§ 5. Odpowiedzialność prawnomiędzynarodowa

Z podmiotowością prawnomiędzynarodowa ściśle związana jest

zdolność ponoszenia odpowiedzialności prawnomiędzy-

narodowej za niewykonanie obowiązków wynikających z prawa

międzynarodowego. Zdolność ta cechuje wszystkie kategorie pod-

miotów prawa międzynarodowego, ale w praktyce międzynarodowej

największe znaczenie ma w odniesieniu do państw.

Zasady odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej państw są

przedmiotem prac kodyfikacyjnych Organizacji Narodów Zjednoczo-

nych. Prace te nie zostały jeszcze zakończone, toteż ten dział prawa

międzynarodowego opiera się przede wszystkim na zwyczajach. Nie-

które szczegółowe zagadnienia z tego zakresu zostały uregulowane

w umowach międzynarodowych w przedmiocie prawa lotniczego

i kosmicznego.

Odpowiedzialność międzynarodowa państwa powstaje wskutek

powodującego szkodę naruszenia przez nie prawa międzynarodowe-

go. Naruszenie takie określa się mianem deliktu międzynaro-

dowego. Niezależnie od tego istnieje także problem odpowiedzial-

ności państw za niektóre działania dozwolone przez prawo między-

narodowe, ale mogące wyrządzić szkodę innym państwom. Tak więc

BIBLIOTEKA

i J Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycz

Uniwersytetu Warszawskie^

Ul. Nowy Swiit 69. 00046 Yfersz

(et. 20-03-81 w. 295, 296

konwencja o odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty

kosmiczne z dnia 29 marca 1972 r.7 stanowi, że państwo jest bez-

względnie zobowiązane do zapłacenia odszkodowania za szkodę,

którą wypuszczony przez nie obiekt kosmiczny wyrządził na powierz-

chni ziemi lub statkowi powietrznemu podczas lotu.

Naruszenie prawa międzynarodowego może mieć postać dwoja-

ką. Może ono polegać bądź na działaniu zakazanym, bądź też

na zaniechaniu działania nakazanego przez prawo międzynaro-

dowe.

Rozwój współczesnego prawa międzynarodowego wydaje się

wskazywać, że odchodzi ono od dawnej koncepcji winy jako wyłącz-

nej podstawy odpowiedzialności państwa. Można spodziewać się, że

w przyszłej kodyfikacji zostanie przyjęta koncepcja odpowiedzialności

państw za obiektywne skutki naruszania przez nie prawa między-

narodowego. Obecnie wina zawsze powoduje odpowiedzialność mię-

dzynarodową, natomiast ryzyko wtedy, gdy państwa tak postanowią

w umowie międzynarodowej.

Państwo ponosi odpowiedzialność za własne postępowanie,

a więc za postępowanie swoich organów, przez które ono funk-

cjonuje. Chodzi tu o wszystkie organy państwa, bez względu na ich

charakter, miejsce i rolę w strukturze państwa. Są to organy prawo-

dawcze, wykonawcze i sądowe. Szczególna rola pod tym względem

przypada takim organom wykonawczo-administracyjnym, jak szef

państwa, rząd jako całość oraz jego szef i członkowie indywidualnie,

przedstawiciele dyplomatyczni i funkcjonariusze konsularni oraz siły

zbrojne. Państwo odpowiada za swoje organy również wtedy, gdy

w swej działalności przekraczają one swoje kompetencje.

Państwo nie ponosi odpowiedzialności międzynarodowej za po-

stępowanie osób prywatnych, aczkolwiek odpowiada za własne po-

stępowanie, które umożliwiło naruszenie prawa międzynarodowego

przez takie osoby. Osoby prywatne dopuszczające się naruszeń prawa

międzynarodowego powinny być pociągnięte do odpowiedzialności

karnej przez państwo, w obrębie którego jurysdykcji się znajdują.

Jurysdykcję tę określa zarówno prawo danego państwa, jak i prawo

międzynarodowe. Prawo międzynarodowe może zatem być bezpo-

średnią podstawą jurysdykcji karnej państwa względem osób fizycz-

Dz.U. z 1973 r. Nr. 27, póz. 154.

