2. Словаўтварэнне. Агульная характарыстыка словаўтварэння і яго роля ва ўзбагачэнні лексікі

Усё новае, што ўзнікае ў жыцці грамадства – у вытворчасці, у наву­цы, тэхніцы, культуры, – знаходзіць сваё адлюстраванне і ў мове, у пер­шую чаргу – у лексіцы. Таму слоўнікавы склад мовы паступова змяняецца: адны словы становяцца непатрэбнымі і выходзяць з ужывання, другія ўзні­каюць і ўліваюцца ў мову, а некаторыя словы змяняюць сваё значэнне. Напрыклад, пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі з актыўнага слоўніка выпалі такія словы, як стражнік, ураднік, гарадавы, губернатар, цівун, воласць, павет і інш. За гэты час у нашу мову ўвайшло многа новых слоў: савет, гарком, райвыканком, агітпункт, саўгас, экскаватаршчык, звеннявая, кам­байнер і інш. Новых слоў, якія ўзнікаюць, значна больш, чым слоў, што вы­ходзяць з ужывання, таму слоўнікавы склад мовы бесперапынна ўзбага­чаецца, становіцца ўсё больш разнастайным.

Узбагачэнне лексікі беларускай мовы, як і іншых моў, адбывалася і адбываецца пераважна за кошт словаўтварэння, г.зн. утварэння новых слоў на базе наяўнага моўнага матэрыялу пры дапамозе тых ці іншых сродкаў і спосабаў: цэлы – цаліна, цалінны, цаліннік, цалінніца; калгас – калгасны, калгаснік, калгасніца. Словаўтварэнне – асноўная крыніца папаўнення і ўз­багачэння слоўніка нашай мовы. Кожнае новаўтворанае слова не мае ўлас­цівага толькі яму спосабу ўтварэння. Новыя словы звычайна ўтвараюцца з тых словаўтваральных элементаў і па тых словаўтваральных узорах, мадэ­лях, якія ўжо вядомы ў мове. Напрыклад, словы калгаснік, цаліннік узніклі параўнальна нядаўна, яны ўтвораны пры дапамозе вядомага суфікса -нік ад слоў калгас, цаліна. Словы лётчык, зенітчык утварыліся пры дапамозе су­фікса -чык ад каранёў лёт-, зеніт-, як і словы з гэтым суфіксам перапісчык, грузчык і іншыя, што ўжываюцца ў нашай мове даўно. Так утварылася і слова атамшчык. Яго значымыя часткі існавалі і раней (ужывалася слова атам, быў суфікс -шчык); слова ж атамшчык – камбінацыя гэтых частак – паявілася параўнальна нядаўна. Такім чынам, пад словаўтварэннем трэба разумець не ўзнікненне абсалютна новых слоў, а ўтварэнне новых слоў з вядомых мове словаўтваральных элементаў.

Новаўтвораныя словы не аб’ядноўваюцца ў якія-небудзь асобныя групы слоў, а далучаюцца да тых граматычных класаў слоў (часцін мовы), якія ўжо існуюць у мове, і, як правіла, набываюць уласцівыя ім граматыч­ныя катэгорыі. Напрыклад, словы калгаснік, перадавік, цаліннік увайшлі ў клас назоўнікаў і маюць яго граматычныя катэгорыі (род, лік, змяняюцца па склонах); словы калгасны, перадавы, цалінны – адносяцца да класа пры­метнікаў і маюць уласцівыя гэтай часціне мовы адзнакі.

