§ 3. Władza

Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego może realizo-

wać swoje uprawnienia i obowiązki wyłącznie jarzez organy, czyli

ludzi sprawuJącycrrfumccJejpanstwowe. Mówiąc o jakichkolwiek dzia-

łaniach jakiegos"państwa, zawsze chodzi konkretnie o działania czy

zaniechania organów władnych wyrażać wolę tego państwa. Dlate-

go też problematyka kompetencji organów państwa nie jest obojętna

dla prawa międzynarodowego, aczkolwiek należy przede wszystkim

do dziedziny prawa. Dotyczy to wszystkich organów państwa wy-

stępujących w zakresie stosunków międzynarodowych, a więc nie

tylko tych, które stale lub czasowo działają w imieniu państwa za

granicą. Sfera reprezentacji zewnętrznej państwa jest bowiem przed-

miotem uregulowania zarówno prawnopaństwowego, jak i prawno-

międzynarodowego.

Konstytucje z natury swej są prawem poszczególnych państw.

Dotyczy to wszystkich postanowień konstytucyjnych, nie wyłączając

tych, które regulują stosunki międzynarodowe i nawet w tych przypa-

dkach, kiedy expressis verbis posługują się pojęciami i normami

prawnomiędzynarodowymi. Wtedy także mamy do czynienia z nor-

mami prawnokonstytucyjnymi, tyle że dotyczącymi materii uregulo-

wanych już w prawie międzynarodowym. Powstaje natomiast kwestia,

113

czy takie normy prawnokonstytucyjne są zgodne z odpowiednimi

normami prawnomiędzynarodowymi.

Należy jeszcze podkreślić, że nie wszystkie przepisy prawnokons-

tytucyjne dotyczące spraw zagranicznych państwa dadzą się ocenić ze

stanowiska prawa międzynarodowego. Nie podlegają takiej ocenie

w szczególności przepisy, które uprawnienia przysługujące państwu

jako całości na mocy prawa międzynarodowego włączają do kom-

petencji różnych jego organów. Jest to bowiem zagadnienie, którego

prawo międzynarodowe nie reguluje, pozostawiając je w sferze wyłą-

cznej kompetencji państwa.

Organy państw funkcjonujące w stosunkach międzynarodowych

można klasyfikować według różnych kryteriów. Z punktu-widzenia

miejsca w hierarchii państwowej należy wyróżnig^-z-jedne] strony

organy^k4^owjB4x^re,^z.,.driu^i^ zajmujące pozycję

p o d p"or z ą d k o w a n ą, przy czym w obrębie kaz3efTTycnawóch

grup także istnieje zJawisko podporządkowania. Podział ten pokrywa

się w zasadzie z podziałem organów państwa na te, które wykonują

swe funkcje na terytorium własnym oraz te, które to czynią za

granicą. Te pierwsze organy można określić jako ^e_WJ!.eJJ-ZJi^_te

drugię^Jako-Ae-w-ft-^Ł^^n e.

Organy kierownicze (wewnętrzne) państwa są elementami wła-

dzy najwyższej, która stanowi - obok terytorium i ludności

- trzeci składnik państwa. Wprawdzie ich organizację i komptetencje

określa prawo konstytucyjne poszczególnych państw, ale wytworzył

się pewien schemat tych organów występujący we wszystkich państ-

wach. Chodzi mianowicie o szefa państwa, parlament, rząd i jego

premiera oraz ministra spraw zagranicznych.

Wśród najwyższych organów państwa szczególną pozycję zajmuje

p a-r-La.m^n t. Jako najwyższy organ przedstawicielski państwa jego

pozycja konstytucyjna jest z reguły bardzo wysoka, choć faktyczna

rola polityczna może być różna. Rzecz jednak w tym, że jeśli nawet

parlament jest organem rzeczywiście kształtującym wolę państwa

w dziedzinie jego stosunków międzynarodowych, to niekoniecznie

oświadcza on tę wolę na zewnątrz ze skutkiem prawnomiędzynarodo-

wym. W tej roli występują kierownicze organy wykonawcze państwa.

Pierwszoplanową pozycję wśród organów państwa w zakresie

stosunków międzynarodowych zajmuje tradycyjnie szeJ•__EJln-

s t w a. Prawo konstytucyjne rozstrzyga kwestię, ktory_organ pań-

114

s^twajesUe§o-szefemjjaJ^e^ Upraw-

nienia te mogą polegać na rzeczywistym kształtowaniu polityki za-

granicznej państwa, a mogą też ograniczać się do funkcji wyłącznie

reprezentacyjnych.

