Podręcznik

prawa

międzynarodowego

Lech Antonowicz

prawa

międzynarodowego

Wydanie drugtóv '

zmienione

^

Wydawnictwo Naukowe PWN

Warszawa 1994

Projekt okładki i stron tytułowych Pariusz Litwiniec

Redaktor Teresa Gontarz

Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska

Tytuł dotowany

pracz Ministra Edukacji Narodowej

Copyright ©

by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o.

Warszawa 1994

Przedmowa do wydania n

Pierwsze wydanie mego podręcznika prawa międzynarodowego

zostało wyczerpane w ciągu kilku miesięcy. Do wydania drugiego

mogłem wprowadzić stosunkowo nieduże zmiany. Przede wszystkim

zaktualizowałem niektóre dane faktograficzne oraz w miarę możności

uzupełniłem materiał normatywny. Bez zmiany natomiast pozostawi-

łem strukturę podręcznika.

L.A.

Lublin, styczeń 1994 r.

^Przedmowa

Książka niniejsza stanowi zarys wykładu przedmiotu, który

w programach studiów prawniczych, administracyjnych i niektórych

innych występuje pod nazwą „Prawo międzynarodowe publiczne".

Przedmiotem wykładu jest prawo międzynarodowe współcześnie obo-

wiązujące. Ponadto, zostały w nim uwzględnione niektóre normy

prawa państwowego, zwłaszcza prawa polskiego, które bezpośrednio

„współdziałają" z prawem międzynarodowym.

Podstawą wykładu są przede wszystkim umowy międzynarodowe

i inne dokumenty prawnomiędzynarodowe, o czym informują przypi-

sy do właściwego tekstu. Ze względu na nieduże rozmiary książki nie

można było natomiast przedstawić różnych poglądów naukowych

w zakresie prawa międzynarodowego. Z częścią tych poglądów auto-

rów polskich, nie przedstawionych w wykładzie, zainteresowany czy-

telnik może zapoznać się korzystając z wyboru piśmiennictwa zamie-

szczonego na końcu książki.

Struktura wykładu trochę odbiega od schematu stosowanego na

ogół dość jednolicie w polskich podręcznikach prawa międzynarodo-

wego w ciągu ostatnich trzydziestu lat.

Rozdział I

Pojęcia podstawowe

§ l. Państwo

U podstaw prawa międzynarodowego znajduje się fakt, że ludz-

kość jest podzielona na państwa, które zachowując swoją odręb-

ność utrzymują wzajemne stosunki. Z tego też względu zdefiniowanie

prawa międzynarodowego wymaga przede wszystkim posługiwanie

się terminem „państwo" lub ewentualnie jednym z jego ekwiwalen-

tów. Umowy międzynarodowe używają niekiedy wymiennie takicl-

terminów, jak „kraj", „mocarstwo" czy „naród", aczkolwiek z kon-

tekstu wynika, że chodzi w nich właśnie o państwa.

Państwo jest fenomenem pierwotnym chronologicznie i logicznie

w stosunku do prawa międzynarodowego. Państwa bowiem są twór-

cami prawa międzynarodowego, a nie odwrotnie. Z drugiej strony

w trakcie procesu historycznego państwa uznając się wzajemnie

i utrzymując ze sobą stosunki, kształtują normę prawnomiędzynaro-

dową określającą pojęcie państwa. Jest to pojęcie o znaczeniu pod

stawowym dla prawa międzynarodowego.

Wyrażenie „państwo w sensie prawa międzynarodowego" zakła

da, że może ono różnić się od pojęcia państwa w innych dziedzinach

zwłaszcza w prawie państwowym. Rozróżnienie to uzasadnia fakt, ż<

termin „państwo" używany jest w prawie niektórych państw dc

oznaczenia jednostek terytorialnych, które stanowiąc części składowi

tych państw, nie posiadają uprawnień międzynarodowych i nie s<

uczestnikami stosunków międzynarodowych.

Jedyne dotychczasowe traktatowe określenie państwa znajduje si<

w międzyamerykańskiej konwencji o prawach i obowiązkach państv

7

z dnia 26 grudnia 1933 r.1 Według tej konwencji, państwo jako osoba

prawa międzynarodowego powinno posiadać następujące atrybuty:

a) stałą ludność, b) określone terytorium, c) rząd oraz d) zdolność do

utrzymywania stosunków z innymi państwami.

