару және оны жүзеге асыру үшін қажет әрекеттерге қатысты белгілі бір сенімділікті, рухани құндылықтарды, адамгершілік қасиеттерді, психологиялық ұстанымдарды қалыптастыру мен қолдау

Экономикалық әдістер адамдар өміріндегі және соған сәйкес басқарушылық процестердегі экономикалық мүдделердің рөліне негізделген. Жеке меншікті дамыту, еркін кәсіпкерлікті қолдау, материалдық ынталандыруларды, еңбекақы деңгейін арттыруды және басқа да экономикалық тетіктерді қолдану арқылы мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдары мемлекеттік басқарудың мақсаттары мен функцияларын жүзеге асырады.

^{Негізгі әдебиеттер}

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.Алматы,Юрист,2003.

2. «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. (23 қаңтар 2001 жыл №148-11).-Алматы, 2001.

3. Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. Курс лекции. М.,

4. Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления. Курс лекции Ростов-на-Дону, 2000 г.

5. Пикулькин А.В. Система государственного управления: Учебник для вузов. – М., 2004 г.

6. Чиркин Е.В. Государственное управление.- М.,2001.

7. Чиркин Е.В. Государствоведение.М.:1999

Қосымша әдебиеттер

8. Атаманчук Г.В. Как найти формулу разделения областей?// Российские вести.1992г.11 ноября.

9. Атаманчук Г.В. Современная концепция государственного управления Россей // Государственное управление: проблемы теории, истории, практики преподавания. Ростов-на-Дону, 1993г.

10. Атаманчук Г.В. Государственное управления: рациональность и эффективность его в период структурных перемен // Ракурс. Управление: теория, практика, поиск. Минск,, 1993г.

2-тақырып Мемлекет қоғамдық үдерістерді басқару субъектісі ретінде

Жоспар

1.Мемлекет қоғамдық үрдістерді басқару субъектісі ретінде.

2.Мемлекеттің қоғамдық функциялары және мемлекеттік басқарудың түрлері.

3.Мемлекеттік басқаруды жүзеге асырудың әлеуметтік механизмі, Мемлекеттік басқаруда мүдделерді білдіру.

4.Әкімшілік-мемлекеттік мекемелердегі бюрократия мен бюрократияшылдық. Мемлекеттік-әкімшілік аядағы шиленістер (конфликтілер).

Дәріс тезисі

Мемлекеттік басқару теориясының әдістемелік негізін әдістеме түсінігін қарастырудан бастаған жон. Себебі ол тек ғылыми танымның жиынтығын ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-философиялық, саясаттану және басқа да жалпығылымдық қағидалардың және оларды негіздейтін теориялардың жиынтығы. Әдістеме бұл таным процесінің негізгі бастамасы және әлеуметтік процестерді ғылыми тану барысында нақты әдіс-тәсілдермен бірге іс жүзінде қолданылатын жалпытеориялық талаптардың жүйесі.

Қазіргі саяси ғылымда нақты саяси жағдайды талдаудың әр түрлі әдістемелік тұжырымдамалары бар. Мемлекеттік басқарудың отандық әдебиеттерінде де тұжырымдамалардың әр алуандығы орын алады. Олардың ішінен жалпыфилософиялық диалектикалық-материалистік әдістемені, талдаудың жүйелік және құрылымдық-функционалдық, кибернетикалық әдістері сияқты саяси-әлеуметтік түрлерін атап өтуге болады. Аталмыш әдістемелер дүниетанымдық негіздерінің сәйкес келмеуіне қарамастан нақты дүниені әр қырынан және әр алуан ғылыми-танымдық көзқарастар тұрғысынан болса да біршама объективті бейнелеуге бағытталған. Саяси-әлеуметтік өмірді объективті тұрғыдан түсіндіруге ұмтылыс жасау берілген әдістемелік тұжырымдамаларды өзара байланыста, кешенді түрде қарастыруға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік басқару теориясында диалектикалық-материалистік әдістеменің қолданылуы мемлекеттің қызметін зерттеу барысында ең болмағанда үш негізгі талаптардың орындалуын: БІРІНШІДЕН, мемлекетті әлеуметтік жүйе ретінде және оның басқарушылық қызметін әлеуметтік басқарудың бір түрі ретінде қарастыруды; ЕКІНШІДЕН, мемлекеттік басқаруды объективті саналы (тиімді) қызмет ретінде, яғни саяси-әлеуметтік өмірдің әр түрлі нысандарында, ұйымдық-басқарушылық құрылымдарда, саяси-құқықтық актілерде, орталық мемлекеттік билік пен партиялар, қоғамдық ұйымдар және тағы басқа мекемелер арасындағы нақты басқарушылық қатынастарда жүзеге асатын қызмет ретінде түсінуді; ҮШІНШІДЕН, мемлекеттік басқаруға нақты-тарихи тұрғыдан теориялық талдау жасауды білдіреді. Бұл даму идеясын және мемлекеттік басқарудың нақты-тарихи ерекшелігін білдіреді.

Нақты-тарихи, материалистік көзқарастар қоғамда ТАПТЫҚ мүдделер тобы орын алып және олар басқарушылық шешімдер қабылдауға өздерінің ықпалын тигізген жағдайда ғана таптық тұрғыдан талдауды ұсынады. Мемлекеттік саясатты талдау мен мемлекеттік басқару стратегиясын әзірлеуде таптық көзқарасты жоққа шығару асығыстық. Қоғамның әлеуметтік-таптық жіктерінің артуы жағдайында оны таптық тұрғыдан қарастырмау объективтіліктен алшақтағандық болар еді. Осы жағдайда әлеуметтік-саяси талдаудағы кез келген таптық көзқарас субъективизмді білдіретінін ескерген жөн. Алайда ол таптық мәселеге баса мән бермейтін әдістемемен жоққа шығарылуы мүмкін. Аталған жалпы философиялық диалектикалық-матеиралистік әдістеме жүйелік талдау әдістемесімен нақтыланады. ҚОҒАМДЫҚ процестерді зерттеудің осы жүйелік әдісін К.Маркс өзінің белгілі «Капитал» еңбегінде алғаш рет қолданған болатын. Бұл әдістеме қазіргі әлеуметтік - саяси ғылымдарда Т.Парсон (АҚШ,1951ж.) және Д.Истонның еңбектерінде теориялық негізін тапты. Д.Истонның жүйелік үлгісі «жалпы жүйелік теориясының саяси талдауда қолданылуын» білдіреді. Саяси ғылымға «саяси жүйе», «тұрақтылық», «тепе-тендік», «функция», «кері байланыс» және т.б. тәрізді жүйелер теориясының негізгі түсініктері енгізілді. Мемлекеттік басқару теориясындағы жүйелік әдіс — бұл мемлекеттік басқаруда біртұтастықты құрайтын іштей өзара байланыс сипатының орын алуына негізделген талдау.

Құрылымдық-функционалдық әдіс те мемлекеттік басқаруды жүйе ретінде зерттейді. Құрылымдық-функционалдық әдіс жүйенің өмір сүруі мен кызмет етуіне байланысты мәселелерді шешуге бағытталған.

Қазіргі кездегі басқару теориясында құрылымдық-функционалдық талдау Н.Мысиннің айтуынша екі аспектіден тұрады. Құрылымдык аспект:а) осы жүйені құрайтын компоненттерді анықтау; ә) осы компонетгердің заңды байланыстарын анықтау. Функционалдық аспект - жүйе элементтері қызметінің ішкі механизмін сонымен бірге жүйенің сыртқы қызметін — жүйенің сыртқы ортамен арақатынасы зерттеу.

Әрбір қоғамдық жүйені сыртқы ортаның әсерін қабылдап, оған қарсы жауап кайтаратын кибернетикалық модель ретінде қарастыруға болады. Айталық, саяси жүйеге қоғам мүшелерінің қоятын талаптары және белгілі бір қоғамдық күштердің қолдау көрсетуі - сыртқы ортадан туындаса, шешім қабылдау және іс-әрекет жасау — қойылған талап пен қолдау көрсетуге жауап қайтару болып табылады.

Мемлекеттің басқарушылық қызметі қоғамдық ортақ және жеке мүдделер арасындағы қоғамдық қайшылықтар мен шиеленістерді шешуге және реттеуге бағытталған. Мемлекеттік — қоғамдық жүйелерге даму, дағдарыс, басқарушы және басқарылатын жүйе элементтерінің, интеграция және дезинтеграция субъектілерінің шиеленісті өзара карым-қатынастары тән. Бұл өз кезегінде мемлекеттік басқару теориясында конфликтік ұстанымның қалыптасуына негіз болады. Мұндай ұстаным танымның және практикалық іс-әрекеттің диалектикалық әдіснамасына да тән. Бірақ конфликтологиялық ғылымда мұндай тұжырымдама көпшіліктің қолдауына ие болып отырған жоқ. Саяси-әлеуметтік процесті қақтығыстар тізбегі ретінде қарастыратын неміс саясаткері Р.Дарендорф көзқарасына қарсы Т.Парсонс тұжырымдамасы қақтығысты уақытша, заңсыз құбылыс деп анықтап, «әлеуметтік тәртіп», әлеуметтік жүйенің тұрақтылығын зерттеуге бағытталған.

Берілген тұжырымдамалардың тікелей қарама-қарсылығы оларды үйлестіру мүмкін еместігін білдіреді. Бірақ Р.Дорендорф өзінің көзқарасын да (қоғамның қақтығыстық үлгісі) басқа ұстанымды да (келісім үлгісі) бірдей дәрежеде дұрыс деп санайды. Оның ойы бойынша екі көзқарас та пайдалы және әлеуметтік, саяси талдау үшін қажет, себебі қоғамдық өмірде қатынастың екі компоненті де ынтымақтастық та, қақтығыс та әр уақытта бар.

Соңғы жылдары саяси ғылымда таралған саяси-мәдени бағытты (ұстанымды) да атап еткен жөн. Ол белгілі бір қоғамға тән саяси мәдениеттің түрі бойынша саяси жүйе, мемлекеттік-құқықтық институттардың сипаты, олардың басқарушылық қызметі және мемлекеттік-басқарушылык қатынастары туралы айтуға мүмкіндік береді.

Ғылыми танымның нақты салаларында қолданылатын кез келген әдістеменің шарты - объективті ақиқат пен саяси қызметтің тиімділігіне қол жеткізу. Мұндай мүмкіндікке қол жеткізу әлеуметтік таным (зерттеу) жағдайларына байланысты. Саяси-басқарушылық процестерді танып-білуді сипаттайтын бірнеше ерекшеліктер бар.

БІРІНШІ ЕРЕКШЕЛІК. Мемлекеттік басқару процестерін талдау барлық жағдайда субъективті болып келеді, себебі оны талдаушы (аналитик) (тәжірибелі саясаткер немесе теоретик болсын) коғамның бір бөлігі болғандықтан талдауды әлеуметтік топ, саяси ұйым тұрғысынан жасайды. Ол мемлекеттің (азаматы ретінде), елдің саяси өміріне қатысушы ретінде сол уақытта қоғамда қалыптасқан түсініктерді, айтылған пікірлерді, орын алған материалдар негізінде ой толғайды. Өзге ғылымдарға қарағанда саяси ғылымда объективті ақиқат субъективті нысанда сипатталады.

ЕКІНШІ ЕРЕКШЕЛІК. Қайсібір елде қалыптасқан саяси басқару теориясы қолдану объективтілігі фактологиялық тұрғыдан негізделсе де басқа елде езінің зерттеу мәселесін, құралдарын, тәсілдерін және бағытын өзгертпей қолданыла алмайды. Тек саяси субъектілердің қасиеттерін жалпы ортақ стандарттарға сәйкестендіру арқылы ғана қолданбаса.

Саяси объект туралы ғылымды қалыптастыру үшін саясатты ғылыми таным объектісі ретінде сипаттайтын онтологиялық бейнесінің болуы шарт. Бұл ғылыми білімді қалыптастыруда қиыншылықтар тудыруы мүмкін. Мемлекеттік басқару теориясы біріншіден, тарихи, оның ішінде кеңестік, екіншіден, халықаралық және қазақстандық тәжірибелер негізінде қалыптасады.

ҮШІНШІ ЕРЕКШЕЛІК. Мемлекеттік басқару теориясын қазіргі біздің мемлекеттің және оны басқару саясатының онтологиялық бейнесі негізінде дамыту теорияның әлеуметтік функциясын субъективті,идеологиялық және саяси тұрғыдан, яғни қолданбалы теория ретінде талдаудың шарты болып табылады. Бұл терминді белгілі американдық экономист және социолог Д.Гелбрейт батыс экономикалық теорияларын сыни сипаттау барысында қолданған. Ол теориялардың авторлары өздерінің басты мақсаттары мен функциялары елдегі нақты экономикалық жүйені объективті тұрғыдан түсіндіру емес, сол жүйе туралы қоғамдағы басым күштер мен ұйымдар түсініктеріне сәйкес немесе соған ұқсас түсініктерді қалыптастыру деп біледі. Субъективті теориялық образ объективті ақиқатты алмастырушы және үстемдік етуші билік құрылымдарының саясатын негіздеу құралы болып табылады. Теорияның тікелей қызметі мейлі ол экономикалық немесе саяси болсын, қандай да бір мүдделер тобына қызмет ету емес, қолданбалы функция емес, ол адамдардың, оның ішінде саяси жетекшілердің, басқарушы элитаның және үстемдік етуші экономикалық субъектілердің әлеуметтік ақиқатты объективті түрде қабылдауына мүмкіндік беретін түсіндірмелік функция атқару керек.

Мемлекеттік теорияның қолданбалылығы үстемдік етуші топтар мен билік институтарының тапсырысы бойынша қалыптасады. Алайда оның түп тамыры таным объектісі - елдегі мемлекеттік басқару жүйесінің онтологиялық бейнесінде жатыр.

Келесі ерекшелік қазіргі саяси-әлеуметтік өмірдің аталған теорияның объектісі болып табылатындығында, ал оның қарама-қайшылықтарға толы бүгінгі жағдайын, белгісіз даму болашағын еткен кезеңге қарағанда түсіну және түсіндіру қиыншылықтарымен байланысты. Өткен шақты танып-білу де күрделі процесс. Нақты өмірді сипаттау мен түсіндірудің тиісті ғылыми әдістері мен технологиясы нақты қолданылып, жүзеге асырылған жағдайда ғана әдістеме объективті ақиқатты түсінуді қамтамасыз етеді.