Тыпы і спосабы ўтварэння слоў

У сучаснай беларускай мове вылучаюцца наступныя тыпы словаў­тварэння: марфалагічнае, марфалагічна-сінтаксічнае, складанне і семан­тычнае. Гэтыя тыпы адрозніваюцца сваімі словаўтваральнымі сродкамі і рознай ступенню пашырэння. Самае пашыранае – марфалагічнае словаўт­варэнне, пры якім новыя словы ўтвараюцца ў выніку спалучэння марфем. Асноўным сродкам марфалагічнага словаўтварэння ў нашай мове з’яўляец­ца афіксацыя – утварэнне слоў шляхам далучэння да асновы словаўтва­ральных элементаў (афіксаў). У залежнасці ад таго, пры дапамозе якіх афіксаў утвараюцца новыя словы, у марфалагічным тыпе выдзяляюцца ча­тыры спосабы: суфіксальны, прыставачны (прэфіксальны), прыставачна-суфіксальны і бязафіксны. Суфіксальнае словаўтварэнне характарызуецца далучэннем да ўтваральнай асновы суфіксаў (а ў некаторых словах – і кан­чаткаў): лес – лясны, ляснік, ляснічы, лесавы, камсамол – камсамолец, кам­самолка, камсамольскі, смелы – смеласць і інш. Прыставачнае (прэфік­сальнае) словаўтварэнне характарызуецца далучэннем прыставак (прэфік­саў) да цэлага слова: біць – забіць, прыбіць, кінуць – закінуць, адкінуць, га­варыць – абгаварыць, прыгаварыць, дзед – прадзед, навуковы – антынаву­ковы, ненавуковы, палітычны – апалітычны, куды – нікуды і інш.

Прыставачна-суфіксальнае ўтварэнне слоў характарызуецца далу­чэннем да ўтваральнай асновы (радзей – да цэлага слова) адначасова пры­стаўкі і суфікса: гара – узгорак, лес – пералесак, узлесак, зіма – зазімак, да­рога – прыдарожны, стол – настольны, рака – зарэчны, мяжа – бязмеж­ны, бераг – прыбярэжны, мора – заморскі, прыморскі, новы – паднавіць, легчы – разлегчыся, хата – дахаты, рэдкі – зрэдку.

Гэтыя разнавіднасці афіксацыі займаюць не аднолькавае месца ва ўт­варэнні розных часцін мовы. Пры дапамозе суфіксаў найбольш часта ўтва­раюцца назоўнікі і прыметнікі: рыба – рыбак, рыбны, бяроза – бярэзнік, бярозавы, радзей – дзеясловы: ноч – начаваць, дым – дыміць, жоўты – жаўцець. Ужываюцца суфіксы для ўтварэння прыслоўяў, прычым суфіксы гэтыя своеасаблівыя: высок-а, даўн-о. Прыстаўкі асабліва шырока ўжыва­юцца для ўтварэння дзеясловаў: казаць – заказаць, выказаць, пераказаць, пісаць – падпісаць, перапісаць, распісаць, чытаць – перачытаць, недачы­таць, рабіць – зарабіць, адрабіць, перарабіць. Прыставачна-суфіксальны спосаб не вельмі пашыраны; ён часцей выкарыстоўваецца пры ўтварэнні прыслоўяў, дзеясловаў, прыметнікаў ад іншых часцін мовы: раз – адразу, дом – дадому, ніз – знізу, ціхі – паціху, новы – па-новаму, зямля – зазямліць, свой – засвоіць, прысвоіць, нішто – знішто-жыць, воблака – завоблачны, возера – прыазёрны, ула-віць – няўлоўны і менш прадуктыўны ва ўтварэнні назоўнікаў: двор – надворак, акно – падаконнік.

Прыставачнае словаўтварэнне дзеясловаў трэба адрозніваць ад дзея­слоўнага формаўтварэння. Так, прыставачныя дзеясловы спісаць, прачы­таць, сказаць, убачыць – формы закончанага трывання, утвораныя ад дзея­словаў незакончанага трывання пісаць, чытаць, казаць, бачыць. Праўда, у пераважнай болышасці выпадкаў пры далучэнні да дзеяслова прыстаўкі змяняецца не толькі трыванне дзеяслова, але ў той ці іншай ступені і яго лексічнае значэнне: біць – забіць, прыбіць, адбіць, перабіць, выбіць і інш. Пры дапамозе прыставак звычайна ўтвараюцца новыя словы таго самага граматычнага класа, той самай часціны мовы: ад дзеяслова ўтвараюцца дзеясловы: ехаць – аб’ехаць, недаехаць, крыць – перакрыць, закрыць; ад прыметніка – прыметнікі: навуковы – антынавуковы, палітычны – апалі­тычны; ад назоўніка – назоўнікі: горад – прыгарад, унук – праўнук, але: крыло – бяскрылы, ноч – начны, верх – уверх і інш.

