§6. Sukcesja państw

Wiedeńska konwencja kodyfikacyjna z dnia 23 sierpnia 1978 r.

definiuje sukcesję państw jako przejęcie przez państwo od

—-innego państwa odpowiedzialności za stosunki międzynarodowe tery-

•ytorium16. To pierwsze państwo określa się mianem p"an stwa suk-

cesyjnego, to drugie - mianem państwa-poprzednik a.

'""Sukcesja międzynarodowa jest stosunkiem między państwami i w żad-

nym razie nie może nastąpić w obrębie tego samego państwa jako

podmiotu prawa międzynarodowego.

16 „American Journal of Intemational Law" 1978, Nr 4, s. 871-983.

TQ

Przedmiotem sukcesji państw z natury rzeczy jest terytorium.

___ __.______ .^y^.-. - --»-»-———.——-——---•-•———————"————"""""—————"——'*-————— -———-....„

Pojęcie-^suKcesjTpańsTwTiie obejmuje jednak zmian terytorialnych

dokonywanych w rezultacie użycia lub groźby użycia siły w stosun-

kach międzynarodowych. Z samej definicji sukcesji państw jako aktu

dwustronnego wynika też, że jej przedmiotem nie może być teryto-

rium niczyje. Pojęcie sukcesji państw nie obejmuje więc przypadków

nabycia przez państwo terytoriów niczyich, ani też przypadków po-

rzucenia przez państwa jakichś części ich terytoriów, co zresztą współ-

cześnie zdarza się niezmiernie rzadko.

Pojęcia sukcesji państw nie należy utożsamiać z pojęciem skut-

ków prawnomiędzynarodowych, jakie sukcesja państw powoduje.

Konwencja wiedeńska z 1978 r. reguluje skutki sukcesji państw

w zakresie umów międzynarodowych. Skutki te są różne w przypadku

różnych rodzajów sukcesji państw. Ich wspólną cechą jest to, że_me

^dotyczą one urnowa w sprawie^grańicJmgdzy/państwami, ani innych

reżimów terytorialnych^ nakorz^śA^.anstw^ń:zecich,^le_z^wxiątk^

obcych baz wojskowych.

Zmiany terytorialne objęte pojęciem sukcesji państw są wielorakie

i nie'"ograńiczają się do przypadków,"w których następuje upadek

państw. Stąd też rozróżnienie pojęć całkowitej "i cźęściow'e'3

sukcesji państw. Konwencja wiedeńska z 1978 r. wyróżnia trzy typy

sukcesji państw wywołujące różne skutki w odniesieniu do umów

międzynarodowych, a więc ich wygasanie albo ewentualne lub konie-

czne zachowanie mocy obowiązującej w obrębie terytorium objętego

sukcesją państw. ^

Pierwszy typ sukcesji państw ma miejsce wtedy, kiedy część teryto-

rium państwa lub jakiekolwiek terytorium nie będące częścią teryto-

riuirrpaństwa~^a"Ttorego sfośunkrmięazynarodowe jest ono od-

powiedzialne staje się częścią terytorium innego państwa. Wtedy te

""umowy międzynarodowe państwa-poprzednika przestają obowiązy-

wać względem takiego terytorium, natomiast umowy międzynarodo-

we państwa sukcesyjnego w zasadzie są obowiązujące względem tegc

terytorium. Zasadę tę można określić mianem zasady przesuwalności

"granic traktatowych. ^

Drugi typ sukcesji więżę się z procesem, w wyniku którego na

terytorium zależnym powstaje'nowe państwo niepodległe.'Państwo

takie nie jest zobowiązane, ale może utrzymać w mocy czy tez"stać si^

~^Ón'ąJaIde]Krvaer,unrówyJniędzynarodowej, która była obowiązu-

71

jąca względem jego terytorium w czasie, kiedy nastąpiła_sukcesja

państw. Ta ogólna zasada stosuje się także do przypadków utworze-

nia państwa z dwóch lub więcej terytoriów zależnych. „^.___^_

-6> Trzeci typ sukcesji państw dotyczy 'zjednoczenia) j J)odziałuJ

państw. Kiedy dwa lub więcej państw jednoczy się i utworzy w ten

sposób Jedna państwo sukcesyjne, w zasadzie każda umowa .między^

—"ttarodowa wiążąca w Jtym czasie którekolwiek z nich zachowuje swoją"

"Tnoc obowiązującą względem państwa sukcesyjnego. Kiedy zaś część

Tub części terytorium państwa oddzielają się, aby utworzyć jedno lub

'""więcej państw, to umowy międzynarodowe zachowują moc^bowiązu-

jącą bez względu na to, czy państwo-poprzednik nadal istnieje. W ta-

kiej sytuacji obowiązują one bądź każde państwo sukcesyjne, jeśli

chodzi o umowy międzynarodowe dotyczące całego terytorium państ-

wa-poprzednika, bądź tylko to państwo sukcesyjne, do którego tery-

torium ograniczona była ich moc obowiązująca.

Państwo, które po oddzieleniu się części jego terytorium zachowu-

je swą tożsamość prawnomiędzynarodową jest w zasadzie nadal

związane poprzednio zawartymi umowami międzynarodowymi. Do

wyjątków od tej zasady należą umowy dotyczące tylko terytorium,

które zostało oddzielone.