Басқару әлеуметтік институт ретінде

Мемлекеттік басқару ұғымын, оның негізінде тиісінше ғылыми ілімнің барлық байлығын ашуда оның екі құрамдасы — "мемлекеттік" және "басқару" ұғымдарын түсіндіруге ерекше мән беріледі. Мәселе мынада: бұл ұғымдардың ұсынылып отырған мәндерінде әр түрлі мағыналар, түсіндірмелер, семантикалық нюанстар көптігі соншалық, тіпті кейде мамандардың өздеріне әңгіменің не туралы болып отырғаны және назарға не алынғаны да түсініксіз болып қалады. Әсіресе, «басқару» ұғымына қатысты көптеген түсіндірмелер бар, соның нәтижесінде ол сөз барынша әр түрі сападағы құбылыстардың, қатынастардың және процестердің ұқыпсыз көп түрлілігін қамтуға айналды.

Басқаруға Жер жүзіндегі гравитациялық, электромагнитті, радиациялық және басқа күштердің өзара әрекеттерін жатқызады. Оның терминдерінде кейде геологиялық және географиялық процестерді де сипаттайды. Басқарушылық аспектілер механизмдерде, физикалық, химиялық және биологиялық құбылыстарда да қарастырылады. Кейде тіпті табиғи және әлеуметтік элементтердің стихиялық, өз бетімен жасалған әрекеттерін де басқару ретінде ұсынуға ұмтылады.

Басқаруды табиғаттың, қоғамның, адамның өзінің құрамдас бөлігі немесе элементтерінің белгілі бір көп түрінің өзара әрекеттерінің реттелуін сипаттайтын тектік ұғым ретінде тану да туындап, қанат жайды. Басқару кибернетикамен мейлінше кең ауқымда қарастырылады (Н. Винер), онда механикалық, биологиялық және әлеуметтік жүйелерде өзара байланыстар мен өзара әрекеттердің неғұрлым ортақ (әмбебап) ерекшеліктері айырықшаланады. Соған сәйкестікте басқарудың математикалық және ақпараттық теориялары жасалды (К. Шеннон, У. Росс Эшби). Осындай «жалпы» ұстанымдардан басқарудың көптеген аспектілері жүйелердің жалпы теориясында (Людвиг фон Бернталанфи), синергетикада (Г. Хакен), "басқарудың органикалық теориясында" (А.Н. Колмогоров), басқа да салаларда, айтуға қабылданғандай, дәл ғылымдарда сипатталды.

Мұндай бағыт басқарудың белгіленуі мен мағынасын түсіндіру үшін көп көмек берді. Ол практикалық қолданымда да жол тапты.

Табиғатта кез-келген өзін-өзі реттеуші жүйе белгілі бір ауқымда, өзін реттеу контурында тұйық, оқшауланған, белгілі бір дәрежеде жабық сипатқа (атом, молекула, клетка, организм, көбею, күн жүйесі, т. б.) және объективті (адамның қалауы мен еркіне қатыссы) даму мен қозғалыстың, тіршілік ету мен оның көздерінің (серпіндері) және заңдылықтарының аталған жүйесінде ішкі, имманентті детерминделді. Адамға мұндай жүйелерді танып және оларды өзінің тіршілік қызметіне олардың заңдылықтарын, формалары мен мүмкіндіктерін міндетті түрде ескерумен ғана енгізуге тура келеді. Мұнда адамның субьективті, саналы көрінісі мейлінше шектеулі және байланысты.

Басқару, әрине, "адам — техника", "адам — технология", "адам — табиғат", "адам — техника (технология) — табиғат" жүйелерінде және басқаларында жүзеге асырылады, бірақ онда нақ бірінші, «басқарушы» компонент ретінде адам болғандықтан ғана жүзеге асырылады, олар адамның мүддесіне қызмет қызмет ету мақсатында құрылған.

Мұндай жүйе қандай күрделі болса да, ол оған адам берген модель бойынша құрылымдалады және оның қажеттіліктерін қанағаттандыруға бейімделген.

Сондықтан басқару (латын тілінде — regere, ағылшын тілінде — control, management, француз тілінде — administration, неміс тілінде — Regierung) осы ұғымның тура мағынасында алғанда қандай да бір өзара байланыстарда, қатынастарда, құбылыстарда, процестерде адамның саналы бастауы, мүддесі мен білімі, мақсаты мен еркі, күш-жігері мен әрекеті болғанда ғана басталады.

Басқару адамзат өркениетінің күллі тарихы ішінде туындаған және дамыған «екінші» (жасанды) табиғаты құбылыстары қатарында орналасады. Оны адамдар өздерінің тіршілік қызметін саналы түрде өздері реттеу мақсатында құрған және отбасы мен меншік, мораль мен құқық, өндіріс әдісі мен мемлекет, білім және ақпарат, тағы да басқа қоғамдық институттар секілді қажеттіліктер мен мүдделердің қамтылуында ерекше маңызға ие.

Басқару адамдардың өзара әрекеті ауқымында, субьективті факторлар шегінде жұмыс жасайды. Басқару арқылы, бәрінен бұрын, сондай-ақ басты түрде адамдар өзара байланысады, бірлескен күштерімен ұжымдық және қоғамдық өмірдің «тінін» құрылымдайды. Адамдар арасындағы басқару туындайтын тұрғыдағы заттар материалдық заттар, техникалық құралдар, технологиялық процестер, әлеуметтік құндылықтар, рухани шығармашылық өнімдері, тағы басқалары бола алады, алайда басқарудағы тараптар ретінде адамдар ғана бола алады.

Мұндай жағдайда — барлық адамзаттық (қоғамдық) ашықтық — басқару қоғамдық, көп жағдайда жеке өмірдің негэнтропиясының өзін-өзі сақтау, қалпына келтіру, жеңуінің маңызды қоғамдық институты қызмет етеді. Демек, басқарудың мәнін адамдардың тіршілік қызметінің барлық проблемаларын шешуде оның әлеуетін жақсы пайдаланумен байланысты түсіну қажет.

Басқарудың ұйымдастырушылық және реттеушілік мәні

Ғылыми әдебиетте басқару әр түрлі аспектіде қарастырылады, соған сәйкес оның ұғымына әр түрлі мазмұндар жинақталады.

Қоғамдық қатынастар жүйесіне енетін қатынас ретінде басқаруды көптеген ғылыми жарияланымдар сипаттайды.

Бұл мағынада алғанда кез келген басқарушылық әсер ету ылғи да өзінде оған қозғалыстың дәл мақсаты мен дәл бағытын құрауы тиіс, оның үстіне ол іске қолайлы болуы, яғни мақсатқа және оған жақындауға ақиқат қозғалысты тудыруы тиіс.

Одан әрі, басқару адамдардың белгілі бір санының қызметін бөлісу мен келісуде қажеттілік қайда және қашан жерде ғана қажет. Жекелеген адам өзінің әлеуметтік белсенділігін өзі басқарады. Алайда топ қандай да бір үйлестірілген қимылдар мен әрекеттер жасауы үшін топтың әрбір мүшесінің бірлесіп белгіленген тәртібін оны жүзеге асыруға біріктірмей және жалпы мақсатты жария түрде анықтамастан, іс жасай алмайды. Тіпті орманға саңырауқұлақ теруге шыққанда да, адамдардың барынша еркін және ерікті болса да басқаруынсыз мақсат жүзеге аспас еді. Кез келген белгілі бір мақсатты көздеген ұжымдық қызмет басқаруды, ұйымдастыру сәті секілді оның маңызды көрінісін қажетсінеді.

"Ұйымдастыру" адамдарды кеңістіктік (аумақ, құрылыстар) және функционалдық (әлеуметтік рольдер, жұмыс түрлері) координаттарда орналастыруды, оларды еңбек құралдарымен және жабдықтармен біріктіруді, олардың еңбекте және қоғамдық өмірде өзара әрекетін және өзара айырбасын қамтамасыз етуді, күштерді біріктіру және келісім жолымен жасампаздық мүмкіндіктерді кеңейтуді білдіреді. Ұйым адамдардың мүмкіндігін кеңейтіп, оларға жаңа сапа беретіндігі түсінікті.

Адамдардың өзара әрекетін кез-келген ұйымдастыру екі «кесіндіге» ие: статикалық (құрылымдық), өзара әрекетке тұрақтылық, айқындылық, бірізділік береді және динамикалық (функциональдық), нақты, практикалық өзара әрекетпен байланысты, соның салдарынан еңбектің қорытынды, жиынтық нәтижесі туындайды. Екі «кесінді» де өзара шарттастырылған, өйткені құрылым ғана белгілі бір деңгейдегі адамдардың ұйымдасқан ұжымы түрінде қызмет ете алады (қызметті жүзеге асырады) және тек қана обьективті нәтижелерде көрініс беретін нағыз, ақиқат қызмет ету құрылым және оның белсенділігі туралы куәландыра алады. Екіншісінсіз бірінші «кесінді» жоқ. Басқару адамдардың өзара әрекетінің екі «кесіндісін» құрылымдауға, қолдауға, қайта құрылымдауға, жетілдіруге, дамытуға, т.б. бағытталған. Бұл — айырықша қиын міндет, оның күрделілігі белгілі бір ұйымдасқан құрылыммен біріктірілген адамдардың санының өсуімен салыстырғанда дәлме-дәл геометриялық прогрессиямен өсіп отырады. Демек, басқарушылық әсер ету өзінде ұйымдастырушылық сәтті ылғи да үздіксіз ұстап, адамдардың өзара әрекеттерін бағыттап және іс жүзінде іске асырып отыруы қажет.

Сонымен бір мезгілде қандай да бір қоғамдық процеске белгілі бір мақсаттар беріп (ниеттілік танытып), онда адамдардың өзара әрекетін ұйымдастыра отырып, басқару осы мақсаттар мен ұйымдастырулардың аясында аталған (басқарылатын) процестің қатысушыларының әрқайсысының қызметі мен тәртібін нақты реттеуге бағытталған. Қоғамда адамдардың қызметі мен тәртібін бағыттайтын және бағдар беретін, бағалайтын және уәждеме жасайтын көптеген әлеуметтік нормалар әрекет етеді. Дәстүрлер мен салттар, тарихи сабақтар мен тұжырымдамалар, құқық пен мораль, құндылықтар мен әлеуметтік-техникалық нормалар және басқа көптеген реттегіштер бүгінгі мен болашақты ақыл-оймен және үнемдірек жасауға көмектесетін адамзат мәдениетінің маңызды жетістіктерімен көрініс береді.

Мұндай әлеуметтік нормалар, оның ішінде заңдылық арқылы бекітілгендері де бар, басқаруда қандай да бір іске немесе адамға таңылушылық, жүзеге асырушылық қалпына ие болады, басқарушылық әсер етудің қажетті сәтіне айналады. Басқаруда тікелей және практикалық реттеу жүзеге асырылады, бұл ретте қандай да бір әлеуметтік норма жария етіліп, мойындалып, бекітіліп, т.б. қана қоймайды, нақ іс жүзінде өмірге енгізіледі, заттандырылған секілді, белгіленген мақсаттарды шешуде қолданылады. Қоғамдағы кез-келген қайта құрылымдар әлеуметтік нормалау, еңбек нормаларын, шикізаттар мен энергия шығындары нормативтерін, алынатын өнімдердің стандарттарын, ынталандырушылар мен айыптарды жасау және практикалық жүзеге асыру проблемаларын жоя алмайды. Мұның барлығы әрбір басқарушылық әсер етуде тиісті түрде ұсынылуы тиіс мейлінше қажетті сәттер.

Қорытындысында "басқарушылық әсер ету" термині айтылған кезде, оны басқалардың қатарынан бөлектеп тұратын мұндай әсер етудің ерекшелігі оның мақсат жорамалдаушы, ұйымдастырушы және реттеуші ерекшеліктерінен тұрады деп болжамдалады. Ерекшеліктердің нақ осындай үштағаны болуы басқарушылық әсер етудің болғандығы туралы айтуға мүмкіндік береді.

Демек, басқару адамдардың өздерінің тікелей де (өзін-өзі басқару формасында), сондай-ақ арнайы құрылған құрылымдар арқылы да (мемлекет, қоғамдық бірлестіктер, партиялар, фирмалар, кооперативтер, кәсіпорындар, ассоциациялар, одақтар, т.б.) жүзеге асырылатынқоғамдық, ұжымдық және топтық тіршілік қызметіне мақсат жорамалдаушылық (саналы, әдейі, ойластырылған), ұйымдастырушы және реттеуші әсер етуін білдіреді.

Мемлекеттік басқарудың сапалық ерекшеліктері

Ғылыми әдебиетте басқару әр түрлі негіздер бойынша түрлерге бөлінеді. Қоғамдық тіршілік қызметі саласына қатысты былайша бөлінеді: қоғамды жалпы басқару, экономикалық басқару, әлеуметтік басқару, саяси басқару, рухани-идеологиялық басқару; қоғамдық қатынастар құрылымынан: экономикалық жағынан басқару, соған сәйкес қоғамның саяси, әлеуметтік және рухани дамуын басқару; басқару объектісінен: экономикалық (шаруашылық) басқару, әлеуметтік-саяси басқару, рухани өмірді басқару. Басқа негіздеме бойынша — басқарумен қамтылатын қоғамдық құбылыстардың сипаты мен көлемін былай деп атайды: қоғамды басқару, мемлекетті басқару, халық шаруашылығы салаларын, аумақтарын басқару, кәсіпорындарды, ұйымдарды, фирмаларды, т.б. басқару.

Көптеген авторлар басқарудың түрлерін негіздеуші ретінде басқарудың табиғатын және субстанциональдық ерекшелігін мойындайды, содан туындатып мемлекеттік басқаруды (басқарушы әсер ету субьектісі — мемлекет), қоғамдық басқару (басқарушы әсер ету субьектісі — қоғам және оның құрылымдары), менеджмент (басқарушы әсер ету субьектісі — кәсіпкер, меншік иесі, іс қожасы) деп шектейді.

Басқарудың өзіндік қосалқы жүйесі ретінде сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқаруды (муниципальдық басқару) қарастырады. Қоғамдық басқарудың мүшеленуі де болады, онда басқарумен қатар қоғамдық бірлестіктер жағынан басқарушылық әсер етулерді өзі құрылымдап және практикалық жағынан жүзеге асыратын адамдар соның көмегімен қоғамдық өзін-өзі басқаруды көрсетеді.

Бұл лекциялар курсының тақырыбы мемлекеттік басқару теориясы болып табылады, сондықтан да басқарудың өзге түрлері (олардың кез-келген жіктелуінде) олар мемлекеттік басқарумен қаншалықты қабысады, қаншалықты байланысты, оған әсер ете ме, немесе оның қандай да бір сипаттамаларын алдын ала анықтай ма, сондай ауқымда ғана еске алынады.

