9. Утварэнне Вялікага княства Літоўскага и уваходжанне бел земель у яго склад.

Сярод мноства фактараў, якія садзейнічалі ўзнікненню ВКЛ, можна выдзеліць наступныя:1. Развіццё сельска-гаспадарчай вытворчасці, рамяства, гандлю, рост гарадоў. Усё гэта спрыяла ўзбагачэнню мясцовай эліты, якая і стала ініцыятарам утварэння новай дзяржавы, каб абараніць сваю маёмасць і статус 2. Паглыбленне сацыяльнай дыферэнцыяцыі грамадства, сацыяльных супярэчнасцей паміж саслоўямі. У самім саслоўі феадалаў таксама абвастрылася барацьба за панаванне. Усё гэта выклікала грамадскую патрэбу ва ўтварэнні дзяржавы, якая б заканадаўча абмежавала грамадска небяспечныя разбуральныя працэсы, якія праяўляліся ў знішчэнні людзей і матэрыяльных каштоўнасцей. 3. Неабходнасць барацьбы са знешняй небяспекай. Такая небяспека зыходзіла найперш ад мангола-татараў і крыжакоў, а таксама галіцка-валынскіх і польскіх князёў. Існуюць тры найбольш акрэсленыя канцэпцыі працэсу ўтварэння ВКЛ. Першая з іх умоўна называецца традыцыйнай (“літоўскай”) канцэпцыяй. Сутнасць яе заключаецца ў тым, што літоўскія князі заваявалі беларускія землі, падпарадкавалі іх сабе, скарыстаўшыся аслабленнем Русі міжусобіцамі і мангола-татарскім заваяваннем. І толькі вялікі рускі народ у другой палове XVIII ст. вызваліў беларусаў з-пад ярма чужынцаў. Другой з’яўляецца так званая новая (“беларуская”) канцэпцыя, найбольш поўна абгрунтаваная М. Ермаловічам у кнізе “ Па слядах аднаго міфа” (1989). Ён пісаў, што гістарычныя крыніцы не пацвярджаюць літоўскага заваявання беларускіх зямель, а, наадварот, сведчаць аб заваяванні сучасных літоўскіх зямель Новагародскім княствам. На думку М. Ермаловіча, значнай перашкодай для аб’ектыўнага асвятлення працэсу ўтварэння ВКЛ з’яўляецца атаясамліванне сучаснай тэрыторыі Літвы з летапіснай Літвой, якая, як даказваў М. Ермаловіч, знаходзілася на тэрыторыі сучаснай Беларусі, паміж Мінскам і Новагародкам і паміж Слонімам і Маладзечна. Такім чынам, з пункту гледжання прыхільнікаў новай канцэпцыі, ВКЛ склалася перш за ўсё як беларуская дзяржава. Трэцяя “цэнтрысцкая” канцэпцыя імкнецца пераадолець крайнасці іншых канцэпцый. Яе прыхільнікі сцвярджаюць, што ВКЛ на розных этапах свайго існавання было дзяржавай, у якой дамінавалі розныя этнічныя прыярытэты. Працяглы час (сярэдзіна ХІІІ – сярэдзіна ХV стст.) яно было літоўска- беларускай дзяржавай, у якой літоўскае палітычнае лідэрства ўраўнаважвалася беларускай палітычнай арганізацыяй. З сярэдзіны ХV ст. і ў ХVI ст. ВКЛ існавала як беларуска-літоўская дзяржава, дамінантай у якой быў беларускі пачатак. Калектыў аўтараў кафедры гуманітарных дысцыплін БДУІР прытрымліваецца пункту гледжання на ВКЛ як на поліэтнічную дзяржаву чатырох асноўных народаў – беларускага, літоўскага, украінскага і рускага, дзе славяне займалі 11/12 тэрыторыі і складалі 80% насельніцтва краіны. Усе народы, якія прымалі ўдзел у палітычным, эканамічным і культурным жыцці Вялікага княства, а найперш беларускі і літоўскі, з’яўляюцца гістарычнымі спадкаемцамі гэтай дзяржавы. Працэс утварэння ВКЛ быў працяглым і складаным. Ён адбываўся больш за стагоддзе – з другой чвэрці ХІІІ па трэцюю чвэрць XIV ст. Аб’яднанне праходзіла рознымі шляхамі: на аснове пагадненняў паміж мясцовай палітычнай элітай і літоўскімі князямі, шляхам дынастычных шлюбаў, у некаторых выпадках – шляхам захопу. Працэс фарміравання новай дзяржавы пачаўся з узвышэння Новагародскага княства, якое прыпала на сярэдзіну ХІІІ ст., і быў звязаны з імем князя Міндоўга. Заслуга яго заключаецца ў тым, што пры ім з разрозненых літоўскіх плямён і беларускіх княстваў пачалося станаўленне дзяржавы на новай аснове – ВКЛ, бо менавіта Міндоўг аб’яднаў Новагародскае княства з часткай балцкіх зямель. Першай сталіцай княства стаў Новагародак. Але Міндоўг сустрэў супраціўленне старой знаці, якая забіла вялікага князя і яго двух сыноў у 1263 г. Далейшы тэрытарыяльны рост дзяржавы расцягнуўся больш, чым на стагоддзе. Полацкае княства трапіла пад уплыў Літвы ў сярэдзіне ХІІІ ст., калі ў Полацку княжыў пляменнік Міндоўга Таўцівіл. У канцы ХІІІ ст. пры вялікім князю Віцені быў пакладзены пачатак далучэнню Жамойці і канчаткова далучана Полацкае княства. Жамойць жа была канчаткова далучана толькі у першай палове XV ст. Пры вялікім князю Гедыміне (1316 – 1341) у склад ВКЛ увайшла Віцебская зямля, Берасцейская, Турава-Пінская землі і Мінскае княства. У 1323 г. Гедымін перанёс сталіцу дзяржавы ў Вільню. Пры вялікім князю Альгердзе (1345 – 1377) было цалкам далучана Беларускае Падняпроўе, у 1355 г. – Бранскае княства. У 1362 г. Альгерд разбіў татар у бітве на р. Сінія Воды і далучыў да ВКЛ Кіеўскую, Чарнігава-Северскую, Падольскую і Валынскую землі. Пры вялікім князю Вітаўце (1392 – 1430) у 1404 г. да ВКЛ было далучана Смаленскае княства, быў ўстаноўлены пратэктарат над Разанскай, Пскоўскай, Наўгародскай землямі. У гады праўлення Вітаўта ВКЛ дасягнула найвышэйшай магутнасці і займала найбольшую тэрыторыю.