Z punktu_widzenm_r»Ław;a,niiędzynarodowego nie ma, istotnego

znaczenia kwestia, czy szef państwa jest organem jednoosobowym

(moBaTcnarprezyderiŁ)^co4®st regułą w państwach współczesnych, czy

też wielci'ósobowym (rada państwa, prezydium parlamentu). W Polsce

funkcJe"'sżera "państwa w-Tatach 1952-1989 pełniła Rada Państwa,

będąca organem kolegialnym. W wykonywaniu niektórych uprawnień

Radę Państwa reprezentował jej przewodniczący lub jeden z jego

zastępców.

Ze stanowiskiem szefów państw w ostatnich dziesiątkach lat

zrównana była pozycja prawnomiędzynarodowa przywódców partii

rządzących w państwach socjalistycznych, nawet jeśli nie sprawowali

jakichkolwiek funkcji państwowych. Praktyka taka występowała nie

tylko w stosunkach między państwami socjalistycznymi, ale po-

wszechnie na arenie międzynarodowej. Dzisiaj należy ona już do

historii, ale nadal obowiązują umowy międzynarodowe zawarte

w ten sposób.

Dawniej uważano, że kompetencja szefa państwa do reprezen-

towania państwa na zewnątrz jest nieograniczona i przyjmowano, że

domniemanie tej kompetencji jest bezwzględne i niedopuszczające

dowodu przeciwnego. Współcześnie należy także przyjmować takie

domniemanie, ale z zastrzeżeniem oczywistych ograniczeń konstytu-

cyjnych.

Tak więc należy uważać, że niemieckQ^zecbo^łQffiacki_Jikład

z dnia_15 marca 1939 r. był nieważny z punktu widzenia prawa

międzynarodowego nle~^yIko"Y"Jego-wźgisd^^^^J^^

wymuśzÓ^u^^n^HyT^aTe^rowniez dlatęgQ^że_prezydent 'Czecho-

słowacji nie nuaŁkQnjsilyfucyinego.prawa_zawfze6-&^an^erzgffiRzeszy

NiemieckigJ_Jikładu, który oznaczał faktycznąJ.jk.wid a.cję__panstwa

czechosłowackiego30.

Kompetencje szefów państw, jak i innych kierowniczych organów

państw w zakresie stosunków międzynarodowych - aczkolwiek wyka-

30 W. Kulski, M. Potulicki, Współczesna Europa polityczna. Zbiór umów między-

narodowych 1919-1939, Warszawa-Kraków 1939, s. 341-345.

115

żują wiele elementów zbieżnych czy podobnych - nie są jednakowe

w różnych państwach i dokładnie można je przedstawić tylko w od-

niesieniu do poszczególnych państw.

Według ustawy konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r.

o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonaw-

czą RzeczypośpoIiTej"Polskiej- oraz ff--sai»OT"ządzie-"tgf^1EortaInym31

prezydent jeśrnaJwyższymprzedstawfctetemyanstwa polskiego w sto-

sunk^ch~wewńętrznych i międzynarodowych. Stoi on_na_ straży prze-

strzegąnia~umow-Jniędzynarodowych"ora^Jr»raw^ ogólne kierownic-

twtfw dziedzinie stosunków zagranicznych (art. 28 ust. l i 2 oraz art.

32 ust. l). Rozwinięciem i konkretyzacją tych ogólnych przepisów są

postanowienia ustawy konstytucyjnej przewidujące uprawnienia pre-

zydenta dotyczące trzech dziedzin stosunków międzynarodowych,

a mianowicie: stosunków dyplomatycznych, umów międzynarodo-

wych oraz stanu wojny.

Zgodnie z art. 32 ust. 2 ustawy konstytucyjnej prezydent mianuje

i odwołuje przedstawicieli pełnomocnych RP w innych państwach

oraz przyjimuje listy uwierzytelniające i-odwołujące^ akredytowanych

przy riimJgrzedstawicfen'"ayplomatycznyGh inhych,naństw. Prezydent

jest więc tym organem, 1Hory"'realizuje przysługujące państwu pol-

skiemu prawo l e g-a^y-L zarówno w jego.. postaci czynnej (wysyłanie

swoich przedstawicieli dyplomatycznych), jak i^biernęUprzyjmowąnie

obcych~prźedstawicieli dyplomatycznych). Obydwa terminy użyte

W przytoczonym przepisie - ,,przedstawiciele_pełnomocni" i „przed-

stawiciele dyplomatyczni" - są tożsame; dotyczą one ambasadorów

i posłów.