Басқарудың барлық түрі арасында мемлекеттік басқару ерекше орынды иеленеді, бұл тек соған ғана тән кейбір ерекшеліктермен түсіндіріледі. Мұндай ерекшеліктер қатарында үшеуін атауға болады.

Бәрінен бұрын басқарудың аталған түрімен жүзеге асырылатын мақсатты бағытталған, ұйымдастырушы және реттеуші әсер етудің сипатына анықтаушы ықпалды оның субьектісі — мемлекет көрсетеді. Барлық өзгешеліктерінде мемлекет пен оның көп түрлілігінде (келесі тақырып соған арналды) барлығы дерлік және бірауыздан онда қаланған қуатты билік күшін ерекшелейді. Мысалы, М. Вебер былай деп жазды: "Мемлекет... заңды (яғни заңды деп саналған) күштеуге құрал ретінде сүйенген, адамдардың адамдарға үстемдік етуі қатынасы".

Адамдардың тәртібі желісін билікпен анықтауға және оған мәжбүрлеу көмегімен қол жеткізуге қабілетті мемлекет-құрылым туралы пікір практикалық жағынан классикалық үлгіге айналды. Әлемдік ой-тұжырымдағы жақсы атаулыны шоғырландырған заманауи «Қысқаша философиялық энциклопедияда» мемлекет «адамдардың бірлескен әрекеті, өкілдіктің нәтижесінде жасалатын әрекеттер нәтижесінде ұдайы жаңғыртылатын және түпкі нәтижеде қандай да бір салада қоғамдық әрекеттерді тәртіптейтін үстемдік құрылымы» ретінде ұғынылады.

Ақиқатында, мемлекет сондықтан да мемлекет болып табылады және сол арқылы қоғамдық құрылымдардан ерекшеленеді, онда жинақталғанның бәрі және қоғамда ол арқылы жүзеге асырылатын — адамдарға қатынасы бойынша — мемлекеттік билік.

Сондықтан мемлекеттік басқаруда оның басқарушы әсер етуі мемлекеттік билікке сүйенеді, сонымен нығайып және қамтамасыз етіледі.

Бұл тұрғыдан келіп қарағанда қандай да бір «қисық» айнада ылғи дерлік бейнеленетін бір жағдайға назар аударғымыз келеді. Бұл жерде бір жағынан адамның еркіндігі мен қоғамның еркіндігі қатынасы, екінші жағынан мемлекеттің қатынасы назарда тұр. Әсіресе ресейлік интеллектуалдық дәстүрде неге екені белгісіз, мемлекет еркіндікке қарама-қарсы тұрады, соған сәйкесінше оның тарапынан басқару тек қана шектеу, тиым салу, айып салу және жаза белгілеу ғана алып жүреді және онда тұғырлы, жасампаздық мазмұн аз болып келеді (егер жалпы болса). Мемлекет қоғамдық процестерді аз басқарған сайын, қоғам мемлекеттен еркінірек болған сайын, адамдар үшін соншалықты жақсы, сондай-ақ қоғамдық проблемалар тезірек шешіледі дейтіндер де бар. Сондай-ақ орасан тарихи тәжірибе негізінде және бұрынырақта мынадай тұжырым жасалған: «әділдік заңмен, қандай да идеалды заң негізінде, табиғи құқық негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Алайда бұл мінсіз заң өзі үшін заң құрайтын және сол бойынша айыпты болатын қоғамның тарихи заңы ретінде ғана өзінің нақты өмірге енуіне ие болады. Адамның еркіндігі өзі тұратын мемлекетте қабылданған заңдар әрекетке енген сәттен басталады». Демек, қоғамға, адамдарға мемлекетке қарсы күресудің қажеті жоқ, олар неғұрлым жетілдірілген, басты түрде демократиялық, құқықтық мемлекет үшін күресуі тиіс. Ізделіп отырған еркіндікке мемлекетке қарсы жүріп емес, онымен бірге, оның көмегімен, оның мәні бола отырып, қол жеткізілуі тиіс.

Мемлекет, күрделі (элементтік құрамы бойынша) және көп қырлы (функциясы бойынша) қоғамдық құбылыс бола отырып және басқару субьектісі ретінде көрініп, мемлекеттік басқаруға сондай-ақ жүйелілік ерекшелігін береді. Басқарудың өзге түрлеріне қарағанда мемлекеттік басқару осы ерекшелігінсіз жай ғана құрылымдала алмайды. Онда ондаған миллиондаған адамдар, көптеген мемлекеттік органдар және басқа құрылымдар іске қосылған, ал оларда — лауазымды тұлғалар мен басқа қызметшілердің көп саны еңбек етеді. Мемлекеттік басқаруда әр түрлі және қымбат тұратын материалдық, қаржылық және интеллектуалдық ресурстар, ауқымды ақпарат пайдаланылады. Ол басқарушылық шешімдер мен ұйымдық әрекеттердің мол ауқымынан тұрады. Егер мұнда белгілі мысалдағыдай, аққу, шортан және шаян секілді әркім өзін ғана жүзеге асыратын болса, онда мұндай басқарудан қоғамда қандай бейберекеттік туындайтынын елестету қиын емес. Тарихта басқарған секілді мемлекет болған сынды жағдайда қоғамда алауыздық пен бассыздық үстемдік еткені де бірнеше рет белгілі. Басқарудың нақтылығы бұлдыр қиялға, оның елесіне айналды.

Мемлекеттік басқару үшін жүйелілік ерекшелігі принципті мәнге ие болды. Оның болуының өзі ғана оған қажетті келісушілікті, үйлестіруді, субординацияны, белгілі бір мақсатқа ұмтылушылықты, ұтымдылық пен тиімділікті береді. Сондықтан да осы ерекшеліктерге дербес тақырып арналды.

Осылайша, айтылғандарды жинақтай отырып, мемлекеттік басқаруды мынадай түрде анықтауға болады: бұл мемлекеттің оның биліктік күшіне сенім артатын адамдардың қоғамдық тіршілік қызметіне оны тәртіптеу, сақтау немесе қайта құрылымдау мақсатында практикалық, ұйымдастырушылық және реттеуші әсері.

Әрине, күрделі қоғамдық құбылыстың кез келген анықтамасы ылғи да шартты және шектеулі, немесе сипаттамасының шегінен тыс амалсыздан қандай да бір маңызды элементтер мен өзара байланыстарды қалдырады. Мемлекеттік басқарудың ұсынылған анықтамасының артықшылығы ол логикалық тұтастыққа әрі кеткенде үш сәтті біріктіретіндігімен қарастырылады: мемлекет басқарудың жүйелі ұйымдастырылған субъектісі ретінде; басқарушылық әсер етуді қабылдаушы және оған назар аударушы адамдардың қоғамдық тіршілік қызметі; мемлекет пен қоғам арасындағы белсенді өзара байланыс құрылымдайтын басқарушылық әсер етудің өзі. Сонымен, мемлекеттік басқарудың көп қырлы көріністерін, оның барабар түсінілуі мен практикалық пайдаланылуын теориялық сипаттау үшін кеңістік ашылады.

Мемлекеттік және қоғамдық басқару бірлігі мен ара қатынасы.

Басқарудың қоғамдық құбылыстарды қамту көлемі мен сипатына байланысты: қоғамды басқару, мемлекетті басқару, ұлттық экономиканың өрістері мен салаларын басқару, кәсіпорын, ұйымдарды, фирмаларды басқару және т.б.

Мемлекеттік басқарудың өзіне ғана тән ерекшеліктері оны басқа басқару түрлерінен ерекшелеп тұрады. Ондай ерекшеліктер үшеу. Мемлекеттік басқаруда,осы аталған басқару түрін жүзеге асыратын оның субъектісі – мемлекет. Мемлекет анықтамаларының айырмашылығына және оның көп қырынан көрініс табуына қарамастан барлық зерттеуші-ғалымдар бір ауыздан онда шоғырланған билік күшін атап өтеді. Мысалы М.Вебер: «мемлекет дегеніміз адамдардың легитимді күш қолдану арқылы екінші бір адамдарға үстемдік етуі»- деп жазған.

Мемлекеттік басқарудың екінші ерекшелігі оның барлық қоғамға, тіпті одан тыс, мемлекеттің халықаралық саясатын жүргізу шеңберінде басқа адамдардың қоғамына таралуы. Көп жағдайда бұл тезис мемлекет адамдардың барлықіс-әрекеттеріне араласады, олардың өзара қарым-қатынастарын басқарады деген сияқты түсінбеушіліктер тудырады. Тек тоталитарлық мемлекет қана осыған ұқсас істерді жасауға тырысты. Оның өзінде де қоғамға мүлтіксіз бақылау орнатуға мүмкіндік болмағандықтан оны жүзеге асыра алмады. Қоғамда әрқашанда азда болса еркіндік болады.

Мемлекеттік басқарудың өзіне тән үшінші ерекшелігі. Мемлекет күрделі және көпқырлы қоғамдық құбылыс бола отырып және басқару субъектісі ретінде басқаруға жүйелілік сипат береді. Басқарудың басқа түрлеріне қарағанда мемлекеттік басқару бұл ерекшелігінсіз жүзеге аспайды. Онда миллиондаған адам, көптеген мемлекеттік органдар және басқа құрылымдар, ал құрылымдарда лауазымды тұлғалар жұмылдырылған.

Сонымен қорыта айтқанда мемлекеттік басқаруды былай деп анықтауға болады: мемлекеттік басқару – бұл мемлекеттің адамдардың қоғамдық іс-әрекеттерін тәртіпке келтіру, сақтау немесе қайта құру мақсатында өзінің билік күшіне сүйене отырып практикалык, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсері.

Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті дамытпай демократияны, керісінше демократияны одан ары қарай дамыту үшін азаматтық қоғамды мен құқыктық мемлекетті жетілдіруіміз қажет. Сонда бұлар қазіргі демократия теориясы мен практикасында бұлар бір-бірінен ажырағыссыз, эволюциялық ұғымдар. Біреуі екіншісіз өмір сүруі мүмкін емес және олардың эволюциялық жолмен дамуынан басқа жол жоқ. Азаматтық қоғамның институттарына мемлекеттен тыс, үкіметтік емес ұйымдар мен қоғамдық қозғалыстар, бірлестіктер, бұқаралық ақпарат құралдары жатады.

Азаматтық қоғам өзінің дамуында құқықтық мемлекет пен демократияға барынша ықпал жасайтын институттардың бірі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 25 шілдедегі №15 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасында» азаматтық қоғамға төмендегідей анықтама беріледі «азаматтық қоғам - онда болып жатқан үрдістер мен қатынастардың басты әрекет етуші тұлғасы мен субъектісі ретінде өз қажеттіліктерінің, мүдделері мен құндылықтарының барлық жүйесімен бірге адам болып табылатын қоғам» Нәтижесінде азаматттық қоғамның басты құндылығы адам мен азамат және олардың бостандықтары мен құқықтары. Азаматтық қоғамның өзіне тән әлеуметтік, экономикалық, саяси және рухани құндылықтар жүйесі қалыптасқан.

Азаматтық қоғамның негізгі субъектілері өзінің осы қоғамға сәйкес келеі құндылықтар жүйесі қалыптасқан мүддесі бар адам мен азамат. Азаматтық қоғамның мемлекеттік органдардан айырмашылығы адамның құқықтары жүйесіне негізделген жеке тұлғаның қажеттіліктерін қанағаттандыру және мүдделерін іске асыру. Нағыз азаматтық қоғамда адамға өзінің экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани еркіндігін толық іске асыруға, адамның жалпы құқықтарына мүмкіншілік беріледі. Ондай қоғамда бір идеология, бір саясат немесе дүниеге бір көзқарас жоқ. Азаматтық қоғамның экономикалық негізін әртүрлі меншік пішініне негізделген көп қатпарлы экономика және нарықтық қатынастар құрайды. Соның нәтижесінде адамның экономикалық еркіндігі, кәсіпкерлік бостандығы мен құқықтары жүзеге асырылады.

Саяси өмірінде азаматтық қоғам азаматтарға мемлекеттік және қоғамдық істерге араласуды қамтамасыз етеді. Мемлекет пен азаматтар демократиялық сипаттат-қабылданған заңдардың нәтижесінде өзара жауапты. Заң алдында барлығы тең болады, халықаралық құқықтың нормаларына сәйкес адамның құқығы іске асырылады, яғни құқықтық мемлекет әрекет жасайды. Адамның төмендегідей құқықтары мен бостандықтары сақаталады: ұлттық-этностық, саяси, діни, жыныстық, жас белгілеріне қарай адамды кемсітуге жол берілмейді. Адам мен азаматтың ар-ожданы, қадір - қасиетін заң арқылы қорғау, мүлік пен баспанаға, тұрғын үйге қол сүғуға болмайтындығы, кәсіп пен мамандықты таңдау еркіндігі, тұратын жерін, жүріп-тұру көшіп-қону еркіндігі, хат жазысу, телефонмен сөйлесу, сөз, баспасөз, ақпарат еркіндігі адамның өзінің көзқарасын, сенімін, рухани бағытын емін-еркін таңдауы жатады. Сонымен азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет бір-бірінен ажырамас ұғымдар.

Азаматтық қоғамның әлеуметтік құрылымы өзгеше болуы тиіс. Оның себебі меншіктің әртүрлі пішіндері өмірге түрлі әлеуметтік топтарды әкеледі. Жоғары, орта және төменгі таптар. Дамыған демократиялық елдерде орта тап азаматтық қоғамның тірегі, сүйеніші. Оның себебі орта тап қоғамдағы байлықтың жартысынан астамын жасайды. Жұмыс орындарын ашады, халықты жұмыспен қамтамасыз етеді, кәсіпкерлікпен айналысады, салық төлейді. Сондықтан ол елдегі тыныштық пен - демократияның ашық болуына, тұрақты болуына мүдделі, себебі оның байлығы, меншігі, экономикаға салатын капиталы бар. Ол сондықтан экономиканың тұрақты, эволюциялық жолмен дамуына мүдделі. Орта таптан басқа да өзінің меншігі мен байлығы, материалдық игілігі бар адамдар жатады.