Jak widać, skutki sukcesji państw w zakresie umów międzynaro-

dowych są - zależnie od jej rodzaju - trojakie: państwo sukcesyjne nie

jest, może być na swoje życzenie, bądź też jest związane umową

międzynarodową obowiązującą względem jego terytorium przed zda-

rzeniem sukcesji.

Powyższą konwencję uzupełnia konwencja wiedeńska w sprawie

sukcesji państw w zakresie własności, archiwów i długów państwo-

wych z dnia 7 kwietnia 1983 r. Oprócz postanowień ogólnych ta

konwencja kodyfikacyjna reguluje skutki sukcesji państw w zakresie

określonym w jej tytule.

Rozdział IV

Inne podmioty

§ l. Stolica Apostolska

Terminu „Watykan" używa się zazwyczaj jako łączne określenie

Stolicy Apostolskiej oraz państwa watykańskiego. Stolicę Apostolską

należy rozumieć jako zespół centralnych organów Kościoła rzyms-

ko-katolickiego z papieżem na czele, natomiast państwo watykańskie

jest jednostką geopolityczną utworzoną na podstawie traktatu między

Stolicą Apostolską a Włochami z dnia 11 lutego 1929 r.1 Traktat ten,

zwany laterańskim, stanowi, że państwo watykańskie jest nieograni-

czoną własnością Stolicy Apostolskiej, która sprawuje nad nim wyłą-

czną i absolutną władzę oraz suwerenną jurysdykcję.

Wraz z utworzeniem państwa watykańskiego, papież pozostając

głową Kościoła stał się ponownie głową państwa, podobnie jak to

było przed 1870 r., kiedy Włochy dokonały aneksji istniejącego od

czasów karolińskich państwa kościelnego. To dawne państwo kościel-

ne wraz z papiestwem występowało jako jeden podmiot prawa mię-

dzynarodowego .

Według powszechnej praktyki międzynarodowej, Stolica Apostols-

ka jest podmiotem prawa międzynarodowego i status taki miała

także w latach 1970-1929, kiedy nie było państwa kościelnego. O ile

w świetle prawa kanonicznego uzasadnione jest traktowanie Watyka-

nu jako zespolenie dwu różnych podmiotów, o tyle z punktu widzenia

prawa międzynarodowego ma się do czynienia z jednym i tym samym

L. Gelberg, Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumen-

tów, t. H, Warszawa 1958, s. 312-321.

73

podmiotem, choć występuje on w charakterze bądź Stolicy Apostols-

kiej, bądź też państwa watykańskiego. Jest znamienne, że jako czło-

nek Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej Watykan występo-

wał najpierw pod postacią państwa watykańskiego, a potem - bez

stosowania procedury wystąpienia i przyjęcia - pod postacią Stolicy

Apostolskiej. Stolica Apostolska i państwo watykańskie nigdy nie są

jednocześnie stronami tej samej umowy międzynarodowej, członkami

tej samej organizacji międzynarodowej, czy uczestnikami tej samej

konferencji międzynarodowej. Scalenie Stolicy Apostolskiej z państ-

wem watykańskim na płaszczyźnie prawnomiędzynarodowej jest cał-

kowite.

Stolica Apostolska nie jest czynnikiem zewnętrznym w stosunku

do państwa watykańskiego, co sprawia, że państwo to wraz z nią jest

suwerenne i tym samym jest państwem w sensie prawa mię-

dzynarodowego. Niemniej jednak znikome terytorium i nieliczna

ludność związana funkcjonalnie z Watykanem nie pozwalają widzieć

w nim normalnego państwa.

Wspólna podmiotowość prawnomiędzynarodowa Stolicy Apostol-

skiej i państwa watykańskiego składa się z takich istotnych elementów

jak zdolność traktatowa, prawo legacji oraz zdolność nabywania

członkowstwa organizacji międzynarodowych.

Watykan nie jest członkiem ONZ, ale ma tam status obserwatora.

Należy natomiast do czterech organizacji wyspecjalizowanych ONZ:

Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, Międzynarodowej Unii

Telekomunikacyjnej, Powszechnego Związku Pocztowego oraz Świa-

towej Organizacji Własności Intelektualnej. Utrzymuje stosunki dyp-

lomatyczne z kilkudziesięcioma państwami. W lecie 1989 r. zostały

wznowione normalne stosunki dyplomatyczne między Stolicą Apos-

tolską a Polską, a dnia 28 lipca 1993 r. między nimi został podpisany

konkordat, ale jego wejście w życie uzależnione jest od ratyfikacji

przez strony2.

W kręgu Kościoła rzymskokatolickiego istnieje jeszcze problem

statusu prawnomiędzynarodowego Suwerennego Zakonu Kawalerów

Maltańskich. W czasie, kiedy Zakon ten dysponował władztwem

terytorialnym, a więc był integralnie związany z państwem, był uwa-

2 Tekst: J. Krukowaki, Koiciói i państwa. Podstawy relacji prawnych, Lublin 1993,

s. 284-292.

74

żany za podmiot prawa międzynarodowego. Po tym okresie niektóre

państwa nadal utrzymywały z nim stosunki dyplomatyczne, a w ostat-

nich trzydziestu ^latach liczba ich wzrosła do około jednej trzeciej

społeczności międzynarodowej. W lipcu 1990 r. do tego grona państw

weszła także Polska. Można uważać, że Zakon Maltański korzysta

z niektórych atrybutów podmiotowości prawnomiędzynarodowej

w stosunku do państw, które je uznają.