Funkcje Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dziedzinie umów

międzynarodowych określają słowa „ratyfikuje i wypowiada" (art. 32

ust. 2 ustawy konstytucyjnej).

Ra^yfi^^_cJJ._jest_zatwierdzeniem przez naczelny^orgaiL.państ-

w^__uraQffiy_niiędzynarodowęJ,~wóbec której zostały już dokonane

jakieś czynności przygotowawcze, ale nie nastąpiło jeszcze definitywne

związanie się jej postanowieniami. Należy sądzić, że prezydent uczest-

niczy także w zawieraniu umów międzynarodowych, które nie przewi-

dują wprawdzie ratyfikacji, ale jakiś równorzędny sposób ich przyję-

cia, np. przystąpienie. Termin „ratyfikacja" w ujęciu naszego

31 Dz. U. z 1992 r. Nr 84, póz. 426.

116

prawa konstytucyjnego należy rozumieć szerzej, obejmując nim rów-

nież inne analogiczne sposoby przyjęcia umów międzynarodowych.

Ustalając zasadę, że umowy międzynarodowe ratyfikuje prezy-

dent, polska ustawa konstytucyjna z 1992 r. nie określa zakresu

umów, które powinny podlegać ratyfikacji, Stanowi jednak, że

ratyfikacja czterech kategorii umów międzynarodowych wymaga

upoważnienia wyrażonego w ustawie. SąJo umowy dotyczące granic

pańj>tw-a^J>ojuszow__obronnych oraz umowy^pociągającę: za "sbtiąi

obciążemąJSnanso.we.^anSTwa'rab-kenieczBtfsc zmian w ustawodaw-

stwie^-Eorma ustawy przesądza o konieczności- -uzyskaniauptWaż-

nienia ze strony Sejmu i Senatu. Jest oczywiste, że upoważnienie

takie powinno poprzedzać w czasie ratyfikowanie umowy między-

narodowej przez prezydenta. Konstytucyjna możliwość kwestiono-

wania umowy międzynarodowej wiążącej już państwo polskie była-

by niedopuszczalna.

Wypowiedzenie umowy międzynarodowej jest sposobem za-

kończenia jej mocyJobowiąziliący przewidzianym w niej^simiq~Ter-

minewr7,'wypbwiedzenie" w art,, 33^»»t,.,4-ustawy:konstytucyjnej

z 1992 r. można przepisywać'znaczenieszersze, to znaczy -obejmujące

wszystkieTgodne'z prawem międzynarodowym akty, które kładą kres

umowom międ^narcTJówym ratyfikowanym przez Prezydenta~RŹe-

czyppspolTtej Eolskiej. Wyposażając go w prawo wypowiadania umów

międzynarodowych, ustawa ta zobowiązuje zarazem do zawiadomia-

nia Sejmu i Senatu o dokonanych wypowiedzeniach.

W zakresie ogłoszenia stanu wojny konstytucyjna rola prezy-

denta jest tylko zastępcza w stosunku do Sejmu. Artykuł 24 ustawa

konstytucyjnej z 1992 r. przewiduje, że prezydent w okresie, gdy_Sejn-

nie obraduje, postanawia o stanie wojny; zarówno Sejm, jak i pręży-

deirt'n:LQgą35Q^^lCTcJEdyme~w razie dokonania napadu. zbro|nego ne

Rzeczpospolitą Polską albo w przypadku, gdy..zJLimów_międzynaro

dowych wynikąJkomecznosć wspólnej obrony Jgrzeciwko agresji. Prze

pisteirpTzyźnaje obydwu tym organom państwapoTsElegokompeten

cję wykonywania prawa do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej

Wyrażanie zgody na ratyfikowanie niektórych kategorii umóv

międzynarodowych oraz podejmowanie uchwał o stanie wojn;

w określonej sytuacji są jedynymi uprawnieniami dotyczącymi stosun

ków międzynarodowych, w jakie konstytucja wyraźnie wyposaż;

Sejm. Jako najwyższy organ władzy państwowej Rzeczypospolite

117

Polskiej &gmjesJUuqprąwnionydo sprawowania kontroli nad polityką

zagraniczną^ państwa i ustalania jeJ ^ierunkow;'^re'dhą~ze~stałych

komisji sejmowych jest Komisja Spraw Zagranicznych.

Szef państwa przebywając na terytorium innego państwa korzysta

ze wszystkich przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, chyba że

podróżuje incognito. Tym samym zarówno on, jak i towarzyszące mu

osoby nie podlegają jurysdykcji obcego państwa.