Działalność kodyfikacyjna Organizacji Narodów Zjednoczonych

prowadzi do stopniowego ujednolicania pojęcia państwa w sensie

prawa międzynarodowego. Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ

dotychczas nie zdefiniowała jednak tego pojęcia, podkreślając tylko,

że terminu „państwo" używa w sensie powszechnie przyjętym w prak-

tyce międzynarodowej2.

Współczesne pojęcie państwa powinno odpowiadać współczesne-

mu prawu międzynarodowemu w jego całokształcie. Podstawową rolę

w tym zakresie należy przypisać Karcie Narodów Zjednoczonych

podpisanej dnia 26 czerwca 1945 r.3

Państwem w sensie prawa międzynarodowego jest suwerenna jed-

nostka geopolityczna. Wyrażenie „jednostka geopolityczna" wskazuje

na terytorialną podstawę państwa oraz jego charakter polityczny.

Z punktu widzenia prawa międzynarodowego każde państwo jest

jednostką geopolityczną, ale nie każda jednostka geopolityczna jest

państwem. Cechą wyróżniającą i nieodłączną każdego państwa jest

suwerenność, natomiast niesuwerenna jednostka geopolityczna

państwem nie jest.

Według Karty Narodów Zjednoczonych państwami są suwerenne

jednostki geopolityczne. Potwierdzają to bezpośrednio następujące

postanowienia Karty :•!) nakaz układania stosunków między człon-

kami ONZ na zasadzie równości suwerennej, 2) zakaz groźby lub

użycia siły przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości

politycznej jakiegokolwiek państwa, 3) zakaz ingerowania w sprawy

należące do kompetencji wewnętrznej jakiegokolwiek państwa. O ile

postanowienie pierwsze mówi o państwach-członkach ONZ, o tyle

zasady druga i trzecia mają walor powszechny.

Przyjmując suwerenność jako nieodłączną cechę każdego państwa,

takie, dość często używane w praktyce międzynarodowej terminy, jak

L. Gelberg, Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumen-

tów, t. II, Warszawa 1958, s. 356.

2 Yearbook ofthe International Law Commision 1949, ś. 289.

3 K. Kocot, K. Wolfke, Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego,

Wrocław-Warszawa 1976, s. 64-92.

„państwo suwerenne", „państwo niepodległe" czy „państwo suweren-

ne i niepodległe" są pleonazmami. Natomiast termin „państwo niesu-

werenne" jest z punktu widzenia prawa międzynarodowego wewnętrz-

nie sprzeczny. Karta NZ nie zna pojęcia „państwa niesuwerennego"

czy „państwa zależnego", a na oznaczenie niesuwerennych jednostek

geopolitycznych używa terminu „terytorium".

Istotę suwerenności państw stanowi ich samo dziel n o ś ć, czyli

brak podporządkowania innym państwom. Z punktu widzenia prawa

międzynarodowego koniecznym elementem suwerenności jest ogól-

na kompetencja w sprawach zagranicznych. W braku takiej kom-

petencji jednostka geopolityczna nie jest suwerenna, a zatem nie jest

państwem.

Traktowanie suwerenności jako wyróżniającej i nieodłącznej cechy

państwa nie przesądza kwestii, czy każda faktycznie suwerenna jedno-

stka geopolityczna jest państwem w sensie prawa międzynarodowego.

O ile dawniej uzasadniona była teza, że legitymacją bytu państwa jest

sam byt państwa, o tyle współczesne prawo międzynarodowe nie

odrzuca całkowicie idei legitymizmu w odniesieniu do statusu państw.

Tym samym nie należy stawiać znaku równości między pojęciem

„państwa legalnego" i pojęciem „państwa faktycznego". Należy więc

powiedzieć, że państwem jest każda suwerenna jednostka, geopolitycz-

na powstała zgodnie z prawem międzynarodowym lub przynajmniej

uznana później za państwo przez, inne państwa.

Państwa, w znaczeniu jednostki geopolitycznej, nie należy utoż-

samiać z państwem w znaczeniu władzy państwowej czy aparatu

państwowego. Są to pojęcia różne i inaczej są one definiowane.