Егер біз азаматтық қоғамды дамытпай оған көңіл аудармайтын болсақ нәтижесінде саяси институттардың ішінде мемелкеттің беделі нығайып ол өзінің міндеті мен қызметі арқылы азаматтық қоғамды жұтып қояр еді. Біздің алдымызда құқықтық мемлекеттің, құқықтың және заңның үстемдігі болатын мемлекет құру және соған сәйкес азаматтық қоғам қалыптастыру. Себебі мемлекет күшті болған жерде ол жеке тұлғаның еркіндігін, белсенділігін шектейді. Сондықтан кім күшті болса сол билігін жүргізу емес, керісінше заңның, құқықтың мықтылығы қажет. Кез-келген адам, азамат заңға сүйеніп мемлекетпен да соттасуға, егер ол заң бойынша дұрыс болса жеңіп шығуға мүмкіншілігі бар. Азаматтық қоғамды дамытпай демократиялық қатынастарды жетілдіру мүмкін емес. Бұл тұрғыдан алып қарағанда «азаматтық қоғам қазіргі демократияның қалыптасуының алғы шарты және құрамдас бөлігі. Сондықтан ол қоғамның бірігуіне ықпал жасайды» . Азаматтық қоғамның мемлекеттік, үкіметтік емес, қоғамдық бірлестіктерден тұратындығын айттық. Оның сондай институтарының бірі кәсіподақтар. Кәсіподақтардың негізгі мақсаты еңбек қатынастары және одан туындайтын басқа да қатынастар саласындағы жұмысшылардың мүддесін қорғау. Кәсіптік одақтар - азаматтардың өз кәсіптік мүдделерінің ортақтығы негізінде өз мүшелерінің еңбек ету, сондай – ақ басқа да әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен мүдделерін білдіру мен оларды қорғау, еңбек жағдайларын жақсарту үшін ерікті түрде құратын дербес, тіркелген жеке мүшелігі бар қоғамдық бірлестіктері. Үлкен кәсіпорындарда адамның санына байланысты жұмыстан босатылған кәсіподақ ұйымы және оның ақпараты болады.

Тәуелсіздік алғаннан кейін азаматтық қоғамның институттарының дамуында жаңа кезең пайда болды. 1993 жылы 9 сәуірде № 2107-ХІІ «Кәсіптік одақтар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды Заңда Қазақстан Республикасындағы кәсіптік одақтар Қазақстан Республикасындағы кәсіптік одақтар (кәсіподақтар) дербес, тіркелген жеке мүшелігі бар қоғамдық бірлестіктер оларды дерінің кәсіптік мүдделерінің ортақтығы негізінде өз мүшелерінің еңбек ету, сондай – ақ басқа да әлеуметгік-экономикалық құқықтары мен мүдделерін білдіріп, қорғау, еңбек жағдайларын қорғау мен жақсарту үшін ерікті түрде құратындығы көрсетілген.

Азаматтық қоғамды дамыту жөнінде 2000 жылы 24 қазанда «Еркін де еңселі әрі қауіпсіз қоғамға» деген Қазақстан халқына жолдауында мемлекет басшысы Үкіметке үкіметтік месе ұйымдарды қолдау жөнінде нақты тапсырмалар берді. Бұл жолдауында Қазақстанның Презиенті Н.Ә. Назарбаев «Үкіметтік емес қоғамдық ұйымдар ұйымдар қазірдің өзінде Қазақстанда құқық қорғау қызметін де, халық топтарының айрықша мүдделерін жүзеге асыруда да, қоғамды әлеуметтік тұрақтандыруда да үлкен роль атқарып отыр. Атап айтқанда, әлеуметтік мәнді жобаларды жүзеге асыру үшін кепілдіктер жүйесі арқылы елеулі мемлекеттік қолдау керек». Осы айтылған тапсырмалардан кейіи көп ұзамай үкіметтік емес ұйымдар мен қозғалыстардың беделін көтеру мақсатында Үкімет нақты жұмыстар жүргізе бастады.Үкіметтік емес ұйымдарға - ортақ мақсаттарға қол жеткізу үшін азаматтар және (немесе) мемлекеттік емес заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ерікті негізде құрған коммерциялық емес ұйым (саяси партияларды, кәсіптік одақтарды және діни бірлестіктерді қоспағанда). Үкіметтік емес ұйымдарға білім беру саласындағы оқу орындары: гимназия, лицей, институттар мен университеттер әлеуметтік саладағы дәрігерлік емдеу орындары: аурухана, емхана, т.б. жатады. Демократияны дамыту дегеніміз ол кешенді шара, Онда қоғамның барлық саласы қамтылыуы қажет. Үкіметтік емес ұйымдардың да демократияға тигізетін ықпалы сөзсіз. Оларды мемлекеттік қолдау көрсету осыдан туған мақсат. Азаматтық қоғамның тұрақты институттарынның бірі саяси партиялар. Саяси партия - мемлекеттік биліктің, жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілетті және атқарушы органдарында азаматтардың, түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіру және оларды қалыптастыруға қатысу мақсатында олардың саяси ырқын білдіретін республика азаматтарының ерікті бірлестігі. Қазақстандағы саяси партиялардың-арасындағы халық пен биліктің ерекше сеніміне ие болған «Нұр Отан» партиясын айтуға болды. Басқа партияларда өздерінің шамасы келгенше жұмыс істеуде. Бүгінгі күні өзінің әлеуметтік қолдау базасы жағынан, істелініп жатқан жұмыстарының көлемі жағынан, оларды жүзеге асырудағы мүмкіншілігі жағынан «Нұр Отан» партиясына тең келетін саяси партия жоқ десек те болады. Сондықтан қоғамның саяси жүйесінде: «Нұр Отан» партиясының алатын орны ерекше.

Саяси партиялардың халық пен билік арасындағы жалғастырушы қызметін арттыру үшін, олардың жұмысын жақсарту мақсатында елімізде 2002 жылы 15 шілдеде №344 «Саяси партиялар туралы» Заң қабылданды. Бұл заң саяси партияларды құрудың құқықтық негіздерін, олардың құқықтары мен міндеттерін, қызметінің кепілдіктер белгілейді, саяси партиялардың мемлекеттік органдармен және басқа ұйымдармен қатынастарын реттейтін болды. Азаматтық қоғам мен демократияны дамытуда саяси партияларға елкен маңыз беріледі. Себебі саяси партиялар демократияның аса маңызды салаларының бірі сайлау науқаны, ал саяси партиялар осы сайлауда халықтың дауысы үшін күресетін және оны билікпен жақындастыратын құралдың бірі.

Азаматтардың өздерінің еркімен құрылатын ұйымдарының бірі діни бірлестіктер Діни бірлестіктер - жергілікті діни бірлестіктер (қауымдастықтар), діни басқармалар (орталықтар), сондай-ақ діни оқу орындары мен ғибадатханалар. Азаматтық қоғамның институтарына құқықтық сипат бері мақсатында 1992 жылы 15 қаңтарда № 1128-ХІІ «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» заң қабылданды. Заңда Қазақстан Республикасының әрбір адамның наным бостандығы құқығын кұрметтейтін демократиялық, зайырлы мемлекет болып табылатынын таниды, азаматтардың діни сеніміне қарамастан, тең құқылы болуына кепілдік беретіндігі, Қазақстан халықтарының рухани мұрасымен үйлесетін діндердің мәдени және тарихи құндылығын және конфессияаралық келісімнің маңыздылығын, діни төзімділікті және азаматтардың діни нанымдарын кұрметтеуді мойындайтындығы көрсетілді.

Азаматтық қоғамның құрамдас институттарының бірі қоғамдық бірлестіктер Осыған байланысты 1996 жылы 31 мамырда № 3-1 «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Заңда Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығына құқығын іске асыруға, сондай-ақ қоғамдық бірлестіктердің құрылуына, қызметіне, қайта ұйымдастырылуына және таратылуына байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастар реттелетіндігі айтылды. Оның 2- бабында қоғамдық бірлестік ұғымына түсінік берілді. Қазақстан Республикасын саяси партиялар, кәсіптік одақтар және азаматтардың ортақ мақсаттарға жету үшін ерікті негізде құрылған, заңдарға қайшы келмейтін басқа да бірлестіктері қоғамдық бірлестіктер деп танылады. Қоғамдық бірлестіктер коммерциялық емес ұйымдар болып табылады.

Азаматтық қоғамның маңызды институттарының бірі коммерциялық емесе ұйымдар. Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табысын келтіруді көздейтін коммерциялық ұйым) не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және алынған таза табысын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес ұйым) ұйым заңды тұлға бола алады. Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңды тұлға мекеме, қоғамдық бірлестік, акционерлік қоғамдар тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін. 2001 жылы 16 қаңтарда № 142-ІІ «Коммерциялық емес ұйымдар туралы» Казақстан Республикасының Заңы қабылданды. Заң коммерциялық емес ұйымдардың құрылуына, қызметіне, қайта ұйымдастырылуына және таратылуына байланысты туындайтын қатынастарды реттейді.

Коммерциялық емес ұйымдар әлеуметтік, мәдени, ғылыми, білім беру, қайырымдылық, басқару мақсаттарына қол жеткізу; азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын, заңды мүдделерін қорғау; даулар мен жанжалдарды шешу; азаматтардың рухани және өзге қажеттіліктерін қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты дамыту заң көмегін көрсету үшін, сондай-ақ қоғамдық игіліктерді және өз мүшелерінің (қатысушылардың) игіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған басқа да мақсаттарда құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес ұйымдар қызметінің мақсаттары құрылтай құжаттармен айқындалады. Коммерциялық емес ұйымдарға мекеме, мемлекеттік мекеме, жеке меншік мекеме, қоғамдық бірлестік, қор және оның жеке, корпоративтік, қоғамдық, мемлекеттік қорлар сияқты түрлері, тұтыну кооперативі, діни бірлестік, коммерциялық емес акционерлік қоғам, коммерциялық емес ұйымның өзге де ұйымдық-құқықтық пішініндегі (нотариалдық палаталар, қорғаушылар алқасы, сауда-өнеркәсіп палаталары, кәсіби аудиторлық ұйымдар, меншік пәтерлер иелері кооперативтері), заңды тұлғалардың қауымдастық (одақ) пішініндегі бірлестігі т.б. жатады. Азаматтық қоғамның белсенді және жылжымалы институттарының бірі бұқаралық ақпарат құралдары. Бұқаралық ақпарат құралы - мерзімді баспасөз басылымы, радио- және теледидар бағдарламасы, киноқұжаттама, дыбыс - бейне жазбасы және көпшілік қол жеткізе алатын телекоммуникациялық желілердегі (интернет және басқалары) WЕВ-сайттарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзімді немесе үздіксіз жария таратудың басқа да пішіні.

Азаматтық қоғамның институттарына ұлттық-мәдени бірлестік - өзін белгілі бір этникалық бірлікке жатқызатын, өзінің этникалық ерекшелігін сақтау, тілін, білімін және мәдениетін дамыту мәселелерін дербес шешу мақсатында азаматтардың өздері ерікті өзін-өзі ұйымдастыруы негізіндегі бірлестігі. Жергілікті өзін-өзі басқару - жергілікті маңызы бар мәселелерді тікелей немесе жергілікті өзін-өзі басқарудың құрылатын органдары (институттары) арқылы өздері дербес шешу мақсатында белгілі бір мекендер шегінде тұрғылықты жері бойынша азаматтардың өзін-өзі ұйымдастыруының нысаны. Бүгінгі күні Қазақстанда 12 саяси партия, түрлі бағыттағы 5820ҮЕҰ, 3340 қоғамдық қор, 1072 заңды тұлғалар қауымдастығы, 471 ұлттық-мәдени бірлестік, 40-тан астам конфессиялар мен деноминацияларды білдіретін 3340 діни бірлестік, түрлі меншік нысанындағы 6646 БАҚ ресми тіркеліп, жұмыс істеуде.

Әлеуметтiк-экономикалық және еңбек қатынастары саласындағы әлеуметтiк серіктестік жүйесі

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде әлеуметтік серіктестік дегеніміз – бұл әлеуметтік – еңбектік қатынастарды реттеу жүйесі және жалдамалы жұмысшылармен жұмыс берушілер арасындағы келісім арқылы коллективті келісім шарттарға отыру. Келісім шарт құралы ретінде еңбек ақы төлеу сұрақтары, жұмыс бастылық, еңбек шарттары, әлеуметтік қамтамасыздығы және әлеуметтік кепілдемелер белгілі бір мамандық иелеріне, сала және территорияның жұмысшыларына мемлекетінен келісілген минимумға сәйкес қарастырылады.

Келісімдер мемлекеттік делдалдығы арқылы жүзеге асады, делдалдыққа тікелей қатысуы (өз өкілдері арқылы) немесе сырттай қатысуы (арбитражды органдар, келістіретін комиссия және заңды актілер арқылы) мүмкін. Коллективті- келісімді реттеу компромисс негізінде жалдамалы жұмысшылар, жұмыс берушілер мен мемлекет қызығушылықтарын келістіріп, әлеуметтік- еңбектік қатынастарын реттеудің нарықтық механизмінің басты толықтырушысы болып табылады. Келтірілген анықтама әлеуметтік серіктестіктің жалпылама келтірілген. Пікірлердің көптігіне қарамастан, басты көп таралған үшеуін бөліп көрсетуге болады.

Бірінші - Әлеуметтік серіктестік- бұл жалдамалы жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы қарым қатынастар жүйесі. Осы секілді пікірлерге сәйкес нарықтық қатынастар жүйесі дамыған елдерде қазіргі уақытта сыныптық қарама қайшылықтардан кетуге мүмкіндігі бар. Сыныптық қарама қайшылықтар қоғамдағы әртүрлі жақтардың қызығушылықтарын жақтайтын ұйымдар қарама -қайшылығына жалғасуы мүмкін, бұларды келіссөздер арқылы түзеуге болады.

Екінші- Әлеуметтік серіктестік- қарсы қызығушылықтарды келістіру әдісі, әлеуметтік экономикалық мәселелерді шешу әдісі және жалдамалы жұмысшылар мен жұмыскерлер сыныбы арасындағы қарама-қайшылықтарды реттеу. Қазіргі Батыс қоғамының экономикалық және әлеуметтік сфералардағы өзгерістерге қарамастан, класстар арасындағы қарамақайшылықтар әліде сақталуда.

Әлеуметтік серіктестік мұнда – сыныптық қарама-қайшылықтарды жұмсарту әдісі. Әлеуметтік серіктестік мұнда қызығушылықтарды келістірудің әдістерінің бірі.

Үшінші- Әлеуметтік серіктестік әлеуметтік еңбек қатынастарды реттеу әдісі ретінде мүмкін емес, себебі оның болуына объективті шарттары жоқ. Бұл көзқарасты либералды бағыттағылар ұстанады, Олардың пікірінше нарық мемлекеттің араласуынсыз реттеледі деген, немесе теоретиктер, олар фашизмді немесе тоталитаризмді насихаттайды.