Uprzywilejowana sytuacja prawnomiędzynarodowa szefów

państw jednak nie wyklucza ich odpowiedzialności międzynarodo-

wej za zbrodnie międzynarodowe. Jedną z osób skazanych w proce-

sie norymberskim w 1946 r. był admirał Kari Dónitz pełnią-

cy funkcję szefa państwa w ostatnim okresie istnienia Rzeszy Nie-

mieckiej.

Stanowisko szefa państwa jest nieraz połączone ze stanowiskiem

szefa rządu. Tak jest w państwach o ustroju prezydenckim, np.

w Stanach Zjednoczonych. Natomiast w państwach, w których są one

rozdzielone, różnie kształtują się ich wzajemne relacje. Z punktu widze-

nia stosunków międzynarodowych jest to o tyle istotne, że bądź szef

państwa, bądź też szef rządu - zależnie od tego, który z nich odgrywa

ważniejszą rolę polityczną - uczestniczy w tak zwanych konferencjach

na szczycie. Jest znamienne, że główny organ Organizacji Jedności

Afrykańskiej nazywa się Konferencja Szefów Państw lub Rządów.

Współcześnie bardzo ważną rolę polityczną w zakresie stosunków

międzynarodowych państw odgrywają rządy. Są to organy kole-

gialne, przy czym szczególna rola przypada ich szefom, nazywanym

zazwyczaj premierami.

W stosunkach międzynarodowych przyjmuje się domniemanie

kompetencji rządu i jego szefa. Ich oświadczenia traktuje się jako

objawy woli państwa i są one wiążące dla państwa bez potrzeby

specjalnych pełnomocnictw. Szef rządu przebywający za granicą ko-

rzysta z wszystkich przywilejów i immunitetów dyplomatycznych.

W myśl ustawy konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r.

Rada Ministrów (Rząd) utrzymuje stosunki i zawiera umowy z rząda-

mi innych państw oraz z organizacjami międzynarodowymi (art. 52,

ust. 2, pkt 7). Termin „umowy z rządami innych państw" jest węższy

od terminu „umowy z innymi państwami", gdyż obejmuje tylko te

spośród umów międzypaństwowych, w których rządy występują jako

organy je zawierające.

118

W skład rządu każdego współczesnego państwa wchodzi osoba

zajmująca się sprawami zagranicznymi; zazwyczaj jest to minister

spraw zagranicznych. Niekiedy jego tytuł jest inny, np. sekretarz

stanu w USA.

Minister spraw zagranicznych lub jego odpowiednik jest człon-

kiem rządu i zarazem szefem urzędu państwowego pod nazwą m i -

nisterstwo spraw zagranicznych lub inną (na przykład

Departament Stanu w USA). Z reguły jest to urząd zajmujący się

wyłącznie stosunkami międzynarodowymi państwa. Tylko w niektó-

rych małych państwach sprawy zagraniczne są połączone w jednym

urzędzie z jakimiś innymi sprawami państwowymi. Czasami zaś zda-

rza się, że kierownictwo ministerstwa spraw zagranicznych powierza

się premierowi lub jego zastępcy.

Minister spraw zagranicznych reprezentuje państwo w stosunkach

międzynarodowych bez potrzeby posiadania specjalnych pełnomoc-

nictw. Jego oświadczenia są dla państwa wiążące pod względem

prawnomiędzynarodowym. Przebywając na terytorium innego państ-

wa, minister spraw zagranicznych korzysta ze wszystkich przywilejów

i immunitetów dyplomatycznych i tym samym nie podlega obcej

jurysdykcji.

Zajmując się stałym kierowaniem sprawami zagranicznymi państ-

wa, minister spraw zagranicznych wykonuje bardzo wiele różnych

czynności, a niektóre z nich należą do jego kompetencji z mocy prawa

międzynarodowego. Dotyczy to na przykład powoływania charge:

d'affaires. Do zakresu jego działania należy w szczególności reprezen-

towanie i ochrona interesów państwa i jego obywateli za granicą ora;

kierowanie działalnością przedstawicielstw dyplomatycznych i urzę

dów konsularnych.