Z pewnym uproszczeniem można powiedzieć, że w pierwszym przypad-

ku chodzi o podmiot, w drugim - o organy tego podmiotu. Rozróż-

nienie to jest istotne z punktu widzenia prawa międzynarodowego,

które musi „znać" zarówno swoje podmioty, jak i organy, poprzez

które te podmioty występują.

§ 2. Społeczność międzynarodowa

\

Z punktu widzenia prawa międzynarodowego społeczność między-

narodową stanowi ogół państw. Innymi słowy - społeczność między-

narodowa to społeczność państw, które nie tylko współist-

nieją, ale i utrzymują wzajemne stosunki.

«

9

Są trzy cechy, które charakteryzują społeczność międzynarodową

w porównaniu ze społecznością państwową, a mianowicie:

1) nieduża, bo nie przekraczająca dwustu, liczba jej j uczestników,

2) uznanie suwerennego charakteru tych uczestników, którzy są

wzajemnie równouprawnieni, a tym samym

3) jej organizacja wewnętrzna jest mniej rozwinięta,, choć podlega

stałemu rozwojowi w konsekwencji postępującej internacjonalizacji

życia współczesnego.

Skład społeczności międzynarodowej jest zmienrny. Wiek XX

przyniósł czterokrotny wzrost liczebny społeczności rmiędzynarodo-

wej, przy czym w jego początkowym okresie znaczną większość

stanowiły państwa europejskie i amerykańskie. Dzisiejsza społeczność

międzynarodowa obejmuje zaś państwa położone we ^wszystkich za-

mieszkałych częściach świata. Ich liczba według stanu Ina dzień l sty-

cznia 1994 r. wynosiła 1904.

W ramach powszechnej społeczności międzynarodo>wej obejmują-

cej wszystkie państwa świata istnieją grupy państw połączone ściślej-

szymi więzami gospodarczymi, politycznymi czy ideologicznymi.

Z drugiej strony nie każde państwo utrzymuje jakieś stosunki ze

wszystkimi innymi państwami. Nie ma jednak dziś p)aństwa, które

znajdowałoby się w stanie całkowitej izolacji międzynar<odowej, a więc

poza społecznością międzynarodową.

Stosunki łączące uczestników społeczności międzynarodowej mają

z natury rzeczy charakter międzynarodowy. Wyrażenie „sto-

sunki międzynarodowe" bywa jednak rozumiane dwojako: w znacze-

niu węższym znaczą one to samo, co stosunki międlzypaństwowe,

_w znaczeniu szerszym obejmują ponadto stosunki miiędzy osobami

i organizacjami istniejącymi w różnych państwach. Stosunki między-

państwowe stanowią więc główną część stosunków rniędzynarodo-

wych sensu largo, a zarazem są podstawą międzynarodowych stosun-

ków niepaństwowych czy pozapaństwowych.

Trzeba jeszcze zaznaczyć, że stosunki międzypaństw/owe obejmują

zarówno te, w których państwa uczestniczą samodzielnie, jak też

zbiorowo jako członkowie organizacji międzynarodowej. Do stosun-

ków międzypaństwowych można także przyporządkować stosunki

państw z innymi niż państwa podmiotami prawa międzynarodowego

4 Zob. Wykaz państw zamieszczony w Aneksie.

10

oraz między tymi ostatnimi. W społeczności międzynarodowej złożo

nej z państw jako suwerennych jednostek geopolitycznych nie ma za,

podmiotów ponadpaństwowych.

§ 3. Prawo międzynarodowe

Prawo, które reguluje stosunki wzajemne państw tworzących spo

łeczność międzynarodową określa się współcześnie w języku polskin

najczęściej mianem prawa międzynarodowego. Dawnię

prawo międzynarodowe nazywano prawem narodów. Termir

ten wywodzi się z łacińskiego terminu ius gentium, którym określane

nie prawo międzynarodowe, lecz część prawa rzymskiego dotyczące

cudzoziemców. Natomiast termin „prawo międzynarodowe", któr<

odpowiada łacińskiemu terminowi ius inter gentes, pojawił się w piś-

miennictwie polskim w II połowie XIX wieku, a obecnie jest po-

wszechnie używany. Jego odpowiednikiem w języku rosyjskim jesi

termin mieżdunarodnoje prawo, w języku angielskim - internationa

law, w języku francuskim - droit international.