10. Эвалюцыя дзяржаўна-палітычнага ладу і заканадаўства Вялікага княства Літоўскага.

ВКЛ представляло собой монархию во главе с великим князем. Великий князь командовал вооруж. силами, от его имени издавались законодат. акты и вершился суд. В его ведении были дипломатич. отношения с друг. странами, объявление войны и мира. Он назначал на гос. должности и распоряжался госимуществом.

Судебная система: 1.великокняжеский суд – высшая судебная инстанция

2. суды панов-рады и сойма (в 1401 г. начал действовать новый орган гос. власти – общий сейм, на его заседаниях могла присутствовать вся шляхта.) Сначала рада имеет только функцию советчиков, а с конца 15в. приобретает и законодат. власть. Сейм ВКЛ как сословно-представительный орган окончательно сформировался именно в XVI в. В него входили представители шляхты, избираемые ежегодно от каждого повета по одному человеку.

3. 1581 трибунал ВКЛ. 1565г. – проведена судебная реформа – были созданы сословные и всесословные суды:

1) земский – рассматривал общественные иски шляхты

2) замковый – рассматривал криминальные дела и был всесословным

3) подкоморский – рассматривал земельные споры землевладельцев

4) войтовско-лавничий – существовал в городах с Магдебургским правом

Сойм, как законодательный орган, берет начало с древнейших вечевых собраний, которые при феодализме превратились в сословно-представительные органы. Кроме того, соймом назывались и другие собрания, например, собрание жителей города. Порядок созыва и работы сойма до XVI в. регулировался не законами, а обычным правом. Решения на сойме принимались государем и радой.

Функции исполнительной власти осуществляли: канцлер, хранивший государственную печать и заведовавший центральной канцелярией; гетман, который в отсутствие великого князя командовал армией во время войны; земский, ведавший государственной казной.

К высшим служебным особам относился маршалок. Он следил за сохранением порядка и этикета при дворе великого князя, объявлял решения государя, сойма и рады, осуществлял правосудие в отношении особ, виновных в преступлении.

Во главе местной власти в воеводствах стоял воевода. Его заместителями были каштелян, который командовал военными подразделениями, а также подвоевода, заведовавший канцелярией. В поветах во главе администрации стоял староста, в городах – войт.

В XVI в. интенсивно развивается госаппарат: усложняется структура, увеличивается численность, происходит централизация. Именно во 2 половине XVIв. завершается процесс правового закрепления основных звеньев госаппарата.

Военнообязанными были все мужчины, которые имели в собственности землю. Со своих земельных владений шляхтич должен был выставлять вооруженного и обученного ратника: одного от восьми служб (одна служба – примерно два крестьянских хозяйства).

Вывод: В гос. строе ВКЛ, составной частью которого являлась и Беларусь, произошли значительные изменения под воздействием объективных и субъективных причин. Завершился процесс складывания территории государства, унификации его администрат.-территориальн. деления в результате проведенной в 1564-1566 гг. администрат. реформы, что в итоге привело к окончательному оформлению централизов. гос-ва. Вся территория гос-ва была разделена на 13 воеводств, которые в свою очередь делились на поветы.