Minister spraw zagranicznych również koordynuje działalnoś(

innych centralnych urzędów państwowych w dziedzinie stosunkóy

zagranicznych. Potrzeba taka wynika stąd, że współcześnie stosunki ti

są rozbudowane w takim stopniu, że wymagają specjalistyczneg<

traktowania i nie mogą być prowadzone bezpośrednio przez minister

stwo spraw zagranicznych; przede wszystkim dotyczy to współprac;

gospodarczej z zagranicą. Niezbędne jest również zapewnienie, ab:

wszystkie elementy polityki zagranicznej państwa stanowiły spójn

całość. W myśl ustawy z dnia 29 maja 1984 r. do zakresu działam

ministerstwa spraw zagranicznych Polski należy m.in. polityczne kie

119

rowanie działalnością ministrów (kierowników urzędów i instytucji

centralnych) w dziedzinie stosunków z zagranicą32.

Funkcjonowanie najwyższych organów państwa ulega czasem za-

kłóceniu do tego stopnia, że odbija się to na jego stosunkach za-

granicznych. Dzieje się tak przede wszystkim w sytuacji, kiedy do

władzy dochodzi rząd w sposób niekonstytucyjny, zwłaszcza w drodze

zamachu stanu. Powstaje wówczas problem uznania rządu ze

strony innych państw, co trzeba odróżnić od problemu uznania

państwa. W tym drugim przypadku bowiem chodzi o uznanie nowego

podmiotu prawa międzynarodowego, natomiast w pierwszym

przypadku o uznanie organu tego podmiotu powołanego do re-

prezentowania go w stosunkach z innymi podmiotami.

Należy zwrócić uwagę na to, że termin „rząd" w stosunkach

międzynarodowych jest używany w dwóch znaczeniach. W znaczeniu

węższym oznacza on naczelny organ administracji państwowej, nato-

miast w znaczeniu szerszym termin ten jest synonimem najwyższych

władz państwa i tak zazwyczaj jest on rozumiany, jeśli chodzi o prob-

lem uznania międzynarodowego.

Z punktu widzenia prawa międzynarodowego konstytucyjna legal-

ność rządu jest rzeczą obojętną. Próbą wprowadzenia legitymizmu

konstytucyjnego do stosunków międzynarodowych była tak zwana

doktryna Tobara (od nazwiska ministra spraw zagranicznych Ek-

wadoru) powstała w 1907 r. Głosiła ona, że państwa dopóty nie

powinny uznawać rządu innego państwa, który doszedł do władzy

w wyniku zamachu stanu, dopóki swobodnie wybrany organ przed-

stawicielski nie zaakceptuje jego władzy. Reakcją na tę doktrynę była

tak zwana doktryna Estrady (od nazwiska ministra spraw zagranicz-

nych Meksyku) sformułowana w 1930 r. Według tej doktryny państ-

wa nie powinny uzależniać uznania rządów innych państw od sposo-

bu, w jaki doszły one do władzy.

Według prawa międzynarodowego legitymacja międzynarodowa

rządu opiera się na dwóch przesłankach, a mianowicie:

1) jego władza na terytorium państwa powinna być efektywna,

2) powinien on mieć charakter rodzimy.

Efektywność władzy rządu jest stosunkowo łatwiejsza do ustale-

nia, aczkolwiek też czasem bywa kontrowersyjna. W przypadku jej

32 Dz. U. Z 1974 r. Nr 21, póz. 115.

120

utraty częściowej lub zupełnej należy odróżnić dwie sytuacje, zależnie

od tego, na rzecz kogo nastąpiła utrata efektywności. Inaczej bowiem

trzeba oceniać utratę władzy na rzecz rywalizującej siły politycznej

wewnątrzpaństwowej, inaczej zaś wtedy, gdy jest to wynikiem

groźby czy też użycia siły ze strony innego państwa czy grupy

państw.

W pierwszym przypadku inne państwa powinny uznać - unika-

jąc wszakże pośpiechu - rząd sprawujący efektywną władzę

na całym lub przynajmniej na większej części terytorium danego

państwa. Jednakże rząd nie traci prawa do reprezentacji między-

narodowej nawet w przypadku, kiedy całe terytorium państwa znaj-

dzie się pod okupacją innego państwa lub państw, zwłaszcza jeśli są

dowody na to, że nadal cieszy się on poparciem swego społeczeńst-

wa. Dowodzi tego uznanie ze strony innych państw rządów ośmiu

państw na emigracji w czasie II wojny światowej, w tym rządu

polskiego w latach 1939-1945. Również niewątpliwy był status

rządu kuwejckiego podczas okupacji wojennej Kuwejtu przez siły

zbrojne Iraku.

Bardziej skomplikowany jest problem reprezentacji państwa w sto-

sunkach międzynarodowych w sytuacji, gdy na jego władzę mają

wpływ czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. Współcześnie nie są rzadkie

przypadki interwencji zbrojnej państw podejmowanej w tym celu, aby

rządzić w innych państwach przy pomocy uległych sobie rządów.