Пры дапамозе суфіксаў могуць утварацца словы таго самага і іншага граматычнага класа: школа – школьнік, школьны, фельчар – фельчарыца, фельчарскі, малады – маладосць, маладзець, мароз – марозны, марозіць. Тут ад назоўнікаў школа, фельчар, мароз і прыметніка малады ўтвораны роз­ныя часціны мовы: пры дапамозе суфіксаў -ік, -ыц-а, -осць – назоўнікі, су­фіксаў -н-, -ск- (з дабаўленнем канчаткаў -ы, -і) – прыметнікі, суфіксаў -е-ць, -і-ць – дзеясловы.

Ужо зазначалася, што найбольш прадуктыўнымі спосабамі марфала­гічнага словаўтварэння з’яўляюцца для назоўнікаў і прыметнікаў – суфік­сальны, для дзеяслова – прыставачны. Суфіксы і прыстаўкі, пры дапамозе якіх утвараюцца словы, адрозніваюцца прадуктыўнасцю: адны з іх прадук­тыўныя, другія – малапрадуктыўныя, трэція – непрадуктыўныя. Да прадук­тыўных адносяцца такія суфіксы і прыстаўкі, пры дапамозе якіх утвараліся ў сучаснай мове і ўтвараюцца новыя словы. Напрыклад, прадуктыўныя многія суфіксы, якія выкарыстоўваюцца для ўтварэння назоўнікаў; сярод іх суфіксы -ік: грузавік, штурмавік, паштавік, масавік, палярнік, скараснік; -нік: кіраўнік, намеснік, дружыннік, разраднік; -льнік: знішчальнік, выключаль­нік, халадзільнік; -чык: апаратчык, газетчык, выкладчык; -шчык: фармаў­шчык, прыцэпшчык, экскаватаршчык і інш. Да прадуктыўных належыць таксама большасць дзеяслоўных прыставак – за-, вы-, па-, з-, ад-, пры-, пера- і інш.: завезці, заслаць, забудаваць, загарнуць, зашыць, запіць, занасіць, загубіць, запрацаваць, зарабіць, вынесці, вылецець, выламаць, выграбці, выгадаваць, выкарміць, вырасці, выйграць.

Малапрадуктыўнымі лічацца такія суфіксы і прыстаўкі, пры дапамо­зе якіх новыя словы ў сучаснай мове ўтвараюцца рэдка. Прыкладам мала­прадуктыўных могуць быць суфіксы -ач: скрыпач, чытач, глядач, слухач; -ар(-яр): пісар, пляткар, разбяр; -ун: бягун, калун, прыгажун, дзікун, бальшун; прыстаўкі над-: надбудаваць, надшыць, надсекчы, надпілаваць; неда-: недабачыць, недаспець, недаацаніць, недаважыць.

Да непрадуктыўных належаць такія суфіксы, якія хоць і выдзяляюц­ца ў слове, але ў сучаснай мове не з’яўляюцца сродкам утварэння новых слоў; напрыклад, -б-а: хадзьба, касьба, дзяльба, дружба; -біт: носьбіт, сей-біт; -ль, -аль: каваль, ганталь. Непрадуктыўная прыстаўка пра- ў неаддзеяс­лоўных назоўніках: прадзед, праўнук, прагал. Некаторыя суфіксы ў словах ужо зусім не выдзяляюцца. Так, не вылучаецца суфікс -р- у такіх словах, як добры, стары, хітры, суфіксы -м і -н у словах дым, стан. Гэтыя суфіксы ця­пер не ўжываюцца для ўтварэння новых слоў. Вось чаму іх часам назы­ваюць мёртвымі і адрозніваюць ад непрадуктыўных суфіксаў.

