Витаминдер

Орысғалымы Н.И.Лунин тышқандарға тәжірибе жүргізіп, оларды әдейі тазаланған, құрамында тек ақуыз, май, көмірсубар тағаммен тамақтандырғанда тышқандар ауырып, өле бастаған. Соған қарап ақуыз, май, көмірсу, минералды тұздардан басқа да тіршілік үшін қажетті зат барлығын анықтайды. Бұл заттарды ол - 1880 жылы “витаминдер” деп атайды.

Витаминдер латынның vita - өмір дегенсөзінен алынган. Витаминдер тіршілік әрекетіне қажетті заттар екені белгілі болғанымен, көп уақытқа дейінолардыңхимиялыққұрылысы белгісіз болып келді. Сондықтан оларды А, В, С, D, Е, Р, РР, К деп латын әріптерімен белгілетен. Кейінгі уақытта витаминдер таза түрінде алынады. Оларды медицинада дәрі ретінде қолданады. Витаминдердің өте аз мөлшері зат алмасуына күшті әсер етеді. Олардыңкөпшілігі ферменттердің құрылысына қатынасып, оларды активтендіреді. Витаминдердің жеткіліксіздігінен зат алмасуы бұзылады. Витаминдер, әсіресе, өсуші дене үшін өте қажет. Витаминдер негізінен өсімдіктерде синтезделеді. Жануарлар олармен қоректеніп денесінде витаминдерді сақтайды. Адам витаминдерді өсімдіктерден, жануарлардан өнетін тағамдардан қабылдайды. Тағамды көп сақтағанда, оны ысытқанда, қыздырғанда ондағы витаминдер бұзылады. Витамин көл бұзылмау үшін, тағамды пісіргенде ауадағы оттегімен тотықпауы үшін ыдыстың кақпағын жауып қою керек. Мыс және алюминий ыдыста пісірілген тағамда витаминдер аз болады, себебі витаминдер мыс және алюминийде тотыгып бұзылады.

Денеде витаминдер жетіспегенде гиповитаминоз, жоқ болса — авитаминоз ауыруы пайда болады. Витаминнің көпболуынан гипервитаминоз ауруы дамиды. Витаминдер үлкен екі топқа батінеді:

1. суда еротіндер;

2. майда еритіндер.

Суда еритіндер: В тобындағы және С витаминдер, майда еритіндерге A, D, К, E витаминдері жатады.

С витамині (аскорбин қышқылы), қара қарақатта, қырыққабатта, мүк жидекте, помидорда, лимонда, пиазда т.б. сақталады. Ересек адамға тәулігіне 75-100 мг аскорбин қышқылы қажет. Бала мен жасөспірім үшін С витамині тәулігіне 100-150 мг қажет. Адам аскорбин қышқылын қабылдамаса құрқұлақ ауруына шалдығады. Бұл аурудын белгілері: ауыздың кілегей қабығында жара пайда болады, қызыл иек қанауға бейім тұрады, тістер босап, суйек сынғыш келеді. Дененің жұқпалы ауруға төзімділігі әлсірейді, қан аздық пайда болады.

В1 витамині (тиамин) көмірсу алмасуына қатнасатын ферменттін құрамына кіреді. B1 витамині жүйкеде қозуды өткізетін синапстың құрамында болады. Денеге тәулігіне 2-3 мг В1 витамині қажет. Витамин тазартылмаған астық тұқымдастардың қабығында, дәнде,бұршақтұқымдастардың дәнінде, шпинатта, жұмыртқаның сары уызында, қырық қабатта, пиязда, сәбізде, алмада болады. Тиамин витамині жетіспегенде аяқ-қол сырқырап адам тез шаршайды. Асқа тәбеті болмайды. В1 витамині жоқ болғанда адам бери-бери ауруымен ауырады. Бұл науқаспен ауырған адамның жүйкесі жұқарыи, қол-аяқ тырысады, сал болып қалады.

В2витамині (рибофлавин) дененің барлық жасушаларында кездеседі. Денедегі тотығу реакцияларында катализаторқызметін атқарады. Тәулігіне 1-2 мг рибофлавин қажет. Рибофлавин табиғатта көптарқалған. Ол малдың бауырында, бүйретінде, ашытқыда кездеседі. В2 витамині жетіспегенде зат алмасу бұзылады, еріңде жарық пайда болады. Тілдің бүртіктері тегістеліп, жылтырайды.