18

nych, które dopuściły się naruszeń tego prawa. Dotyczy to zarówno

obywateli państwa, jak i cudzoziemców.

W prawie międzynarodowym występuje zjawisko zróżnicowania

zachowań zakazanych. Tak więc wśród deliktów międzynarodowych

należy wyodrębnić kategorię zbrodni międzynarodowych,

które wyrządzają szkody nie tylko poszczególnym państwom, ale całej

społeczności międzynarodowej. Zarazem prawo międzynarodowe wo-

jenne przewiduje nie tylko odpowiedzialność materialną i polityczną

państw, ale także odpowiedzialność karną osób fizycznych, które

popełniły zbrodnię.

Statut Międzynarodowego Trybunału Wojskowego będący załącz-

nikiem do porozumienia międzynarodowego w przedmiocie ścigania

i karania głównych przestępców wojennych „osi" europejskiej z dnia

8 sierpnia 1945 r.8 oraz statut Międzynarodowego Trybunału Wojsko-

wego dla Dalekiego Wschodu w sprawie osądzenia głównych japońskich

przestępców wojennych wymieniają trzy rodzaje zbrodni: zbrodnie

przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne oraz zbrodnie przeciwko ludno-

ści.

Przez zbrodnie przeciwko pokojowi rozumiano planowanie,

przygotowywanie, wszczynanie lub prowadzenie wojny napastniczej

albo wojny podjętej z pogwałceniem umów międzynarodowych i gwa-

rancji międzynarodowych, tudzież udział w planowaniu spisku w celu

dokonania tych czynów. Przez zbrodnie wojenne rozumiano po-

gwałcenie praw i zwyczajów wojennych. Natomiast przez zbrodnie

przeciwko ludzkości rozumiano mordowanie, eksterminacje, de-

portacje i inne akty nieludzkie popełniane przed lub w czasie wojny

wobec ludności cywilnej, a także prześladowanie ze względów poli-

tycznych, rasowych czy religijnych.

Zestaw zbrodni międzynarodowych podlega stopniowemu rozwi-

nięciu. Przykładem tego procesu może być konwencja w sprawie

zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z dnia 9 grudnia 1948 r.9,

czy też międzynarodowa konwencja o zwalczaniu i karaniu zbrodni

apartheidu z dnia 30 listopada 1973 r.10 Pojęcie zbrodni wojennych

zostało rozwinięte w protokole dodatkowym do konwencji genew-

8 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 37.

9 Tamże, s. 205-209.

10 Dz.U. z 1976 r. Nr 32, póz. 186.

19

skich z 1949 r. dotyczącym ochrony ofiar międzynarodowych konflik-

tów zbrojnych z dnia 10 czerwca 1977 r.11

Bezprecedensowa jest uchwalona w lutym 1992 r. rezolucja Rady

Bezpieczeństwa ONZ w sprawie utworzenia trybunału międzynarodo-

wego dla osądzenia osób winnych popełnienia zbrodni wojennych na

terytorium byłej Jugosławii. Zadaniem tego trybunału jest gromadze-

nie dowodów przeciwko takim osobom, organizowanie procesów oraz

wydawanie wyroków, w tym także zaocznych, ale bez prawa orzeka-

nia kary śmierci.

Państwo, które naruszyło prawo międzynarodowe ma obowiązek

międzynarodowy naprawienia szkody, jaką wskutek tego wyrzą-

dziło innemu państwu. Realizacja odpowiedzialności międzynarodo-

wej państwa może nastąpić w różnych formach. W szczególności

należy wyróżnić odpowiedzialność o charakterze materialnym oraz

niematerialnym.

Odpowiedzialność materialna może mieć formę restytucji,

która polega na przywróceniu stanu rzeczy istniejącego przed popeł-

nieniem deliktu. Jeśli restytucja obiektywnie nie jest możliwa, to

uprawienie wyrządzonej szkody może przybrać formę odszkodo-

wania w postaci pieniężnej lub też ekwiwalentu w naturze.