Менш пашырана бязафікснае словаўтварэнне, якое сваімі асаблівас­цямі адрозніваецца ад іншых спосабаў марфалагічнага ўтварэння слоў. Пры ўтварэнні слоў гэтым спосабам афіксы (суфіксы і прыстаўкі) не выка­рыстоўваюцца. Бязафіксным спосабам звычайна ўтвараюцца назоўнікі ад некаторых дзеясловаў і прыметнікаў: бегаць – бег, стукаць – стук, скры­паць – скрып, сумны – сум, сіні – сінь і інш. Пры гэтым спосабе ўтварэння часта адбываецца частковае скарачэнне (усячэнне) асновы прыметніка і дзеяслова: шырокі – шыр, глыбокі – глыб, блакітны – блакіт, варыць – вар, шумець – шум, клікаць – кліч. Назіраюцца таксама фанетычныя змены ў ас­нове: чаргаванне гукаў: глухі – глуш, сухі – суш, плакаць – плач, прыхо­дзіць – прыход; змякчэнне зычнага на канцы новай асновы: зялёны – зе­лень, гладкі – гладзь, высокі – высь, мутны – муць, жоўты – жоўць; змена націску: вывозіць – вываз, выносіць – вынас, запісаць – запіс, заплываць – заплыў, заязджаць – заезд. Прымаючы пад увагу фанетычныя змены ў аснове, аўтары некаторых дапаможнікаў бязафіксны спосаб называюць фанетыка-марфалагічным.

Ад асобных прыметнікаў назоўнікі могуць утварацца і бязафіксным і суфіксальным спосабамі: ціхі – ціш, цішыня, высокі – высь, вышыня. Бязафіксным спосабам утвораны некаторыя назоўнікі ад дзеясловаў шля­хам далучэння канчаткаў -а, -і; караць – кара, задумаць – задума, уцякаць – уцёкі.

Складанне – гэта такі тып словаўтварэння, пры якім у выніку аб’яд­нання дзвюх і нават болей асноў ці цэлых слоў утвараецца адно (склада­нае) слова: паравоз, лесасплаў, цёмна-сіні, землетрасенне. У складанні вы­дзяляюцца чатыры спосабы: асноваскладанне, словаскладанне, або зраш­чэнне, складана-суфіксальны спосаб і абрэвіяцыя.

Складанне шырока ўжываецца пры ўтварэнні назоўнікаў і прыметні­каў і амаль не выкарыстоўваецца для ўтварэння дзеясловаў.

Асноваскладанне – гэта такі спосаб, пры якім словы ўтвараюцца з дзвюх і болей асноў. Пры гэтым спосабе асновы аб’ядноўваюцца, як пра­віла, пры дапамозе службовых марфем – злучальных галосных а (о), е (я) атамаход, хлебароб, ільновалакно, самасуд, далягляд, светла-зялёны, рус­ка-беларуска-ўкраінскі.

Пры словаскладанні (зрашчэнні) два словы зліваюцца ў адно скла­данае слова без змен, з захаваннем усіх сваіх форм; такія словы тоесныя адпаведным сінанімічным словазлучэнням: мімаволі – міма волі, вечназя­лёны – вечна зялёны, супрацьпастаўляць – супраць пастаўляць. Слоў, утво­раных шляхам словаскладання, у беларускай мове зусім мала.

У некаторых дапаможніках асноваскладанне і словаскладанне назы­ваюць сінтаксічным спосабам словаўтварэння.

Асноваскладанне часта спалучаецца з суфіксацыяй: пяцігодка, ардэ­наносец, першакурснік, аднапавярховы, землетрасенне. Такі спосаб слова­ўтварэння называюць складана-суфіксальным.

Пры ўтварэнні складаных слоў могуць злівацца не толькі поўныя ас­новы, але і скарочаныя (усечаныя) асновы; у гэтым выпадку, як правіла, утвараюцца назоўнікі – складанаскарочаныя словы, або абрэвія­туры (іт. abbreviatura. лац. brevis – кароткі): партком, філфак, БДУ, БССР, КПСС, БелАЗ, ДТСААФ. Такі спосаб утварэння слоў называюць аб­рэвіяцыяй. Паводле ўтварэння адрозніваюць некалькі відаў абрэвіятур.