РР витамині (никотин қышқылы) ферментер құрамына кіреді. Тотығу-тотықсыздану реакциясына қатынасады. Никотин қышқылы тағаммен қабылданады. Аз мөлшері ішектің бактериясының әсерінен тоқ ішекте синтезделет. Никотин қышқылы ашытқыда, жемісте болады.

Тәулігіне 15-25 мг РР витамині қажет.

B6 витамині (пиридоксин) амин қышқылдарының алмасуыңда ферментерге әсер етеді. В6 витамині жетіспегенде адамның тағамға тәбеті болмайды, іші өтіп, тері қабынады, жүйкенің қызметі бұзылыпөсу тоқтайды, B6, витамииі күріштің қабығында, лобияда, бауырда, буйректе, етте көп болады. Денеге тәулігіне 1,5-3,0мг В5 витамині қажет.

В12витамині (цианокобаламин) қан аздыққа қарсы витамин. Қан жасаушы мүшелердің қызметіне әсер етеді. Ол ірі қара малдың, тауыктың балапанының бауырында болады. Адам денесінде тоқ ішекте ішек бактериясының әсерінен құралады, ішекте сорылады. Оның ішекте сорылуы ушін ерекше ақуыз қажет. Ерекше ақуыз (Каслдің ішкі факторы) асқазанның шырышты қабатында болады. В12 витамині жетіспегенде адам қан азаю ауруына ұшырайды.

Денегетәулігіне 2 мкг В12витамині қажет.

Вс (фоли қышқылы) амин және нуклеин қышқылдарының құрылуына әсер етеді. Жасушаның көбеюі үшін еңмаңызды фактор болып саналады. Хромосомда Вс витамині бсмады. Вс витамині қанның пайда болуына әсеретеді, оны реттейді. Денегетәулігіне 400 мг Вс витамині қажет. Вс витамині қырық қабатта, сәбізде, бидайда, бауыр, бүйрек, ет, жұмыртқа т.б. кездеседі.

Р вишмині (рутин) қылтамырлардың өткізііштігін азайтады, С витаминінің әсерін күшейтеді, оның денеде жиналуына жағдай жасайды, Р витамин жетіспегенде әлсіздік пайда болады, аяқ ауырады, қан кетеді. Адам ушін тәулігіне 50 мг Р витамині қажет. Ол

лимонда, қара қарақатта т.б. болады.

Майда еритін витаминдер. А витамині (ретинол) балық майында, уылдырықта, сары майда, сүтте, бауырда, бүйректе болады. Өсімдіктерде А провитамині - каротин болады. А витамині жануарлардың денесінде синтезделеді. Тәулігіне 1,0-1,5 мг А витамині қажет. Бұл витамин жетіспегенде тері, көздің қасаң қабығы түлейді, көз жасы безінің кілегей қабатының түлеуінен оның өзегі бітеді. Көз құрғап ксерофтальмия пайда болады. Көздің қасаң қабығы ыдырайды, “Ақшам соқыр” ауруы пайда болады.

D витамині (кальциферол) мешелге қарсы витамин. Күн сәулесінің әсерінен адам терісінде провитамин D заты пайда болады. Сондықтан жас балаға күн сәулесі түсіп тұруы қажет. D витамині сиырдың, балықтың майында көп болады. Тәулігіне 0,025-0,07 мг D витамині қажет. Бұл витамин жетіспегенде мешел ауруы пайда болады, қандағы кальций мен фосфортұздарының ара қатынасы өзгеріп, баланың өсуі кешігеді, суйегі жұмсарып, қаңкасы дұрыс қалыптаспайды. Мешелмен ауырған баланың аяғы қисайып, басы мен іші үлкен болады, көкірек сарайы жетілмейді, жұқпалы ауруға шалдыққыш келеді.

К витамині (геморреигияға қарсы) тәулігіне 1-2 мг қажет. К витаминнің денеге сорылуы үшін өттің маңызы зор. Бұл витамин қырық қабатта, бауырда, помидорда болады. К витамин жетіспегенде қанның ұюы, бауырда протромбиннің пайда болуы бұзылады, қылтамырлардың өткізгіштігі өзгереді.

Е витамині (токоферол) көбею, өсуде маңызы зор. Ашкөкте, өсімдік майында, сұлыда, жүгеріде, пиязда болады. Жетіспегенде ананың құрсағындағы ұрық дамымайды. Ер адамда сперма сұйықтығы өзгереді, сперматозоидтардың қозғалғыштығы төмендейді.

Е витамині жетіспегендебұлшық еттер семіп, қызметі әлсірейді, контрактура пайда болады. Сүйекте атрофия дамиды. Адамға бір тәулікке 10-12 мг Е витамині қажет.