Үшінші көзқарасты есепке алмағын жағдайда, алдыңғы екеуінен әлеуметтік серіктестіктің керек екенін мойындайды.

Әлеметтік серіктестік – бұл жалдмалы жұмысшылар мен жұмыс берушілер қызығушылықтарын келіссөздер арқылы келісімге келу тәсілі, жақтардың перспективтивалық қызығушылықтары сәйкестілік, класстық тайталастық орынына тең құқылы серіктестердің істесуі келеді.

Екінші көзқарасты қолдаушылар қазіргі капитализм өткен ғасыр капитализмнен айырмашылығы болмайды дейді. Өндірістегі нақты құралдарға жеке меншікте болуы сақталуда, сондықтанда жалдамалы жұмысшылар мен капиталистер қарама-қайшылығында сақталуда. Олардың қызығушылықтарының сәйкес келмеуі әр минут сайын, күн сайын , әр дайым білінеді. Капиталистер - өндіріс құралдарының иелері болғанықтан қоғамдық қатарлар сақталғанын қалайды. Ал жұмысшыларға ол тиімсіз. Мұндай жағдайда әлеуметтік серіктестік қарамақайшылықты жоятын жалғыз шешім.

Әлеуметтік серіктестік жүйесі күрделі тәжіриебе мен тұтас идеология ретінде ХХ ғасырдың ІІ жартысында ғана капиталисттік мемлекеттерде (Германия, Австрия, Швеция, Норвегия, т.б) пайда бола бастайды. Бұл жүйенің шарықтауы ХХ ғасыр 60- 70 ж.ж. жатқызуға болады.

Капиталистер мен жалдамалы жұмысшылар сыныптары бірнеше ғасырлардан бері келеді. Екеуінің бірге жүріуінің салдарынан әлеуметтік- еңбектік қарым-қатынастарды реттеуді қажет етті. Буржуазиялық қарым – қатынастар басында Италияның үлкен сауда аралықтарында ХIV ғасыр аяғында пайда болған. ХV-XVI ғ.ғ олар Батыс Еуропанынң көптеген елдеріне жайылды; Германияда, Францияда, Англияда, Испанияда, Португалияда ХV-XVIІ ғ.ғ буржуазиялық қарым – қатынастар феодалдық қарым – қатынастармен тең жүрді.

Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік серіктестік келесі міндеттерді атқаруға бағытталған:

-әлеуметтік және еңбек пен солармен байланысты басқа да қарым-қатынасын реттейтін тиімді механизм жасау;

-қоғамның барлық топтарының қызығушылықтарын есепке алу негізіндегі қоғамдық келісімдер мен әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етуге атсалысу;

-жұмысшылардың еңбек құқықтарына кепілдік беру мен олардың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етуді жасау;

-барлық деңгейдегі әлеуметтік серіктестік арасындағы келісімдер мен кеңестер процесіне атсалысу;

-ұжымдық еңбек даулары мен жанжалдарға рұқсат етуге ат салысу.

Әлеуметтік серіктестік әлеуметтік серіктестік органдар жағының өзара қарым-қатынас түрін мынадай деңгейлерде қамтамасыз етеді:

-республикалық деңгейде;

-салалық деңгейде;

-аймақтық (облыстық, қалалық, аудандық) деңгейде.

-Ұйым деңгейіндегі әлеуметтік серіктестік Қазақстан республикасы Заңнамасымен реттеледі.

Еңбек және әлеуметтік серіктестік Департаментінің Еңбек және әлеуметтік серіктестік облысындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын іске асыруды және құрастыруды қамтамасыз етуге жауапты:

- еңбек қарым-қатынастарын және корпоратвитік әлеуметтік жауапкершілікті дамытудың құқықтық қағидаларын жетілдіруге үлесін қосады;

- лайықты еңбек принциптерін енгізу бойынша бағдарламалар мен шараларды өңдеу мен іске асыруға қатысады;

- халықаралық еңбек стандарттарын енгізуге қатысады;

Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі тарапынан 2012 жылы әзірленген «Қазақстан Республикасында Еңбекті қорғау» атты ұлттық шолуда еңбекті қорғау талаптары қатаң сақталған және оған жүйелі түрдегі көзқарас болған жағдайда және барлық әлеуметтік әріптестердің толыққанды қатысулары кезінде ғана табыспен қол жеткізу мүмкін екендігі атап көрсетілген. Шын мәнінде де қауіпсіздік проблемасына жұмыс беруші тарапынан жүйелі көзқарастың мұқият бақылауда болуы, яғни компанияның өз қызметін жүргізу саясатының негізін құрауы тиіс. Олар негізінен компаниялық айқын позициясы, жауапты мақсаты, игілікті қағидаттары сияқты түсініктерді қамтиды.

Әлеуметтік серіктестіктің негізгі мақсаты – қоғамның, жалдамалы жұмысшылар мен жұмыс берушілер мүдделерінің теңгерімділігіне қол жеткізуге негізделген еңбек саласындағы әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастарын тиімді дамытуға бағытталған саясаттың әзірленуі, қабылдануы және жүзеге асырылуы деп есептеуге болады. Одан басқа, әлеуметтік серіктестік қазақстандық қоғамның барлық таптарының мүдделерін объективті жолмен ескеру негізінде әлеуметтік тұрақтылық пен қоғамдық келісімді қамтамасыз етуге, жұмысшылардың еңбек құқықтарының сақталуына кепілдік беруге және олардың әлеуметтік қорғалуын жүргізуге, еңбек даулары мен жанжалдарды тиімді шешілуіне ықпал етуге көмек беру үшін құрылған ұйым. Халықаралық еңбек қатынастары жөніндегі № 195 ұсыныстарында – «Мүше-мемлекеттер әлеуметтік серіктестіктердің қатысуымен білім беру мен мамандарды дайындау саласындағы ұлттық стратегиясын анықтап, сонымен қатар ұлттық, жергілікті және салалық деңгейлерде және кәсіпорынның деңгейінде мамандарды дайындау саласындағы басқарушылық қағидаларын белгілеуі тиіс» деген мәселені қарастырған.

Қазақстан Республикасындағы еңбек қарым-қатынастары дамуының қазіргі деңгейінде, әлеуметтік серіктестік жүйесі республикалық, салалық өңірлік деңгейінде және кәсіпорынның деңгейіндегі үш жақты келісім жасау түрінде жүргізілгені тиімді болатынын кей бір кәсіпорындардың тәжірибесі көрсетіп отыр. Кәсіпорын деңгейінде жұмыс берушінің, жұмысшылардың және кәсіподақтың арасында ұжымдық келісім-шарт жасалынады. Ұжымдық келісім-шарт сол кәсіпорында еңбек қатынастарының даму процесінде кездесетін мәселелердің заңмен бекітілген шеңберінде шешілуін қарастырады. Өңірлік деңгейде жергілікті атқару ұйымдарын, жұмыс берушілердің жұмысшылардың бірлестіктері арасында өңірлік (облыстық, қалалық, аудандық) келісімдер жасалынады. Келісімдер өңірдің деңгейінде оның ерекшеліктерін ескере отырып еңбек етудің жағдайларын, әлеуметтік кепілдіктер мен жеңілдіктерді анықтайтын жазбаша келісім-шарт түрінде белгіленеді. Салалық деңгейде сәйкесінше атқару ұйымдары мен жұмыс берушілердің және жұмысшылардың уәкілетті өкілдері арасында салалық келісімдер жүргізіледі. Келісімдер нақты саланың жұмысшылары үшін арналған ақы төлеу мөлшерімен және еңбекпен байланысты басқа да мәселелерін, олардың міндеттері мен әлеуметтік кепілдіктерін және жеңілдіктерін анықтайтын жазбаша келісім-шарт түрінде ресімделеді.

Сонымен қатар келісімдерде қабылданған мөлшерінің орындалуы әлеуметтік серіктестіктің барлық қатысушылары үшін міндетті екенін атап өту қажет. Серіктестіктің әр бір келесі деңгейінде келісушілер одан жоғары деңгейде келісіп қабылдаған мөлшерлерді сақтауға міндетті.

Қоғамдық ұйымдарды мемлекеттік тіркеу және қайта тіркеу

Қазақстан Республикасында саяси партиялар, кәсiптiк одақтар және азаматтардың ортақ мақсаттарға жету үшiн ерiктi негiзде құрылған, заңдарға қайшы келмейтiн басқа да бiрлестiктерi қоғамдық бiрлестiктер деп танылады. Қоғамдық бiрлестiктер коммерциялық емес ұйымдар болып табылады.

Мемлекет қоғамдық бiрлестiктердiң құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын қамтамасыз етедi. Мемлекеттiң қоғамдық бiрлестiктер iстерiне және қоғамдық бiрлестiктердiң мемлекет iстерiне заңсыз араласуына, қоғамдық бiрлестiктерге мемлекеттiк органдардың мiндеттерiн жүктеуге жол берiлмейдi.Қоғамдық бiрлестiктер мемлекеттiк органдармен ынтымақтасуы және өзара iс-қимыл етуi, олармен келiсiмдер жасасуы мүмкiн, мемлекеттiк органдармен шарттар бойынша олар үшiн заңдарда көзделген белгiлi бiр жұмыстар орындауы мүмкiн.Қоғамдық бірлестіктер аппараттарының қызметкерлеріне Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасы, Қазақстан Республикасының әлеуметтік қамсыздандыру және сақтандыру туралы заңнамасы қолданылады.Заң актiлерiнде көзделген жағдайларда қоғамдық бiрлестiктердiң мүдделерiн қозғайтын мәселелердi қоғамдық бiрлестiктермен келiсе отырып, мемлекеттiк органдар шешуi мүмкiн.

Қоғамдық бiрлестiктер заң алдында тең. Қоғамдық бiрлестiктер қызметiн Қазақстан Республикасының Конституциясы мен өзге де заң актiлерi шеңберiнде жүзеге асырады.Қоғамдық бiрлестiктер өз мүшелерiнiң (қатысушыларының) ерiктiлiгi, тең құқықтылығы, өзiн-өзi басқару, қызметiнiң заңдылығы, есептiлiгi мен жариялылығы негiзiнде құрылып, жұмыс iстейдi. Азаматтың қоғамдық бiрлестiк қызметiне қатысуы немесе қатыспауы оның құқықтары мен бостандықтарын шектеу үшiн негiз бола алмайды. Ресми құжаттарда қоғамдық бiрлестiкке мүшелiк (қатысу) туралы көрсетудi талап етуге жол берiлмейдi.

Қоғамдық бірлестік Қазақстан Республикасы азаматтарының кемiнде он адамнан тұратын тобының бастамасы бойынша құрылады. Азаматтардың қоғамдық бірлестіктерді құру құқығы тікелей жеке тұлғаларды біріктіру жолымен де, саяси партияларды қоспағанда, заңды тұлғалар – қоғамдық бірлестіктер арқылы да іске асырылады.Жарғы қабылданатын және басшы органдар қалыптастырылатын құрылтай съезін (конференцияны, жиналысты) шақыратын жеке тұлғалар және (немесе), саяси партияларды қоспағанда, заңды тұлғалар – қоғамдық бірлестіктер қоғамдық бірлестіктердің құрылтайшылары болып табылады. Қоғамдық бірлестіктердің құрылтайшылары – жеке және (немесе) заңды тұлғалар тең құқықтарға ие болады және бірдей міндеттерді атқарады.Кәсіптік одақ кәсіптік одақтың құрылтайшысы болып табылуы мүмкін. Қоғамдық бiрлестiктердiң заңды тұлға ретiндегi құқықтық қабiлеттiлiгi ол Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде белгiленген тәртiп бойынша тiркелген кезден бастап пайда болады.

Республикалық, аймақтық қоғамдық бiрлестiктердi, шетелдiк және халықаралық коммерциялық емес үкiметтiк емес бiрлестiктердiң құрылымдық бөлiмшелерiн (филиалдары мен өкiлдiктерiн) мемлекеттiк тiркеудi Қазақстан Республикасының Әдiлет министрлiгi жүзеге асырады. Жергiлiктi қоғамдық бiрлестiктердi, филиалдар мен өкiлдiктердi мемлекеттiк тiркеудi аумақтық әдiлет органдары жүзеге асырады.Қоғамдық бiрлестiктердi мемлекеттiк тiркеу мен қайта тiркеу заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеу туралы заңдарда көзделген тәртiп пен мерзiмдерде жүргiзiледi.Қоғамдық бiрлестiктi тiркеу үшiн ол құрылған күннен бастап екi ай мерзiм iшiнде тiркеушi органға өтiнiш берiледi. Өтiнiшке жарғы, жарғыны қабылдаған құрылтай съезiнiң (конференциясының, жиналысының) хаттамасы, бiрлестiктi құру бастамашылары туралы мәлімет және қоғамдық бірлестіктің тұрған жерін, сондай-ақ заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеуден өткiзгенi үшiн алымның төленгенiн растайтын құжаттар қоса тiркеледi.Қоғамдық бiрлестiктi тiркеу туралы өтiнiш беру үшiн белгiленiп, дәлелдi себептермен өткiзiп алынған мерзiмдi тiркеудi жүзеге асыратын орган қалпына келтiредi.Заңдарда көзделген реттерде қоғамдық бiрлестiк қайта тiркелуге тиiс. Қоғамдық бiрлестiктердi тiркеу және қайта тiркеу үшiн Қазақстан Республикасының Салық кодексiнде белгiленген тәртiппен заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеуден өткiзгенi үшiн алым алынады.

Қоғамдық бiрлестiктердiң құрылымдық бөлiмшелерi (филиалдары мен өкiлдiктерi) есептiк тiркелуге тиiс. Шетелдiк және халықаралық коммерциялық емес үкiметтiк емес бiрлестiктердiң филиалдары мен өкiлдiктерiн есептiк тiркеудi Қазақстан Республикасының Әдiлет министрлiгi жүргiзедi.Қоғамдық бiрлестiктердiң құрылымдық бөлiмшелерiн (филиалдары мен өкiлдiктерiн) есептiк тiркеу аумақтық әдiлет органдарында жүргiзiледi.Есептiк тiркеуден өту тәртiбi мен мерзiмдерi заңды тұлғаларды тiркеу туралы заңдармен реттеледi.