W programie studiów prawniczych i administracyjnych omawiane

dziedzina prawa jest określana jako prawo międzynarodowe

publiczne, co odróżnia ją od prawa prywatnego mię-

dzynarodowego. Mylna jest sugestia, że prawo międzynarodowe

stanowi system norm, które dzielą się na część publiczną oraz część

prywatną. W rzeczywistości są to całkiem różne dziedziny prawa

Tylko prawo międzynarodowe publiczne jest rzeczywiście prawem

międzynarodowym, podczas gdy prawo prywatne międzynarodowe

jest częścią prawa państwa, które wskazuje prawo właściwe dla

międzynarodowych stosunków osobistych i majątkowych w zakresie

prawa cywilnego. Nie zmienia tego okoliczność, że źródłem prawa

prywatnego międzynarodowego - oprócz ustawodawstwa państwo-

wego - bywają także umowy międzynarodowe, które mogą regulować

również inne kwestie należące w zasadzie do kompetencji wewnętrznej

państw. W tym stanie rzeczy przymiotnik „publiczne" w nazwie

prawa międzynarodowego służy uniknięciu nieporozumień, ale mery-

torycznie jest on zbędny.

Trzeba jeszcze dodać, że słowo „naród" w nazwie prawa między-

narodowego jest synonimem państwa, aczkolwiek na ogół słowo to

11

oznacza wspólnotę etniczną lub też całą ludność państwa. Toteż

bardziej adekwatna dla omawianej dziedziny byłaby nazwa prawo

międzypaństwowe.

Wykład prawa międzynarodowego wymaga niejednokrotnie na-

wiązywania do prawa poszczególnych państw. Prawo to określa się

zazwyczaj takimi terminami, jak „prawo wewnętrzne" lub „prawo

krajowe". Obydwa te terminy nie są jednak precyzyjne, gdyż prawo

państwa reguluje nie tylko jego stosunki wewnętrzne, ale także sto-

sunki zagraniczne, a pojęcie kraju jest wieloznaczne. Wydaje się, że

skoro w polskiej terminologii prawniczej przyjął się ostatnio termin

„prawo konstytucyjne" na oznaczenie tej części prawa państwa, którą

poprzednio nazywano „prawem państwowym", to tym ostatnim ter-

minem można określać całość tego prawa.

Określenie zakresu prawa międzynarodowego wymaga przede

wszystkim dwojakiego zabiegu. Z jednej strony konieczne jest wy-

odrębnienie norm prawnomiędzynarodowych spośród ogółu norm

o charakterze międzynarodowym, z drugiej zaś trzeba określić kryte-

rium odróżniające normy prawa międzynarodowego od norm pra-

wnych innego rodzaju.

Konieczność przeprowadzenia pierwszego zabiegu wynika z tego,

że w stosunkach międzynarodowych istnieją różne systemy normaty-

wne. W stosunkach tych oprócz prawa międzynarodowego występują

również takie zjawiska, jak kurtuazja międzynarodowa, moralność

międzynarodowa czy prakseologia międzynarodowa.

Normy kurtuazji międzynarodowej są stosowane przez

państwa w celu ułatwienia sobie wzajemnych stosunków. Wyrastając

ze wspólnego pnia grzeczności okazywanej przez ludzi innym lu-

dziom, są one dostosowane do właściwości stosunków międzynarodo-

wych. Do tej dziedziny należą na przykład reguły protokołu

dyplomatycznego. Aczkolwiek zazwyczaj są one bardzo skru-

pulatnie przestrzegane, ich ewentualne naruszenie nie stanowiłoby

naruszenia prawa międzynarodowego.

Moralność międzynarodowa składa się z norm moral-

nych dotyczących stosunków międzynarodowych. Niektóre umowy

międzynarodowe odwołują się do moralności międzynarodowej, a nie-

jednokrotnie posługują się takimi pojęciami moralnymi, jak sprawied-

liwość czy słuszność. Poglądy^noralne poszczególnych ludzi, a nawet

poszczególnych narodów, różnią się między sobą, ale co do niektó-

12

rych kwestii międzynarodowych są jednakowe lub przynajmniej zbież-

ne. Dzięki temu moralność międzynarodowa jest jednym z czynników

kształtujących prawo międzynarodowe. W rezultacie niektóre podstawo-

we zasady stosunków międzynarodowych, jak na przykład zasada sza-

cunku dla innych państw, mają charakter zarazem moralny i prawny.