W tego rodzaju sytuacjach zasada efektywności jest nie wystarczająca

i musi być uzupełniona, a w skrajnych przypadkach nawet zastąpiona

zasadą rodzimości rządów.

Rodzimy charakter rządu polega nie tylko na pochodzeniu jego

członków, ale i na dostatecznym stopniu jego niezależności od rządów

innych państw. Występowanie tego drugiego elementu jest czasem

kwestionowane. W szczególności wiele państw odmawia uznania rzą-

dów, które doszły do władzy przy pomocy wojskowej innych państw.

Jako przykład służyć mogą rządy Afganistanu i Kambodży, które

przez wiele lat nie były uznawane przez większość państw świata,

nawet wówczas, kiedy obce siły zbrojne - odpowiednio ZSRR i Wiet-

nam - zostały wycofane z ich terytoriów.

Z uwzględnieniem obydwu zasad prawa międzynarodowego doty-

czących uznania rządów powinien być rozstrzygany problem, kiedy

dwa rządy pretendują do reprezentowania tego samego państwa

121

w stosunkach międzynarodowych. Sytuacja taka na dłuższy czas

może powstać szczególnie w wypadkach interwencji państw obcych.

Bardzo skomplikowana sytuacja, jaka istniała w Polsce od lipca

1944 r. do lipca 1945 r., kiedy na terytorium polskim przebywały siły

zbrojne ZSRR, utrudnia rozstrzygnięcie kwestii, w jakim czasie rząd

emigracyjny utracił, a rząd krajowy uzyskał prawo reprezentowania

państwa polskiego na forum międzynarodowym. Można uważać, że

w tym okresie polski rząd emigracyjny w Londynie był rządem de

iure, natomiast Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego i Rząd

Tymczasowy były rządami de facto. Prawo międzynarodowe zna takie

rozróżnienie, aczkolwiek wynikające z niego konsekwencje prawno-

międzynarodowe nie są całkiem jednoznaczne. Utworzenie Rządu

Tymczasowego Jedności Narodowej i jego szerokie uznanie między-

narodowe zakończyły okres dwoistości w zakresie reprezentacji mię-

dzynarodowej Polski.

Rozdział VI

Obszary wodne, podwodne,

powietrzne i kosmiczne

§ l. Rzeki i kanały morskie

Z punktu widzenia prawa międzynarodowego rzeki i kanały mors-

kie mają tę wspólną cechę, że będąc wodami śródlądowymi stanowią

części terytoriów państw, na których znajdują się, toteż podlegają

zwierzchnictwu tych państw, przez terytoria których przepływają czy

też na terytoriach których są urządzone. Różnica zaś między innymi

polega głównie na tym, że ograniczenia tego zwierzchnictwa są mniej-

sze w odniesieniu do rzek, natomiast są większe w sotsunku do

kanałów morskich.

Geograficzna klasyfikacja rzek nie pokrywa się całkowicie z ich

klasyfikacją opartą na prawie międzynarodowym. Ta pierwsza prze-

widuje podział na rzeki narodowe, które w całości płyną na

terytorium tego samego państwa graniczne, które w części lub

w całości swego biegu rozgraniczają terytoria dwóch lub więcej

państw oraz rzeki wielonarodowe, które przepływają przez

terytoria dwóch lub więcej państw.

Dla prawa międzynarodowego istotna jest okoliczność, czy zwierz-

chnictwo państwa-zwierzchnika terytorialnego nad daną rzeką jest

ograniczone na rzecz innego państwa lub państw. Ograniczenie takie

jest możliwe za zgodą tego pierwszego państwa, wyrażoną w umowie

międzynarodowej.

Zdarza się to rzadko wobec rzek narodowych, gdyż państwa

z reguły pozostawiają je wyłącznie do własnego użytkowania. W wy-

padku rzeki granicznej pojawia się wiele problemów wynikających

z faktu wspólnego jej użytkowania, które wymagają regulacji. Regula-

cja ta następuje w drodze umów między państwami sąsiednimi. Jej

123

zakres jest funkcją stanu współpracy między tymi państwami w ogóle.

Od zgody obu tych państw zależy ewentualne udostępnienie żeglugi

na rzece granicznej innym państwom. Przykładem typowej rzeki

granicznej jest Odra (w części jej biegu) oraz Nysa Łużycka (od jej

ujścia aż do granicy z Czechosłowacją). Polska zawarła umowy

międzynarodowe o współpracy w dziedzinie gospodarki wodnej na

wodach granicznych z trzema sąsiadami - Niemcami (NRD), Czecho-

słowacją i Związkiem Radzieckim.

