§4. Zasada ochrony praw człowieka

Według współczesnego prawa międzynarodowego stosunek mię-

dzy państwem a jego ludnością należy nadal do kompetencji wew-

nętrznej danego państwa, aczkolwiek z ograniczeniem wynikającym

z tego, że na podstawie Karty NZ ustanowiona została między-

narodowa ochrona praw człowieka. Ochrona ta polega na dwojakiego

rodzaju działaniach. Z jednej strony jest to wprowadzanie w trybie

międzynarodowym praw człowieka do porządków prawnopaństwo-

wych. Z drugiej zaś - ustanowienie międzynarodowych środków

kontroli nad przestrzeganiem praw człowieka, przyjętych zarówno

w trybie międzynarodowym, jak i państwowym. Tylko w tym pierw-

szym obszarze można odnotować duże osiągnięcia.

Główną podstawą prawną międzynarodowej ochrony praw czło-

wieka jest Karta NZ, która we wstępie wyraża wiarę w podstawowe

prawa człowieka, w godność i wartość osoby ludzkiej oraz w równo-

uprawnienie mężczyzn i kobiet, co łącznie można traktować jako

moralną podstawę systemu ONZ i całej społeczności międzyna-

rodowej. Dalej, tekst Karty kilkakrotnie wyraża potrzebę poszano-

41

wania praw i podstawowych wolności człowieka dla wszystkich ludzi,

bez względu na rasę, płeć, język i religię.

Karta nie zawiera wprawdzie materialnej definicji pojęcia „praw

i podstawowch wolności człowieka", ale jego znaczenie jako elementu

klauzuli antydyskryminacyjnej jest bardzo duże. Naruszanie praw

i wolności jest bowiem bardzo często aktem dyskryminacji, choć nie

koniecznie tylko ze względu na wymienione w Karcie NZ cechy

człowieka.

Postanowienia Karty NZ w przedmiocie praw i wolności czło-

wieka są z natury rzeczy ogólne i dla swojej skuteczności wymagały

odpowiedniego rozwinięcia, co zresztą przewidziano w samej Kar-

cie. Owocem dotychczasowej ponad czterdziestopięcioletniej działal-

ności Organizacji Narodów Zjednoczonych w tej dziedzinie jest wiele

aktów, które tworzą już dość rozbudowany system postanowień

mających na celu polepszenie sytuacji człowieka we współczesnym

świecie.

Wspomniane akty z punktu widzenia prawa międzynarodowego

są dwojakiego rodzaju. Są to albo umowy międzynarodowe wiążące

pod względem prawnomiędzynarodowym państwa, które stały się ich

stronami, albo deklaracje przyjęte w formie rezolucji Zgromadzenia

Ogólnego ONZ, będące zaleceniami pod adresem państw, nie mający-

mi mocy prawnomiędzynarodowej. Częstokroć przyjęcie deklaracji

poprzedza późniejsze zawarcie umowy w tej samej dziedzinie praw

człowieka.

System tychże aktów otwiera Powszechna Deklaracja Praw Czło-

wieka uchwalona dnia 10 grudnia 1948 r.8 Deklaracja składa się ze

wstępu i trzydziestu artykułów zawierających katalog podstawowych

praw człowieka. Wychodzi ona z założenia, że wszyscy ludzie rodzą

się wolni i równi co do swej godności i praw. Przewidziane w niej

prawa i wolności przysługują każdemu człowiekowi bez względu na

rasę, kolor, płeć, język, religię, poglądy polityczne czy inne, po-

chodzenie narodowe czy społeczne, majątek, status urodzenia czy

inny. Tych praw i wolności nie należy też różnicować zależnie od tego,

czy jednostka należy do kraju lub terytorium, którego status politycz-

ny jest niepodległy, powierniczy, niesamodzielny czy też inaczej ogra-

niczony co do swej suwerenności.

8 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit.. s, 97-102.

42

Postanowienia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka zostały

następnie skonkretyzowane i rozwinięte w wielu aktach prawnomię-

dzynarodowych, wśród których główne miejsce zajmują: Międzynaro-

dowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych oraz

Międzynarodowy Pakt Praw Cywilnych i Politycznych z dnia 16

grudnia 1966 r.9

Obydwa pakty są umowami międzynarodowymi i już weszły

w życie. O ile jednak prawa przewidziane w drugim z tych paktów

powinny być natychmiast przestrzegane, o tyle w pierwszym z nich

państwa-strony zobowiązały się do podjęcia wszelkich kroków w celu

stopniowego osiągnięcia pełnej realizacji uznanych w nim praw.

Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kul-

turalnych przewiduje między innymi: prawo do pracy, prawo do

należenia do związków zawodowych, prawo do zabezpieczenia społe-

cznego, prawo do odpowiedniego poziomu życia, prawo do ochrony

zdrowia, prawo do oświaty oraz prawo do udziału w życiu kultural-

nym.

Międzynarodowy Pakt Praw Cywilnych i Politycznych przewiduje

zaś między innymi: prawo do życia, prawo do wolności i bezpieczeńst-

wa, prawo do poszanowania wolności, prawo do zmiany miejsca

zamieszkania, prawo do równości wobec sądu, prawo do osobowości

prawnej, prawo do swobody myśli, sumienia i religii, prawo do

spokojnych zgromadzeń, prawo do stowarzyszeń, prawo do zawiera-

nia małżeństw i zakładania rodziny oraz prawo do udziału w życiu

publicznym.

Postanowienia Międzynarodowych Paktów Człowieka, ujmują-

cych całościowo społeczną kondycję człowieka, odnoszą się do wszys-

tkich ludzi podległych jurysdykcji państw-stron i dlatego wymagały

one uzupełnień w postaci umów międzynarodowych dotyczących

pewnych grup ludzkich czy też pewnych kategorii praw, przyjętych

przed paktami lub po ich przyjęciu.

Najwcześniejszej daty jest konwencja o zapobieganiu i karaniu

zbrodni ludobójstwa w dniu 9 listopada 1948 r.10 Pojęcie ludobój-

stwa obejmuje takie czyny dokonane w zamiarze całkowitego lub

częściowego zniszczenia grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub

• Tamże, 8. 212-234.

1B Tamte,i. 205-209.

41

religijnej, jak mordowanie, powodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała

lub umysłu, narzucanie wyniszczających warunków życia, zapobiega-

nie urodzeniom, przymusowe przenoszenie dzieci z jednej grupy naro-

dowej do drugiej. Państwa-strony konwencji są zobowiązane do

zapobiegania zbrodni ludobójstwa oraz karania jej sprawców.

Międzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form

dyskryminacji rasowej z dnia 21 grudnia 1968 r.11 potępia dys-

kryminację rasową i zobowiązuje państwa-strony do niezwło-

cznego podjęcia wszelkich środków w celu likwidacji dyskryminacji

rasowej, przez którą rozumie jakiekolwiek różnice, ograniczenia lub

przywileje oparte na rasie, kolorze skóry, pochodzeniu narodowym

czy etnicznym, mające na celu lub powodujące utrudnienia albo

uniemożliwienie równoprawnego korzystania z praw i podstawowych

wolności człowieka.

Szczególnego rodzaju jest problem praw dziecka ujęty najpierw

w deklaracji z dnia 20 listopada 1959 r.12 Zgromadzenie Ogólne

ONZ w tym przedmiocie przyjęło konwencję z dnia 20 listopada

1989 r.13

Wśród przepisów prawnomiędzynarodowych najbardziej specjalne

miejsce zajmują te, które bezpośrednio dotyczą ochrony życia i wol-

ności, a zwłaszcza ochrony godności człowieka. O ile nawet

prawo do życia i wolności człowieka może doznawać pewnych ograni-

czeń, o tyle prawo i obowiązek poszanowania godności ludzkiej mają

charakter całkowicie bezwzględny. Wynika to wyraźnie z po-

stanowień Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodo-

wego Paktu Praw Cywilnych i Politycznych oraz konwencji o ochro-

nie wszystkich osób przed torturami i innymi formami okrutnego,

nieludzkiego czy poniżającego traktowania lub karania z dnia 10

grudnia 1984 r.14 Ta sama idea znajduje swój wyraz także w konwen-

cjach dotyczących ochrony ofiar wojny, zwłaszcza w konwencjach

o traktowaniu jeńców wojennych, którzy we wszelkich okolicznoś-

ciach mają prawo do poszanowania ich osoby i czci.

11 Tamże, s. 466-480.

12 Human Rights. A Compilation of International Instruments, United Nations,

New York 1978, s. 114-115.

13 Dz.U. z 1991 r., Nr 120, póz. 526.

14 Dz.U. z 1989 r., Nr 63, póz. 378.

44

W tym związku trzeba wskazać na wyraźną różnicę zachodzącą

między godnością osobowościową i godnością osobową.

O godności osobowościowej decyduje doskonałość osiągnięta w rezul-

tacie działania moralnie wartościowego i utrwalona w charakterze

jakiegoś człowieka. Natomiast godność osobowa jest wartością przy-

sługującą wszystkim ludziom.