Inny charakter ma zadośćuczynienie będące formą wyna-

grodzenia za szkody o charakterze niematerialnym. Polega ono na

tym, że państwo, które wyrządziło szkodę, wyraża ubolewanie, prze-

prasza oraz zapewnia państwo poszkodowane, że fakty stanowiące

naruszenie prawa międzynarodowego w przyszłości nie będą miały

miejsca.

Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego z natury swej

nie może ponosić odpowiedzialności karnej. Jurysdykcja dotych-

czas powoływanych międzynarodowych trybunałów karnych - w pra-

ktyce bardzo nielicznych - obejmowała tylko osoby fizyczne.

Przeciwko państwom, które dopuściły się poważnych naruszeń

prawa międzynarodowego mogą być natomiast stosowane sankcje.

Należy odróżnić sankcje indywidualne od sankcji zbioro-

wych. Jeśli chodzi o te pierwsze, to są to różne środki odwetowe,

które każde państwo ma prawo zastosować w stosunku do innego

" M. Flemming, Międzynarodowe prawo wojenne. Zbiór dokumentów. Warszawa

1978, s. 214-276.

20

państwa lub państw naruszających jego interesy chronione lub nie

chronione przez prawo międzynarodowe.

Działania odwetowe podejmowane przez państwo w odpowiedzi

na sprzeczne z jego interesami, ale nie stanowiące naruszenia prawa

międzynarodowego, działania innego państwa, określa się mianem

retorsji. Zasada proporcjonalności (stosunkowości) wymaga, aby

państwo stosowało takie same lub podobne środki do tych, które

wywołały retorsję. Środkami takimi może być na przykład podniesie-

nie opłat celnych czy ograniczenie wydawania wiz wjazdowych oby-

watelom państwa, przeciwko któremu retorsja jest kierowana.

Działania odwetowe podjęte przez państwo przeciwko innemu pań-

stwu w odpowiedzi na działania sprzeczne z prawem międzynarodo-

wym noszą nazwę represaliów. Przy stosowaniu represaliów rów-

nież obowiązuje zasada proporcjonalności (stosunkowości). Toteż

akcja represyjna powinna być ograniczona do czynów takich samych

lub bardzo podobnych do tych, które ją spowodowały. Represalia

wykraczające poza to ograniczenie są zakazane przez prawo między-

narodowe. W szczególności niedopuszczalne jest użycie siły lub groź-

ba użycia siły, a także działania godzące w podstawowe prawa

człowieka. Typowym środkiem podejmowanym w ramach represaliów

jest zatrzymywanie przedmiotów należących do obcego państwa.

W odróżnieniu od sankcji indywidualnych, sankcje zbiorowe są

stosowane nie przez państwo pokrzywdzone, lecz przez organizację

międzynarodową. Tak więc Karta Narodów Zjednoczonych przewi-

duje możliwość zastosowania sankcji o charakterze organizacyjnym,

ekonomicznym, politycznym i wojskowym. Sankcje organizacyjne

mogą polegać ria wykluczeniu z członkowstwa organizacji. Ponadto

Rada Bezpieczeństwa ONZ jest władna stosować sankcje nie pociąga-

jące za sobą użycia sił zbrojnych oraz sankcje zbrojne. Są to sankcje,

których możliwość zastosowania leży w granicach uprawnień Or-

ganizacji Narodów Zjednoczonych, a nie poszczególnych państw.

Możliwość stosowania przez państwa indywidualnie lub zbiorowe

sankcji w wypadku naruszeń prawa międzynarodowego można trak-

tować jako okoliczność przemawiającą za tym, że jego normy mają

rzeczywiście charakter prawny, a nie tylko moralny czy polityczny

W stosunkach międzynarodowych nie istnieje natomiast ponadpańst-

wowy czynnik, który mógłby stosować sankcje przymusowe względerr

państw w razie naruszenia przez nie norm prawnomiędzynarodowych.

21