Historia stosunków międzynarodowych wskazuje, że państwa po-

dejmujące swe decyzje wychodzą wprawdzie zazwyczaj od regu:

prakseologii międzynarodowej, ale zarazem liczą się one

przynajmniej w pewnym stopniu z normami prawa międzynarodowe-

go. Należy podkreślić tę okoliczność, że pomimo licznych przypad-

ków naruszania prawa międzynarodowego, żadne państwo nie podaje

w wątpliwość jego mocy obowiązującej. Spory interpretacyjne dotyczy

treści prawa międzynarodowego, a nie jego istnienia. System prawe

międzynarodowego opiera się przy tym na założeniu, że jego norm^

mają prymat w stosunkach międzynarodowych. Kryterium rozróż-

nienia norm prawa międzynarodowego oraz innych norm między-

narodowych znajduje się w stanowisku państw, które decydują o tym

co jest prawnie obowiązujące w ich stosunkach wzajemnych. Pod-

stawą mocy obowiązującej prawa międzynarodowego jest bowierr

zgoda państw.

W praktyce przeprowadzenie powyższego rozróżnienia nie zawsze

jest łatwe. Trudność tę powiększa okoliczność, że niejako pomiędz;

prawem międzynarodowym a innymi normami międzynarodowymi SE

jeszcze normy, które w nauce określane są mianem „miękkiego'

prawa międzynarodowego. Ich źródłem są przede wszystkim liczne

uchwały organizacji międzynarodowych czy konferencji międzynaro-

dowych. Niektóre spośród tych uchwał są skonstruowane w sposót

bardzo podobny do umów międzynarodowych, niemniej nimi nie są

Są jednak bardzo często powoływane w pracach naukowych z zakreśl

prawa międzynarodowego. Przykładem dokumentu znajdującego su

na granicy między prawem międzynarodowym a „miękkim" prawerr

międzynarodowym jest Deklaracja zasad prawa międzynarodowego

dotyczących przyjaznych stosunków między państwami z dnie

24 października 1970 r.5 Jako rezolucja Zgromadzenia Ogólnegc

ONZ jest ona źródłem „miękkiego" prawa międzynarodowego, ale

przedmiotem jej jest prawo międzynarodowe w znaczeniu ścisłym.

5 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 524-533.

13

Rozgraniczenie prawa międzynarodowego i prawa państwowego

zazwyczaj opiera się na różnicy co do trybu tworzenia obu tych

dziedzin prawa. W społeczności międzynarodowej, złożonej z państw

jako suwerennych jednostek geopolitycznych, z natury rzeczy nie ma

nadrzędnego prawodawcy. Prawo międzynarodowe powstaje wyłącz-

nie w drodze porozumienia między państwami, różniąc się tym

samym od prawa państwowego, które jest stanowione jedno-

stronnie przez poszczególne państwa. Zarazem w dobie współczes-

nej zawierane są coraz częściej umowy międzynarodowe dotyczące

statusu osób fizycznych i prawnych w różnych państwach. Treść

prawna tego rodzaju umów należy do dziedziny prawa międzynaro-

dowego tylko o tyle, o ile dotyczy stosunków między państwami.

Poza tym wchodzi ona w skład prawa państw, które je zawarły. W ten

sposób powstają umiędzynarodowione części systemów pra-

wnopaństwowych. Części te można również określić mianem prawa

wielopaństwowego. Tryb tworzenia prawa międzynarodowego

z jednej strony i prawa państwowego z drugiej nie stanowi zatem

wystarczającego kryterium ich rozgraniczenia. Musi ono być uzupeł-

nione kryterium podmiotowym.

Częścią prawa międzynarodowego jest tak zwane prawo wewętrz-

ne organizacji międzynarodowych, jeżeli reguluje ono stosunki między

państwami jako członkami organizacji międzynarodowej oraz sto-

sunki między organizacją międzynarodową a państwami członkow-

skimi. Natomiast normy, które regulują stosunki między organizacją

międzynarodową a osobami fizycznymi nie mają charakteru prawno-

międzynarodowego.

Według najprostszej definicji - prawo międzynarodowe jest sys-

temem norm prawnych regulujących stosunki między jego podmiota-

mi, którymi są przede wszystkim państwa, a także niektóre inne

podmioty uznane w tym charakterze przez państwa.