Rzeka wielonarodowa w sensie geograficznym, jeśli jest żeglowna

i ma znaczenie międzynarodowe może stać się rzeką m i ę d z y -

n a r o d o w ą w sensie prawa międzynarodowego. Następuje to w dro-

dze zawarcia przez państwa nadbrzeżne umowy międzynarodowej, na

podstawie której zostaje ustanowiona swoboda żeglugi dla statków

handlowych wszystkich państw. Zakres swobody określa właśnie ta

umowa, ewentualnie także dalsze porozumienia uzupełniające.

Źródłami prawa międzynarodowego rzecznego są umowy, w któ-

rych państwa sformułowały niektóre ogólne pojęcia i zasady z tego

zakresu oraz umowy międzynarodowe dotyczące poszczególnych rzek

o znaczeniu międzynarodowym. Umowy pierwszego rodzaju są bar-

dzo nieliczne. Można tutaj wymienić niektóre postanowienia aktu

końcowego kongresu wiedeńskiego z 1815 r.1 oraz konwencję i statut

o ustroju dróg żeglownych o znaczeniu międzynarodowym z dnia 20

kwietnia 1921 r.2 Umów drugiego rodzaju jest więcej i dotyczą one

między innymi takich rzek, jak Dunaj i Ren w Europie oraz Kongo

i Niger w Afryce.

Przedmiotem umiędzynarodowienia w przypadku rzek nie są one

same jako terytorium o określonych właściwościach geofizycznych,

lecz prawo uprawiania żeglugi po nich. Państwa nadbrzeżne zachowu-

ją zwierzchnictwo terytorialne nad rzekami międzynarodowymi, cho-

ciaż w pewnym stopniu staje się ono ograniczone. Najdalej idące

ograniczenie na miejsce w przypadku, jeśli zarządzanie sprawami

żeglugi należy do komisji rzecznej, w skład której wchodzą nie tylko

państwa nadbrzeżne, ale także państwa nienadbrzeżne. Tak jest

w przypadku Centralnej Komisji Żeglugi na Renie.

' B. Winiarski, Wybór źródeł do nauki prawa międzynarodowego. Warszawa 1938;

^17

s. 16-17

• 2 Tamże, s. 292-302.

124

Bardzo ważnym przykładem rzeki międzynarodowej jest Dunaj

płynący przez terytorium Niemiec, Austrii, Czech, Słowacji, Węgier,

Jugosławii, Rumunii, Bułgarii i Ukrainy. Jest on umiędzynaro-

dowiony od połowy XIX w. Obecnie obowiązuje konwencja belg-

radzka z dnia 18 sierpnia 1948 r.3, według której żegluga na Duna-

ju od Ulmu do Morza Czarnego jest wolna i otwarta dla obywa-

teli, staków handlowych i towarów wszystkich państw na zasadzie

równości. Komisja Dunaju, która sprawuje nadzór nad stosowa-

niem tej konwencji, składa się tylko z przedstawicieli państw nad-

brzeżnych. Państwa te są odpowiedzialne za utrzymanie swoich

odcinków Dunaju w stanie żeglowności, chyba że chodzi o roboty,

których przeprowadzenie przekracza możliwości każdego z nich

osobno.

Współcześnie rzeki o znaczeniu międzynarodowym mogą być

wykorzystywane także dla celów przemysłowych czy nawadaniania

ziemi, a więc dla celów nieżeglugowych. W związku z tym państwa

zwierają umowy o podziale zasobów wodnych. Zasady dotyczące

sprawiedliwego korzysania z wód rzecznych w celach nieżeglugowych

nie zosały jeszcze skodyfikowane. Można jednak uważać za już

obowiązującą zasadę, że państwa nie mają prawa przeprowadzania na

swoim terytorium takich prac hydrotechnicznych, które pozbawiłyby

wody państwa położone w dolnym biegu rzeki, ani takich, które

prowadziłyby do zanieczyszczenia środowiska naturalnego człowieka

w państwach sąsiednich.