Мемлекеттiк тiркеу мерзiмiнде құрылтай құжаттарына сараптама жүргiзiлген, саяси партиялар мүшелерiнiң тiзiмдерi тексерiлген жағдайларда, сондай-ақ заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеу туралы заң актiлерiнде көрсетiлген негiздер бойынша үзiлiс жасалады.

Қоғамдық бiрлестiктi, оның құрылымдық бөлiмшесiн (филиалы мен өкiлдiгiн) тiркеуден бас тарту заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеу туралы заңдарға сәйкес жүргiзiледi. Тiркеуден бас тартуға сот тәртiбiмен шағым жасалуы мүмкiн.

Қоғамдық бiрлестiктi қайта ұйымдастыру (қосу, бiрiктiру, бөлу, бөлiп шығару, қайта құру оның жарғысында және Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртiппен қоғамдық бiрлестiк органының шешiмi бойынша жүзеге асырылады. Қоғамдық бiрлестiктi тарату Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген негiздер мен тәртiп бойынша жүзеге асырылады.

^{Негізгі әдебиеттер}

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.Алматы,Юрист,2003.

2. «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. (23 қаңтар 2001 жыл №148-11).-Алматы, 2001.

3. Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. Курс лекции. М.,

4. Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления. Курс лекции Ростов-на-Дону, 2000 г.

5. Пикулькин А.В. Система государственного управления: Учебник для вузов. – М., 2004 г.

6. Чиркин Е.В. Государственное управление.- М.,2001.

7. Чиркин Е.В. Государствоведение.М.:1999

Қосымша әдебиеттер

8. Атаманчук Г.В. Как найти формулу разделения областей?// Российские вести.1992г.11 ноября.

9. Атаманчук Г.В. Современная концепция государственного управления Россей // Государственное управление: проблемы теории, истории, практики преподавания. Ростов-на-Дону, 1993г.

10. Атаманчук Г.В. Государственное управления: рациональность и эффективность его в период структурных перемен // Ракурс. Управление: теория, практика, поиск. Минск,, 1993г.

3-тақырып Мемлекеттік басқару жүйесі

Жоспар

1Жүйелердің анықтамасы және олардың қасиеті.

2.Ашық және жабық жүйелер. Мемлекеттік басқарудың құрылымдық жүйелік-мақсаттық моделі.

3.Нәтижелер мен тиімділік бойынша басқару.

Мемлекеттік басқару жүйесі.

4.Мемлекеттік басқару жүйесіндегі тура және кері байланыстар.

5.Мемлекеттік басқару жүйесіндегі тігінен және көлденең байланыстар.

6.Мемлекеттік басқару объектілері мен субъектілері және олардың жүйелерінің 7.Мемлекеттік басқарудағы типтік және ерекшелік..

Дәріс тезисі

Мемлекеттік басқару жүйесінде қағида зандылықты, қатынастарды, элементтер арасындағы өзара байланысты білдірсді.; Соларға сәйкес мемлекеттік басқару жүйесі құрылып, жұмыс істейді. Қандай да бір қағидадан «бас тарту» бүкіл жүйенің қалыпты қызметіне нұсқан келтіруі мүмкін. Сондықтан мемлекеттік басқару қағидаларын айқындау және негіздеу процесіне белгілі талаптар қойылады: а) мемлекеттік басқарудың кез келген емес, тек ең маңызды, басты, объективті, қажетті заңдылықтарын, қатынастары мен өзара байланыстарын білдіру; ә)мемлекеттік басқарудағы тек тұрақты зандылықтарды сипаттау; б) мемлекеттік басқарудың өзге басқару түрлерінен ерекшелігін білдіру

Мемлекеттік басқару қағидаларының ерекше белгілерін де атап өткен жөн: бұл олардың диалектикалылығы, жүйелілігі, басқарушы субъектінің біліміне, қабілетіне байланыстылығы және қағидалардың өзара байланыстылығы.

Отандық және шетелдік ғалымдар басқару қағидаларын жүйелеу мен жіктеуге әр түрлі көзқарастар білдіреді. Олар мемлекеттік басқарудың ерекшелігін ескере отырып басқару қағидаларының жүйесін үш топқа бөледі: 1) жалпы ортақ қағидалар: жүйелілік, объективтілік, өзін-өзі реттеу, кері байланыс,оңтайлылық, ақпараттық жеткіліктілік, демократизм, жариялылық, құқықтық реттілік (заңға сәйкес келу); 2) қоғамның түрлі салаларында (экономикалық, әлеуметтік-саяси, рухани) және әр түрлі қоғамдық құбылыстарды, ұйымдарды, институттарды талдау барысында қолданылатын жекелеген қағидалар; 3) мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық-технологиялык жақтарын қарастыратын ұйымдастырушылық-технологиялық қағидалар.Бұл «жіктеу» соңғы емес. Ғылыми әдебиеттерде мемлекеттік басқару кағидалары жүйесінің көптеген түрі келтірілген, олар шектеулі емес. Сондықтан мемлекеттік басқару тәжірибесінде қолданылатын барлық қағидаларды қамту мүмкін емес. Осыған байланысты мемлекеттік басқару ісінде барынша маңызды болып табылатын қағидаларға ғана тоқталғанды жөн санаймыз.

Қоғам күрделі жүйе болып табылатындықтан басқарудың негізгі қағидасы ретінде жүйелілік қағидасын атауға болады. Қоршаған ортамен өзара әрекетінің сипатына қарай жүйелер жабық және ашық болады. Сол сияқты қоғам да жабық және ашық болуы мүмкін. Жабыққоғамда баскару объектісі мен субъектісі арасында кері байланыс үлкен мәнге ие болмайды. Мақсатқа жету үшін мұндай жүйенің дамуын басқару директивті басқару қағидасына сүйенеді. Мұның айқын мысалы кеңестік жоспарлы жүйе. Оның салдарының қандай болғаны белгілі. Нәтижесінде кеңестік диpeктивтi-жocпapлы экономика мейлінше тиімсіз болып шықты. Екінші түрі - ашық қоғам, дамудың қатаң белгіленген варианты тэн емес жэне мақсатқа жету қағидасы ретінде терминалдық басқару, яғни «қозғалысты» дамуды еркін бағдарламалау.

Қоғамның ашықтық деңгейі жоғары болған сайын, онда демократия орын алып, басқару объектісі мен субъектісі арасындағы кері байланыс қағидасы жоғары мәнге ие болады. Басқару субъектісі объектінің реакциясын дәл және уақытында білуі тиіс, өйткені ол соған сәйкес оперативті түрде басқарушылык шешімдерді қабылдайды. Кері байланыс мемлекетгік басқару аппаратының қызметкерлеріне қатысты бақылау функциясын орындайды деуге болады. Бұл қағидамен ақпараттық жеткіліктілік қағидасы тығыз байланысты. Қоғамда коммуникациялық процестердің пәрменділігі мен ақпараттық ағымдардың көлемі барған сайын өсуде және соған орай жүйе элементтерінің (объект, субъект) байланысы күшейе түсуде. Бұл қағиданы дұрыс қолдану ақпаратты алушылар деңгейі жоғарылаған сайын оны ретке келтіруі тиіс. Яғни басқарудың қай деңгейі үшін қандай ақпарат қажет екендігін анықтап, ретке келтіру керек. Ондай болмаған жағдайда жоғары басқарушылық деңгейде артық ақпарат «жиналып» қалуы мүмкін.

Онтайлылык қағидасы (аз шығынмен жоғары нәтижеге қол жеткізу) шығындар белгілі бір шектен шықпайтындай жеткілікті болуын блдіреді. Олай болмаса еңбек жағдайы төмендеп, заңдалық бұзылуы мүмкін. Сондықтан басқару оңтайлы болу үшін келесі шарттар орындалуы керек: басқарылатын объектіге функционалдық жағынан сәйкес келетін басқару оргагының болуы; басқару объектісінің жай-күйін шынайы бейнелейтін объективті ақпарат негізінде басқарушылық шешімдер қабылдау; қойылған міндеттерді шешу үшін ресурстардың мүмкіндігінше жеткілікті болуы; жолға қойылған жақсы кері байланыс механизімінің болуы.

Мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруда демократизм қағидасына ерекше мән беріледі. Бұл қағиданың орнығуы халықтың биліктің бірден-бір бастауы және егеменді иесі өзі болып табылатындығын мойындату үшін және адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету үшін күресінің нәтижесінде мүмкін болды. Демократия-мемлекеттік баскаруда халыктың билігін білдіреді. Бұл қоғам мен мемлекет және олардың құрамдас бөліктері арасында терең қарым-қатынас орнатуды талап ететін күрделі де көпқырлы қағида. Демократизм қағидасы басқарылатындардың (әлеуметтік топтардың, ұжымдардың, жеке тұлғалардың) мемлекетті және қоғамды басқаруға тікелей немесе сайланбалы органдар арқылы қатысу құкығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ал мемлекет болса халықтың басқарушылық функциясын атқаруға тиісті ұйымдастырушылық, саяси және материалдық-техникалық жағдай туғызады. Басқарылатындардың жобалар мен бағдарламаларды әзірлеуге және мемлекеттік шешімдерді бекітуге қатысуы тек қағаз, сөз жүзінде ғана емес, нақты болуы үшін, біріншіден, олардың тиісті ақпараттарға қол жеткізу мүмкіндігінің болуы; екіншіден, талқыланатын мәселелерге қатысты өз ойларын еркін білдіру мүмкіндігінің болуы; үшіншіден, қоғамның келісімі бойынша бекітілген ережелер шеңберінде билік пен басқару функциясының орындалуын қамтамасыз ететін жүйенің барлық деңгейіндегі басқарушылардың қызметіне бақылау орнату құралдарының болуы шарт; төртіншіден, басқарылатындар азаматтық билік функциясын атқару барысында мәжбүрлеудің кез келген нысанынан мемлекетпен қорғалуы тиіс.Сонымен бірге бұл қағида басқарушылардың шешім қабылдау" барысында көпшілік мүддесін ескеруін көздейді, халықтың қолдауына сүйенуді жә¬не қабылданған шешімдер үшін жауапты болуды талап етеді. Басқарушы субъектінің қызметі қоғам үшін ашық, айқын болуын ұйғарады, өйткені көпшіліктің бәрін білуге құқығы бар.

Аталған қағида мемлекеттік баскаруды толықтыру және қоғамдық процестерді реттеуді одан әрі өрбіту нысаны ретінде қоғамдық өзін-өзі басқаруды дамытуды ұйғарады. Демократиялық мемлекет қоғамдық өмірдің барлық элементтері мен үрдістерін басқаруды және оларды тікелей өзінің бакылауына алуды мақсат тұтпайды. Өйткені қоғамдық өмір азаматтық қоғам шеңберінде әрекет етеді, оның институттарының функциясы болып табылады.

Демократизм қағидасы мемлекетгік басқарудың жариялылық қағидасымен үндеседі. Жариялылық демократияның, қоғамның саяси өмірінің ажырамас элементі болып табылады. Ол басқарушы субъектінің келесідей қызмет түрлерін қамтиды: басқарылатындарды қазіргі тандағы экономиканың, әлеуметтік сфераның, қоғамдық қатынастардьщ жағдайы, мемлекеттің сыртқы және ішкі саясаты туралы жан-жакты хабардар ету; барлық деңгейдегі мемлекеттік органдар қызметін сипаттайтын ресми құжаттарды, аналитикалық есептерді, статистикалық мәліметтерді, социологиялық зерттеулер нәтижесін және басқа да материалдарды үнемі баспасөз бетінде жариялау; ұлттық және аймактық деңгейдегі мақсатты бағдарламалардың жобасын, белгіленген саяси бағыттарды, сонымен қатар оларды жүзеге асыру жолдары мен әдістерін ашық талдау; басқарушы органдардың қызметіне ашық халықтарапынан бақылау жасау, бағдарламалар мен жоспарлардыц нәтижесін және салдарларын талдау мен бағалауға қоғам мүшелерін кеңінен тарту

Плюрализм қазіргі саяси режимдерге тән сипат. Плюрализм түсінігі мемлекеттік өмірге мүдделері, ой-пікірлері, ұстанымдары үнемі әрқилы, салыстырмалы, бәсекелес болатын әр түрлі өзара байланысты, сонымен қатар тәуелсіз әлеуметтік және саяси топтардың, партиялардың, ұйымдардың араласуын мойындауды білдіреді. Ол демократия элементі ретінде кез келген нысандағы монополияның болмауын қамтамасыз етеді.

Мемлекеттік басқару теориясында плюрализм түсінігін онтологиялық және гносеологиялық-методологиялық аспектілерде қарастыруға болады. Онтологиялық аспект мемлекеттік басқару жүйесінде алуан түрлі және қарама-қарсы элементтердің, идеялар мен ұстанымдардың, мүдделер тобының көрініс беруі мен әрекет етуі. Ол методологиялық категория ретінде басқару жүйесін әр алуан билік пен басқару буындары шоғырланған, әр түрлі деңгейдегі басқару субъектілерінің үйлесімділік қағидасы негізінде тәуелсіз әрекет етуі ретінде қарастыратын көзқарасты сипаттайды. Бұл басқару мақсаттарын қалыптастыру, баламалы жобаларды тандау және шешім қабылдау, оларды жүзеге асыру құралдары мен әдістерін анықтау барысында басқарушылардың еркін пікірталасын негіздейтін ұстаным. Плюрализм-бірыңғай жүйе шеңберінде әр түрлі және баламалы құлщылықтардың, бас-қарушылар мен басқарылатындардың мінез-құлық үлгілерінің бәсекесін және жүзеге асуын ұйғаратын басқарушшлық мәдениет құрамындағы дүниетанымдық идея.

Сонымен бірге зандылық және қоғамның мойындауы, яғни мемлекеттік органдар құрылымының, олардың қызмет ету ережелерінің, нысандары мен әдістерінің және басқарылатындардың мінез-құлықтарының занды (легитимді) болуы да мемлекеттік басқарудың жалпы қағидаларына жатады. Заңдылық қағидасы заңдарды сақтау және орындау талабының жалпы міндеттілігін білдіреді. Мемлекеттік билік органдары және лауазымды тұлғалар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, азаматтар және олардың бірлестіктері Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарын сақтауға міндетті. Мемлекеттік басқаруға қатысты бұл қағида заңның үстемдігін және Конституцияда бекітілген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының қамтамасыз етілуін, басқарушылық функциялардың зандар және заң актілері негізінде жүзеге асуын көздейді. Жүйенің құқықтық қамтамасыз етілуі және қоғамның қолдауына ие болуы - оның өміршеңдігіне, әрекеттілігіне кепілдік беретін негізгі фактор.