Усячэнне асноў пры ўтварэнні складанаскарочаных слоў адвольнае, яно не падпарадкуецца якім-небудзь адзіным абавязковым патрабаванням. Напрыклад, спалучацца могуць пачатак першага слова з пачаткам і канцом другога слова: эсмінец – эскадраны мінаносец, пачатак першага слова з канцавой часткай другога слова: рацыя – радыёстанцыя, мапед – мата­цыкл-веласіпед і г.д.

Пры марфалагічна-сінтаксічным словаўтварэнні новыя сло­вы ўзнікаюць у выніку пераходу іх з адной часціны мовы ў другую. Сюды належыць, напрыклад, пераход прыметнікаў у назоўнікі – субстантывацыя (лац. substantivum – назоўнік): стары, малы, паляўнічы, дзяжурны; дзее­прыметнікаў у прыметнікі – ад’ектывацыя (лац. adjectivum – прыметнік): ляжачы, сыпучы, пахучы, бліскучы; лічэбнікаў (адзін, другі), прыметнікаў (цэлы, наступны) – у займеннікі – пранаміналізацыя (лац. рrопоmеп – займеннік). Пры пераходзе слова з адной часціны мовы ў другую звычайна змяняецца яго значэнне, граматычныя ўласцівасці і сінтаксічная роля, а марфалагічны склад застаецца нязменны. Так, у сказе Паляўнічы нож... спрытна слізгануў у руках Астапа... (Лыньк.) слова паляўнічы – прыметнік, адносіцца да назоўніка нож, з’яўляецца азначэннем. Але гэты прыметнік можа ўжывацца і без паяснёнага назоўніка. У такім выпадку ён набывае значэнне прадметнасці, з’яўляецца назоўнікам, выконвае ролю дзейніка: У цэнтры знаходзіўся паляўнічы (Бяд.). Субстантаваныя прыметнікі могуць мець пры сабе азначальныя словы: добры паляўнічы, перадавы рабочы і інш. Такіх прыметнікаў, якія могуць пераходзіць у назоўнікі, у беларускай мове досыць многа: хворы, радавы, стары, рабочы, вучоны і інш. Некато­рыя прыметнікі канчаткова перайшлі ў клас назоўнікаў і як прыметнікі не ўжываюцца: ляснічы, араты, рулявы, важаты, пірожнае.

Да марфалагічна-сінтаксічнага словаўтварэння адносіцца пераход склонавых форм назоўнікаў у разрад прыслоўяў – адвербіялізацыя (лац. adverbiu – прыслоўе): бягом, вярхом, кругом, крокам, часам, вечарам, вясною, раніцою, дома і інш. Гэтыя прыслоўі – застылая форма творнага склону назоўнікаў бег, верх, круг, крок, час, вечар, вясна, раніца, а слова дома – роднага склону назоўніка дом. Пераход слоў з адной часціны мовы ў другую адбываецца і ў наш час, напрыклад: Мірны, Камсамольскі, ва­жаты, звеннявая, зборная і інш.

Утварэнне слоў можа адбывацца ў выніку таго, што якое-небудзь сло­ва з цягам часу набывае новае значэнне; вядомае раней і новае значэнні аднаго слова так адасабляюцца, адмяжоўваюцца адно ад другога, што нарэшце становяцца ўласцівымі асобным, самастойным словам. Такое словаўтварэнне называюць семантычным. Пры гэтым спосабе абсалютна новых слоў паводле гукавога складу не ўтвараецца, а адбываецца толькі расчляненне аднаго слова на амонімы, якія ўжываюцыа як самастойныя словы: кулачок (маленькі кулак) і кулачок (дэталь машыны), завод (пра­мысловае прадпрыемства) і завод (механізма) і інш. Тут мы маем словы-амонімы з рознымі значэннямі. Цяпер у значэннях гэтых слоў семантычная сувязь не адчуваецца, хоць у мінулым яна і была. Семантычнае словаўт­варэнне ў сучаснай беларускай мове малапрадуктыўнае.

Як бачым, словаўтварэнне цесна звязана і з лексікай і з граматыкай: шляхам утварэння новых слоў узбагачаецца лексіка мовы; усе новаўт­вораныя словы афармляюцца ў адпаведнасці з законамі, правіламі грама­тыкі.