Należy podkreślić, że akty pawnomiędzynarodowe dotyczą god-

ności człowieka w tym drugim znaczeniu. Wszystkie one mówią

o poszanowaniu godności wszystkich ludzi. Nie zmienia tego

okoliczność, że niektóre z nich dotyczą tylko pewnych kategorii ludzi,

mianowicie tych, które - jak uczy doświadczenie społeczne - są

najbardziej narażone na to, że ich godność jest naruszana, a więc

kobiety, dzieci, czy osoby upośledzone pod względem umysłowym lub

fizycznym.

Ograniczenie roli umów międzynarodowych do ochrony godności

człowieka w sensie osobowym wynika z faktu, że ochroną tą objęci są

wszyscy ludzie, a różnią się oni między sobą pod bardzo różnymi

względami, w tym także pod względem swych walorów moralnych.

Skoro zaś godność człowieka jest przymiotem absolutnie każdego

człowieka, to z natury rzeczy jest ona niezbywalna.

Trzeba jeszcze podkreślić, że międzynarodowa ochrona praw czło-

wieka musi być połączona z uznaniem prawa narodu każdego państ-

wa do samostanowienia, czyli do swobodnego wyboru ustroju poli-

tycznego i społeczno-gospodarczego. Tym samym nie jest możliwe

ustanowienie jednolitego maksymalnego standardu praw człowieka

w skali światowej. Natomiast możliwe i pożądane jest ustanowienienie

reżimu praw człowieka, który stanowiłby pewne minimum w tym

zakresie. Owo minimum nie znajduje odpowiedniej nazwy w Karcie

Narodów Zjednoczonych, natomiast Powszechna Deklaracja Praw

Człowieka oraz Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka posługują

się w tym celu terminem „społeczeństwo demokratyczne".

Doniosłe znaczenie ma kwestia środków gwarantujących wykona-

nie postanowień traktatowych w zakresie praw człowieka. Chodzi

przy tym o dwa rodzaje działań: zapobieganie naruszeniom praw

człowieka oraz karanie dokonanych naruszeń. W tym celu potrzebne

jest przede wszystkim ustanowienie i stosowanie odpowiednich proce-

dur państwowych, ale ich skuteczność zależy od postawy rządów

wobec praw człowieka w ogóle, a praw człowieka objętych ochroną

45

międzynarodową w szczególności. Dlatego w pewnym zakresie muszą

istnieć i funkcjonować także procedury międzynarodowe zape-

wniające większą efektywność międzynarodowej ochrony praw czło-

wieka.

Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Cywi-

lnych i Politycznych z dnia 16 grudnia 1966 r. przewiduje, że Komitet

Praw Człowieka utworzony na podstawie tego Paktu może otrzymy-

wać i rozpatrywać zawiadomienia ze strony osób podających się jako

ofiary naruszeń jakichkolwiek praw przewidzianych w tym pakcie15.

Procedura taka dotyczy tylko państw, które przyjęły Protokół Fakul-

tatywny. Polska uczyniła to z mocą od dnia 7 lutego 1992 r.16

Europejska konwencja o ochronie praw i podstawowych wolności

człowieka z dnia 4 listopada 1950 r. powołała Europejską Komisję

Praw Człowieka, która przyjmuje i rozpatruje sprawy naruszeń tej

konwencji wniesione przez osoby fizyczne lub organizacje niepańst-

wowe. Uruchomienie takiej procedury może jednak mieć miejsce

tylko w stosunku do tych państw-stron konwencji, które złożyły

oświadczenia uznające kompetencje Komisji17. Sprawy takie pod

pewnymi warunkami mogą być załatwione polubownie, mogą być

wniesione do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który jest

organem sądowym, albo też przekazane Komitetowi Ministrów Rady

Europejskiej, który podejmuje decyzje odnośnie tego, czy nastąpiło

naruszenie konwencji.

Rząd polski złożył deklarację w sprawie uznania kompetencji

Europejskiej Komisji Praw Człowieka, obowiązującą przez okres

trzech lat od dnia l maja 1993 r., przy czym jej ważność będzie

automatycznie przedłużana na kolejne okresy trzyletnie18.

18 Human Rights, A Compilation of International Instruments, United Nations,

New York 1978, s. 16-17.

16 A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe. • publiczne. Wybór doku-

mentów, Lublin 1992, s. 219.

17 Europejska konwencja o ochronie praw l podstawowych wolności czlowieka,

Sztokholm 1950, s. 16-23.

18 Dz.U. z 1993 r., Nr 61, póz. 286.

46