Мемлекеттік басқарудың объективтілік қағидасы бастапқы болып табылады және барлық басқарушылық процестерде объективті зандалықтарды, қоғамдық күштердің нақты мүмкіндіктерін ескеруді көздейді. Яғни қойылған мақсаттар мен оларға жету мүмкіндіктерінің шамалас болуы. Бұл қағида мемлекеттік басқару жүйесінің: а) қоғамның ең алдымен, басқарылатын объектілердің сипатына, даму деңгейіне және заңдылықтарына, ә)белгілі тарихи уақыт аралығындағы қойылатын және қол жеткізілетін қоғамдық мақсаттарға, б) басқару барысында қолданылатын құралдар мен қорларға, в) жүйелі қоғамдық құбылыс ретіндегі басқарудың қызмет ету мен даму заңдылықтарына байланыстылығын білдіреді.

Объективтілік қағидасы сонымен қатар мақсаттарды жүзеге асырумен, объективтік жағдайлармен және қоғамның субъективті факторымен байланысты болатын мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру, оның қызмет ету және даму зандылықтарының, қатынастарының өзара байланыстарының кең ауқымын бейнелейді. Әдетте табиғи және қоғамдық зандылықтардан субъективтік, волюнтаристік ауытқулар нәтижесінде бұл қағиданың басшылыққа алынбауы қоғам өмірін көптеген шығындарға алып келеді, оның күш-қуатын негізделмеген немесе теріс бағытқа бағыттайды, дамуына кедергі жасайды, мемлекеттік-басқарушылық ықпалдарды адамдардың оң қабылдай алмауын тудырады.

Аталған мемлекеттік басқару қағидаларын сипаттау күрделі интеллектуалдық мәселе болып табылады. Ал оларды тиімді қолдану теория жүзіндегі зандылықтарды мемлекеттік билік органдарының қызметтерінде нақты іске асыруына байланысты. Оның келесідей алғы шарттары бар: біріншіден, мемлекеттік басқару заңдылықтарын субъектіге қойылатын талаптарды, қоғамдық өзгерістерді ескере отырып, тұрақты әрі түбегейлі зерттеу; екіншіден, мемлекеттік басқару қағидаларын колдану механизмін үнемі жетілдіріп, теория мен практиканы сәйкестендіру; үшіншіден, мемлекеттік басқару қағидаларын қолдануды қамтамасыз ететін ынталандыру, кепілдік беру жүйесін Калыптастыру, яғни нормативтік жағынан қамтамасыз ету. Мемлекеттік басқару қағидаларын тиімді қолдану үшін әрбір қағиданы жеке қолдану мәселесін, жекелеген қағидаларды ерекше қолдану шартын, тұастай қағидалар жүйесін жалпылай ортақ қолдану шартын айқындау қажет. Қағидалардың тиімділігі ең алдымен объекті мен субъекті арасындағы тәуелділікке байланысты. Мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдары қағидалар жүйесінің талаптарына қаншалықты сай болса, мемлекеттік басқару нәтижелері де соншалықты әлеуметтік жағынан тиімді болады. Сондықтан мемлекеттік басқару қағидасын тиімді қолданудың басты шарты мемлекеттік басқару жүйелілігіне, ол арқылы қоғмдық өмірдің кешенділігіне және ұйымдастыру ісіне байланысты.

Құқық – бұл қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, мемлекетпен орнықтырылатын және қамтамасыз етілетін, жалпыға міндетті, формалбды анықталған заң нормаларының жүйесі.

Құқықтың белгілері:

1) еріктілік сипаты;

2) жалпыға міндеттілігі;

3) нормативтілігі;

4) мемлекетпен байланысы;

5) формальды анықталғандығы;

6) жүйелілігі;

Құқықтың қоғамдық жоғарғы мақсаты қоғамдағы бостандықты нормативтік әртіпте қамтамасыз етуінен және кепілдеуінен, әділеттілікті қалыптастыруынан, қоғамдық өмірден қателіктер мен өз бетімен кетушіліктерді жоя отырып қоғамдағы экономикалық және рухани факторлардың әрекет етуіне мейлінше жағдай жасауынан көрініс табады.

Құқықтың мазмұны дегеніміз- қоғамдағы қатынастарды реттеп, басқарып отыратын нормативтік актілердің ішкі құрылысы.

Құқықтық теңдік жалпылама түрде айтылады, іс – жүзінде қатынастардың субъектілері нақты белгілі болмағандықтан, теңдік нормалар да абстракты түрде жазылады. Құқықты дұрыс орындамаса кінәлі субъектілер жауапқа тартылуы керек. Міне, осы кезеңнен бастап заңның кезеңі, мемлекеттің жұмысы басталады.

Құқық — үстем таптың және қоғамның заңға айналдырылған мүддесі.Бұл мүддені заңға айналдырушы және оны орындаушы мемлекеттік аппарат.

Мемлекеттік құқық арқылы өзінің жоғарғы және жергілікті органдарының жүйесін, құзырын, өзара қарым – қатынастарын бекітпей ішкі және сыртқы міндеттерін іске асыруы мүмкін емес. Міне, осы мәселелерді мемлекет құқық арқылы, нормаға сүйене отырып іске асырады. Мемлекетке қажетті қоғамдық қатынастар құқық негізінде ғана орнай алады. Бұл мемлекет пен құқықтың қатынастарды реттеудегі көздейтін басты мақсаты. Сөйтіп, құқық нормалары мемлекеттің күшіне сүйеніп,жүзеге асырылады. Құқықтың тірегі, оның күш қуаты, абыройы мемлекет. Құқық нормалары адамға бостандық беріп қана қоймай, сол бостандықты қамтамасыз ететін күшке сүйенеді.

1.Құқықтық нормаларды мемлекеттік органдар ресми түрде қалыптастырады; әлеуметтік нормалардың басқа түрлерін қоғамдық ұйымдар қабылдайды, мемлекеттің оған қатысы жоқ.

2.Құқықтық нормалардың мемлекеттің барлық аумағына, барлық халықтарына міндетті күші бар басқа нормалардың міндетті күші тек ұйымдардың мүшелерін қамтиды.

3.құқықтық нормалар жеке адамдардың және қоғамдық мүдде – мақсаттарды қамтиды; басқа нормалар жеке ұйымдардың, бірлестіктердің мақсатын қамтиды.

4.Құқықтық нормалардың орындалуын мемлекеттік органдар бақылап отырады; басқа нормаларға мемлекеттің қатысы жоқ, олардың орындалуын ұйымдар, бірлестіктер бақылайды.

Құқықтың түсінігіне кірген аса маңызды белгілерінің бірі болып оның мемлекетпен тығыз байланысы табылады. Бұл белгі мыналардан көрініс табады: 1) мемлекет құқықты ресми түрде орнықтырып, оның орын-далуын мемлекеттік мəжбүрлеу арқылы қамтамасыз етеді; 2) құқық мемлекеттік еріктің нормативтік көрінісі бола тұра, қоғамдық қатынастарды таптық, жалпы əлеуметтік жəне басқа да мүдделерге сəйкес реттейді; 3) құқық жалпыға міндетті сипатқа ие, бұл оның ерекше əлеу-меттік реттеуші, заңды жəне заңсыз əрекеттерді өлшеуші ретінде көрініс табуына мүмкіндік береді. 4) басқа əлеуметтік нормаларға қарағанда құқықтың реттеушілік рөлінің ерекшелігі оның нормаларының өкілдік-міндеттеуші мазмұнымен байланысты.

Мемлекеттік саясат басымдықтары

Мемлекеттік нысанның соңғы элементі - саяси жүйе. Бұл жүйе деген сөзді екі мағынада қолданады. Бірінші - саяси жүйені мемлекеттің бүкіл саяси жүйесіне таратады, ал оның екінші жағынан саяси жүйені тек мемлекеттің қолданатын әдістері деп түсінуге болады. Сонымен, саяси жүйені - мемлекеттің қолданатын әдістері, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының дамуы және кепілдіктері, демократиялық институттарды қолдану.

Саяси жүйе демократиялық және демократияға қарсы жүйелерге бөлінеді. Саяси жүйенің мынандай түрлері болады: деспотиялық, аристократиялық, шектелген демократиялық, теократиялық, әскери-полицейлік, формальды-демократиялық, либералды-демократиялық, патерналистік, бонапартистік, әскери, авторитарлық, тоталитарлық, фашистік, расистік, отарлық, социалистік, пролетарлық және басқа түрлері. Саяси жүйелердің негізгі бөлінуі: демократиялық және демократияға қарсы жүйелер.

Демократияға қарсы жүйелер. Халық басқару процесіне қатыспайтын және оның еркімен санаспайтын жүйе осы түрлерге жатады. Фашистік жүйе. (Болгария, Германия, Жапония, Италия). Халықтың саяси құқықтары шектеледі, жалғыз партия мемлекеттік аппаратты басқарады және онымен біртұтас болады, әскер, басқа құқық қорғау органдары күшейеді, мемлекеттің экономикасы және сыртқы саясаты соғыспен байланысты болады. Әскери жүйе (Чили, Португалия) мемлекеттік төңкеріс өткеннен кейін өкілеттік органдардың рөлі төмендеп, әскер мемлекеттің негізгі, функциясын басып алады. Расистік жүйе осы әдістердің бәрін тек қана бір ұлтқа немесе бірнеше ұлттарға қарсы қолданады. Феодалдық мемлекеттерінің көбінде шіркеудің күшті жүйесі құрылады. Шіркеу мемлекетпен қатар күшті рөл атқарады, ол монархтың таққа отырғанына қатысады, мемлекеттік Кеңесте өзінің жеке орындарына ие болады, оған қарсы істелген қылмыстарды өзі өте қатты жазалайды. Бұл араб халифатының, Еуропа феодалдық мемлекеттерінің саяси режимдері. Авторитарлық жүйелер бір адамның билігімен байланысты болады (Тито, Сталин, Чаушеску, Кастро, Людовик ХІV, Наполеон).

Демократиялық жүйе. Бұл халықтың құқықтарына кепілдік берген, демократиялық әдістердің көбін мемлекет басқару процесінде қолданған жүйе. Бірақ демократияның даму жолы өте ұзын, сондықтан демократиялық жүйесі күшті дамыған мемлекеттер бар (Англия, Бельгия, Исландия), демократия әдістері жаңа қалыптасып келе жатқан мемлекеттер (Қазақстан, Оңтүстік Корея), т.б.

Экономикалық саясат субъектісіне мемлекеттің өзі және мемлекеттік емес қоғамдық одақтармен бірлестіктер жатады. Осы саяси экономикалық субъектінің іс әрекеттік сипаттары әр түрлі. Мемлекеттің саяси және экономикалық билігі бар, қоғамдық одақтардың бірінен текөздерінің мүмкіндігіне ғана сүйене алады. Олардың заң қабылдау билігі жоқ. Мемлекеттің билігі елдегі әртүрлі өндірушілерден тұрғындар топтарының мүдделерін келістіріп олардың еңбек пен іскерлік экономиканың белсенділерін белгілеген бір жақты мақсаттағы қол жеткізуі үшін қажет. Экономиканың мемлекет реттуі кейін де ирархиялық жүйе реттеуде құралды. Ең жоғары мемлекеттік деңгейде заң шығарушы және оны атқарушы билік тармақтары ажыратып, олардың қызмет атқару шектері айқындалады.

Парламеттте экономикалық саясаттың негізгі бағытты талқыланады және қабылданып бекітіледі немесе қайта қаралады. Қабылданған экономикалық саясаттың өмірге негізделіп оның іске асырып атқарушы билік тармағы өкімет жауап береді. Өкімет өз кезегінде саяси мақсатының іске асыру құқығының мемлекеттің әртүрлі мемлекеттеріне бөліп береді.

Экономикалық саясаттың мемлекет емес субъектісіне белгілі бір әлеуметтік топтың мүддесінде білдіретін және қорғайтын әр түрлді бірлестіктер жатады. Бұған ең алдымен кәсіподақ, кәсіпкерлердің әртүрлі одақтарды жатқызуға болады. Экономикалық саясатта кәсіпкерлер одақтарының ролін өздерінің маңыздылығы бойынша жұмыскерлік іске асырады. Мұның себебін белгілі топтың экономикалық саясатты анықтап алып жүргізетін билік құрылымына салмақ салып қысым жасау мүмкінділігінде жеке меншік экономика сехтарының мүдделерін мемлекет арасында ашық айқастар болып тұрады. Олардың әр қайсы өз мүддесін экономикалық саясатта іске асыруға ұмтылады.

Экономикалық саясатты жүргіңзу процесін тікелей қатысатын мемлекеттік институттан экономикалық одлақтар саяси экономикалық шешімнің қабылдауына жаңаша ықпал жасайды. Бұл бұған саяси ұйымдар , партиялар, ақпараттар құралдары қоғамдағы белгілі және сарапшылық кеңестер жатады. Осы субъектінің экономикалық саясатқа ықпал жасау сипаты мемлекеттің саяси құрылымының елдегі қалптасуын жағдай болады. Экономикалық саясатты жүргізу барысында мемлекет оның бастаушысы және негізгі орындаушысы болып көрінеді

Экономикалық саясат дегеніміз –белгіленген бір мақсаттарды анықтау,және соны іске асыру. Қоғамдық дамуында көптеген міндеттер мен мәселелерді шешіп отыру қажет. Осы проблемаларды шешудің алғы шарты оларды алдын-ала анықтап бір жүйеге түсіру ең алдымен экономикалық дамудың пкі мақсаты анықталады. Экономикалық дамудың түпкі мақсаты қоғамның тұрмыстық деңгейінің жоғарылауы болып табылады.

Сонымен, мемлекеттің сыртқы нысанын анықтау үшін біз үш элементтеріне қорытынды түсінік беруге тиіспіз: мемлекетті басқару нысаны, мемлекеттік құрылымының нысаны және саяси режим. Мысалы: Қазақстан президенттік тұтас республика, демократиялық жүйесі қалыптасып жатқан дәрежеде. Германия (1933) президенттік республика, федерация, фашистік жүйе. Англия - тұтас парламенттік монархия, либералдық-демократиялық жүйе. АҚШ - федеративтік президенттік республика, демократиялық жүйе. Араб халифаты - теократиялық құрама монархия, діни саяси жүйе.

4Тақырып. Мемлекеттің функциялары және мемлекеттік басқару түрлері

Жоспар

1.Мемлекеттік басқару үрдісіне мемлекет пен қоғамның өзара әрекеттесуі.Мемлекет қоғамдық үрдістерді басқару субъектісі ретінде.