Kanał morski jest sztucznym połączeniem dwóch mórz. Jeśli

morza te są otwarte dla żeglugi międzynarodowej, to łączący je kanał

ma znaczenie międzynarodowe, lecz jako zbudowany na terytorium

jednego państwa podlega on jego jurysdykcji i pod tym względem

przypomina status rzeki. Dopiero kiedy państwo-zwierzchnik teryto-

rialny kanału morskiego zawrze umowę międzynarodową, w któej

zobowiąże się do udostępnienia drogi wodnej kanału innym pańs-

wom, kanał uzyskuje charakter międzynarodowy. Przedmiotem umię-

dzynarodowienia jest przy tym tylko prawo uprawiania żeglugi, a nie

kanał jako urządzenie techniczne, pewien obszar czy przedmiot włas-

ności. Dlatego Egipt, wydając dekret z dnia 26 lipca 1956 r. o na-

3 L. Gelberg, Prawo międzynarodowe i historia dyplomacji. Wybór dokumentów, t.

m. Warszawa 1960, s. 320-330.

125

cjonalizacji Towarzystwa Kanału Sueskiego4, w związku z którym

Wielka Brytania i Francja dokonały interwencji zbrojnej, nie naruszył

swoich obowiązków międzynarodowych co do wolności żeglugi na

tym kanale.

Obecnie istnieją trzy międzynarodowe kanały morskie. Kanał

Sueski położony na terytorium Egiptu został umiędzynarodowiony na

podstawie konwencji konstantynopolitańskiej z dnia 29 października

1888 r.5 Egipt w tym czasie był częścią składową Turcji, a następnie

stał się sukcesorem postanowień tej konwencji.

Status Kanału Panamskiego opiera się głównie na umowie brytyjs-

ko-amerykańskiej z dnia 18 listopada 1901 r. oraz panamsko-amery-

kańskiej z dnia 18 listopada 1903 r.6 Na podstawie tej drugiej umowy

Stany Zjednoczone uzyskały prawo wieczystego użytkowania i ad-

ministrowania pasem ziemi o szerokości 10 mil w celu budowy,

eksplatacji i ochrony kanału, w zamian za pewną kwotę pieniędzy.

Według układu z dnia 7 września 1977 r. reżim ten ma wygasnąć

w dniu 31 grudnia 1999 r., ale Kanał zachowa charakter między-

narodowej drogi wodnej7.

Kanał Kiloński wywodzi swój charakter międzynarodowy z trak-

tatu wersalskiego z dnia 28 czerwca 1919 r.8 W 1936 r. Niemcy

jednostronnie odstąpiły od postanowień traktatu wersalskiego doty-

czących tego kanału, uzależniając od swej zgody przepływ obcych

okrętów wojennych. Po II wojnie światowej przywrócono jednak

stosowanie poprzedniego reżimu.

Wspomniane umowy międzynarodowe określają prawa i obowią-

zki zarówno państw, na terytorium których znajdują się między-

narodowe kanały morskie, jak i wszystkich innych państw mogących

korzystać z uprawnienia żeglugi po tych kanałach. Podmiotami upra-

wnionymi do żeglugi po międzynarodowym kanale morskim są bo-

wiem nie tylko państwa-strony umowy będącej podstawą umiędzyna-

rodowienia takiego kanału, ale wszystkie państwa świata.

Umowy międzynarodowe dotyczące kanałów morskich ustanawia-

ją zasadę wolności przepływu dla wszystkich statków handlowych

4 Tamże, s. 511-513.

5 Tamże, t. I, Warszawa 1954, s. 153-156.

6 Tamże, s. 180-181 i 187-189.

7 Zbiór dokumentów, PISM, 1977, Nr 9, s. 1207-1244.

8 L. Gelberg, op. cit., t. II, s. 60-61.

126

i okrętów wojennych niezależnie od ich bandery nie tylko w czasie

pokoju, ale i w czasie wojny. Tylko postanowienia traktatu wer-

salskiego zastrzegają, że Kanał Kiloński będzie zawsze wolny i otwar-

ty dla statków handlowych i okrętów wojennych wszystkich państw

pozostających w stanie pokoju z Niemcami. Ponieważ Kanał Sueski

stanowi wolne przejście nawet dla okrętów państw wojują-

cych, żadne działania -nieprzyjacielskie nie mogą być prowadzo-

ne w jego obrębie oraz w portach dających do niego dostęp, jak

również na wodach morskich w promieniu trzech mil od tych por-

tów. Zasady te zostały także przyjęte w stosunku do żeglugi na

Kanale Panamskim.

Jak widać, reżim prawnomiędzynarodowy kanałów morskich róż-

ni się dość znacznie od reżimu rzek międzynarodowych. Inna rzecz, że

był on w przeszłości wielokrotnie naruszany, zwłaszcza w odniesieniu

do Kanału Kilońskiego i Kanału Sueskiego.