2.Мемлекеттің негізігі сипаттамалары. Мемлекеттің қоғамдық функциялары және мемлкеттік басқарудың түрлері.

3.Мемлекеттік басқаруды жүзеге асырудың әлеуметтік механизмі. Мемлекеттік басқаруда мүдделерді білдіру.

4.Әкімшілік-мемлекеттік мекемелердегі бюрократия мен бюрократияшылдық.

5.Мемлекеттік-әкімшілік аядағы шиленістер (конфликтілер).

Дәріс тезисі

Мемлекеттік басқару жүйесінің негізгі элементтері және олардың өзара байланысы

Мемлекеттік басқару үшін, бұдан бұрын аталып өткендей, оның компоненттерінің, элементтерінің және өзара байланыстарының жүйелілік ұғымы принципті түрдегі теориялық және әдістемелік мәнге ие. Мемлекеттік басқару жүйесі ретінде не ұғынылады, оған басқарушылық көріністер қандай және қай түрде енгізіледі, олар өзара қандай қатынаста болып, нақты өзара әрекетке қалай келтіріледі, мемлекеттік басқарумен үйлесім табатынның барлығы дерлік тәуелді болады. Мемлекеттік басқару жүйесінің әр түрлі аспектілері сол арқылы ашылатын үш логикалық схеманы бөлектеп айту қажет.

Бәрінен бұрын мемлекеттік басқарудың субьектісінің (мемлекеттің) басқарылатын қоғамдық жүйемен (басқарылатын нысандармен) өзара байланысы басты орында тұр. Мемлекеттік басқарудың субьектісі тиісті басқарылатын нысандарсыз тіршілік ете алмайды және олар жиынтықта ғана мемлекеттік басқару жүйесін құрылымдай алады деп бір жақты айтуға болады. Соңғысы мыналарды міндетті түрде қамтуға бейімделген: а) басқару субьектісін ұйымдастыру және қызмет етуі — басқарушылық жүйені; б) басқарушы жүйенің қоғамдық жүйемен өзара байланысы құрылымы — басқарылатын нысандарды; в) қоғамдық жүйенің компоненттері немесе басқарылатын жүйенің құрылымын өзара байланыста құратын және мемлекеттік-басқарушылық әсер етуді тікелей қабылдайтын немесе оны құрылымдауда қатысатын оның жекелеген көріністері.

Ерекшеліктер мемлекеттік басқарудың субьектісі мен обьектісі арасындағы өзара байланыстардың сипатымен жасақталады, сондықтан да субьектілік-обьектілік тәуелділіктер жүйесі сөздің кең және тар мағынасында сипатталады.

Кең мағынасында: басқару субьектісі (мемлекет басқарушы қосалқы жүй ретінде) — өзара әрекеттер (тікелей және кері байланыстар қосалқы жүйесі) — қоғамдық жүйе (мемлекеттік басқаруға тартылған қоғам компоненттерінің қосалқы жүйесі). Мұндай жүйеде басқару субьектісі (мемлекет) мемлекеттік-биліктік сипатты және тиісті жақтардың өзара байланыстары және өзара әрекеттері басымдықтағы құқықтық формасын анықтайды. Қоғамдық жүйе басты түрде қоғамдық жүйенің заңдылықтарының, қажеттіліктері мен мүдделерінің мен басқару субьектісінің мүмкіндіктерінің (ұйымдастырушылық-реттеушілік әлеуеті) диалектикалық үйлесімдерін қалыптастырады. Мұнда қоғамдық тіршілік қызметінің заңдылықтарына, қажеттіліктері мен мүдделеріне ерекше роль беріледі.

Енді тікелей жүзеге асырылатын, практикалық тұрғыдан іске асырылатын басқару ретінде тар мағынада алғанда, субьектілік-обьектілік тәуелділік жүйесі өзіне мыналарды біріктіреді: басқару субъектісі — әсер ету — басқарылатын объектілер, мұнда басымдықта басқару субьектісі жағында орналасады, ал басқарылатын обьектілер оның шешімдері мен әрекеттерін қабылдайды және олардың өзіндік қызмет ету процесінде түрлендіреді. Әсер етудің бұл схемасында өзара әрекеттерінен мүшеленеді және «дайын», құрылымдалған күйде алынады; қоғамдық жүйеде сондай-ақ көріністері мемлекеттік-басқарушылық әсер етуге жататын жақтары бөлектенеді.

Былайша айтанда, субьектілік-обьектілік тәуелділік жүйесінде өзара байланыстар тұрғысынан алып қарағанда мемлекеттік-басқарушылық әсер етудің өзін басқару субьектісі (оның компоненттері) түйсінген, заңдылықта нормативтік көрініс беретін және оның шешімдері мен әрекеттерінде практикалық жүзеге асырылған, басқаруда (қоғамдық байланыстар ұйымдарында) мүдде мен мақсат, қоғамдық қажеттілік секілді сипаттауға болады.

Субъектілік-обьектілік тәуелділіктер жүйесі аталған аспектілерде өзін белгілі бір тұтастық ретінде басқаруды құрылымдау мен жүзеге асыруда ғана көрсетіп қоймайды, әрбір басқарушылық актіде, әрекетте, қатынаста ол обьективті шарттастырылып, үш элементтің болуын болжамдайды: басқару субъектісін немесе оның жекелеген басқарушылық компонентін (мемлекеттік органды, лауазымды тұлғаны, басқару қатысушысын); олар құратын және жүзеге асыратын басқарушылық әсер етуді; ең бастысы ұйымдардың, мекемелердің, кәсіпорындардың, жекелеген азаматтардың (оның ішінде басқару субьектісі құрамына кіретіндер де бар) қызметі түрінде әсер ету обьектілері.

Алдыңғы тақырыптарда мемлекеттік басқарудың анықтаушы көш бастаушы элементтері оның қоғамдық-саяси табиғаты болып табылатындығы атап көрсетілген. Нақ сол мемлекеттік басқарудың обьективті негіздері мен субьективтік факторын қабылдайды, басқарылатын нысандармен тікелей байланысты және өз кезегінде мемлекеттік басқарудың элементтеріне (мақсаттары, функциялары, ұйымдары, т.б.) элементтердің формациялық сапа бере отырып, тікелей де, өзінің ішкі өзара тәуелділіктері арқылы жанама да әсер етеді. Нәтижесінде мемлекеттік басқаруда өзіне барлық динамикалық элементтерді көтеріп тұратын бекем және мейлінге мығым «қаңқа» құрайды. Оны мынадай логикалық схема бойынша көрсетуге болады: "табиғат -> мақсаттар -> функциялар -> құрылым -> процесс -> (принциптер)". "Принциптердің" жақшаға алыну себебі, олар басқарудың өзге элементтеріне қарағанда ғылыми ережелерді, белгілі бір теориялық тұжырымдарды бейнелейді. Қалған элементтер басқаруда «материалданған».

Мемлекеттік басқарудың онтологиялық элементтерінің аталған жүйесінде бірізділіктегі және қатаң детерминация қалыптасқан. Бұл егер бір элементтің өзгегендігі, жаңарғандығы, қандай да бір жаңамен толықтырылғаны болғанда, ол кідіріссіз басқаларында көрініс тауып, онда оған барабар қайта құрылымдар тудыруы қажеттігін білдіреді. Және бұл арада әуелі табиғаттағы, содан кейін практикада таралғандай басқарушылық процесс элементтерінен емес, керісінше, мемлекеттік басқару мақсаттарындағы талдаудан бастау қажет. Тиімділіктегі қойылған мемлекеттік басқаруда әрбір кезекті элемент алдыңғысына бағынып, оған қызмет көрсетуі тиіс.

Мемлекеттік басқарудағы жүйелілік байланыстарды сипаттауда мұндай «кесіндіде» санамаланған элементтердің өздері күрделі, көп деңгейлі және иерархиялық ұйымдарға иек екендігін, өзінде белгілі бір қосалқы жүйелер: мақсаттар қосалқы жүйелері, функциональды құрылым, ұйымдық құрылым, басқарушылық қызметтің қосалқы жүйелері, содан соң әрине, принциптер қосалқы жүйелері түрінде көрініс беретінін ескеру қажет. Сондықтан да барлық көп түрлілікте оны схемалық тұрғыда бейнелеу қиын, алайда басқарумен теориялық немесе практикалық жағынан байланыстының әрқайсысы басқарудың қандай да бір даралықтағы элементтерімен байланысса да, мемлекеттік органның құзіреттілігімен, оның қызметінің формаларымен және әдістерімен, оның шешімдерімен және ұйымдастыру шараларымен есепті түрде көрінуі тиіс — бұл элемент мемлекеттік басқарудың онтологиялық элементтері жүйесіне бір мағыналық элементтер тобы арқылы енгізілген.

Бұл жүйені шарттылықтың белгілі үлесімен статикалық деп атауға болады, оны дұрыс құрылымдап және қайта құрылымдай білу, элементтерді көлденеңінен де, тігінен де дұрыс орналастырып, өзара формалды түрде емес, мазмұнды түрде мүшелеу қажет. Бұл жүйе өзінен өзі және өзінің тіршілік етуін қолдау үшін жұмыс істемейтіндігі айқын (ресейлік мемлекеттік басқаруда мүлдем көп күш және уақыт нақ осыған жұмсалса да), — ол қоғаммен ұдайы өзара әрекет етеді және динамикалық, яғни тұрақты және белсенді өзгеретін элементтер көмегімен тиісті өзара байланыстарды ұстайды.

Мемлекеттік басқару — бұл субъективтік құбылыс. Демек, обьективті жағдайға «жүктеле отырып», өзінің мүмкіндіктерімен ұмтылып, өзінің дамуына жағдай жасауға басқару субьектісі бұл үшін адамдардың санасының өнімдері болып табылатын көптеген элементтерді пайдаланады. Оған мыналарды жатқызуға болады: ақпараттар, білім, ұйымдық және нормативтік ресурстар, идеялар (модельдер), сараптамалық бағалаулар, шешімдер (басқарушылық әсер етулер), мемлекеттік қызметшілердің және басқарушылық процестердің өзге қатысушыларының әрекеттері, қажеттіліктер мен мүдделердің обьективті жүзеге асырылуын ғана емес, сондай-ақ осының барлығын адамдардың ойлары мен сезімдерінде бейнелейтін сипаттайтын басқарудың субьективті нәтижелері. Мұндай барлық субъективті элементтер өзін басқаруда тәртіпсіздік, опыр-топыр күйінде көрсетпейді, мынадай түрде мақсатқа лайықтылықты білдіретін белгілі бір жүйені құрайды: "ақпарат -» білім -> ресурстар -> идеялар (моделдер) —> сараптамалық бағалар —> шешімдер —> әрекеттер —> нәтижелер".

Мемлекеттік басқарудың гносеологиялық элементтерінің осы жүйесінде нақты басқарушылық міндеттерді шешуде көмектесетін басқарушылық қызметтің маңызды логикасы, түсіністік және оның сақталуы құрылымдалады. Белгілі бір басқарушылық тізбектер үшін себепші (серпін беруші) ретінде қызмет көрсететін ақпаратқа қатысты тиісті білімді іздестіруге, құқықтық нормалар мен процедураларға, қолда бар материалдық және қаржылық ресурстарға, ұйымдық формаларға бағдар ұстауға, ұсыныстарды, мәселені шешудің түрлі варианттарын негіздеуге, оларды сараптама арқылы тексеріп, қажетті әрекеттерді тудыратын шешімдерге енгізуге тура келеді. Адамдардың жеке өмір тіршілігі мен жұртшылық тарапынан қозғалатын проблемалардың көптеген мөлшері бойынша әрбір ретте осылай болады.

Субьектілік-обьектілік тәуелділік жүйесі, мемлекеттік басқарудың онтологиялық элементтерінің жүйесі, мемлекеттік басқарудың гносеологиялық элементтері жүйесі жиынтығы мен өзара байланысында мемлекеттік басқаруды құрылымдау мен жүзеге асырудың әлеуметтік механизмімен үйлестікте мемлекеттік басқарудың жүйелілік құрылымы туралы мейлінше толық ұғымды құрайды. Сонымен бір мезгілде бұл жүйелермен механизмдер оны талдаудың, мүмкіндіктерді пайдалану мен жетілдірудің әдістемелік негізі ретінде қызмет етеді.

Мемлекеттік басқаруды жүйелілікпен «көру» оның элементтері арасында мемлекеттік басқарудың мәнін өзінде құрай алатын және қандай да бір басқарушылық міндеттерді шешетін бірде-біреуінің болмауы ақиқатын айқын игеруді болжамдайды.

Мемлекеттік басқарудың кез-келген элементінің басқарушылық мағынасын түсіну (және практикалық пайдалану) үшін бір жағынан оның алдында тұрған және оған әсер ететін, сондай-ақ өзіне «таңдап алып», элементтер тізбегі бойынша беретін, ал екінші жағынан оның соңынан жүретін және ол өзінің мүмкіндіктерін «қалайтын» элементтерді зерттеу қажет.

Оның үстіне мемлекеттік басқарудың элементтерінің өзіндік (онтологиялық) сипаттамалары ғана емес, сондай-ақ олардың басқарушылық процесс қатысушылары санасындағы (гносеологиялық аспектілер) көрінісі де назарға алынады. Соңғысы айырықша көкейкесті, өйткені мемлекеттік аппаратта да, сондай-ақ одан тысқарыда да өте көптеген тұлғалардың әлі де төменгі саяси және басқарушылық мәдениетінің орын алуы себебінен, шектелген басқарушылық ақпараттың, т.б. болуынан мемлекеттік басқарудың әр түрлі элементтерінің мазмұны мен тағайындалуын түсінбеу, тіпті кейде оларды кері, бұрмалап түсіну кеңінен таралған. Нәтижесінде тиісті басқарушылық міндеттерді шешу үшін жарамды элементтер ылғи да пайдаланыла бермейді, егер пайдаланылса да, мейлінші тиімді үйлесімділікте болмайды. Басқаруда білімнің, өнер мен тәжірибенің органикалық бірлігі талап етілетіні кездейсоқтық емес.

Сонымен, мемлекеттік басқарудың (және оның кез-келген буынының) кез-келген қосалқы жүйелерін сипаттауда қажетті әдістемелік талап — басқарылатын нысаннан (кәсіпорын, ұйым, мекеме, т.б.) бастап мемлекеттік билікті ең жоғарғы деңгейіне дейін өзара әрекет етуші элементтердің барлық көп түрлігігін «қамту» және оларды бірыңғай өзара шарттастырылған құрылым түрінде (обьективті жүйенің) ұсыну жүреді.