Міністэрства адукацыі рэспублікі беларусь

Установа адукацыі

«Полацкі дзяржаўны універсітэт»

Зацвярджаю

Прарэктар па вучэбнай рабоце

____________ В.В. Булах

«___» _______ 2005 г.

Беларуская мова

У 2-х частках

Вучэбна-метадычны комплекс

для студэнтаў спецыяльнасці 24 01 02 «Правазнаўства»

Складанне і агульная рэдакцыя

Вялюга С.А.

Зянько А.І.

Наваполацк 2005

УДК 811.161.3 (075.8)

ББК 81.2Бел-9

Б 43

Рэцэнзенты:

С.М. Струкава, канд. філалаг. навук, дацэнт,

М.З. Кароль, старшыня камісіі мовы і літаратуры

УА «ВДУ ім. П.М. Машэрава Полацкі каледж»

Рэкамендаваны да выдання Саветам юрыдычнага факультэта

Б 43   Беларуская мова: Вучэбна-метадычны комплекс для студэнтаў спе­цыяльнасці 24.01.02. «Правазнаўства»: У 2 ч.: Ч. 1. Фанетыка. Фана­логія. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Лексікалогія. Фразеалогія. Сты­лістыка. Марфеміка. Словаўтварэнне. Марфалогія. Сінтаксіс. Пунктуа­цыя. Ч. 2. Практыкум / Склад. і агул. рэд. Вялюга С.А., Зянько А.І. – Наваполацк: ПДУ, 2004. – с.

ISBN 985-418-179-0

Асвятляюцца тэарэтычныя пытанні беларускай мовы, прадугледжа­ныя праграмай ВНУ для нефілалагічных факультэтаў па раздзелах: фане­тыка, фаналогія, арфаэпія, графіка, арфаграфія, лексікалогія, фразеалогія, стылістыка, марфеміка, словаўтварэнне, марфалогія, сінтаксіс, пунктуа­цыя. Тэарэтычныя звесткі ілюструюцца на шырокім фактычным матэрыя­ле – словамі, словазлучэннямі, сказамі.

Згодна навучальнай праграмы ў вучэбным выданні пададзены тэмы вывучаемага курса, аб’ём практычных заняткаў у гадзінах; прадстаўлены тэсты і заданні практычных заняткаў; кантрольныя тэсты і заданні для сту­дэнтаў дзённай формы навучання; рэкамендацыі па арганізацыі рэйтынга­вага кантролю вывучаемай дысцыпліны; слоўнік паняццяў і спіс літарату­ры па кожным раздзеле вывучаемага курса.

Прызначаецца для выкладчыкаў і студдэнтаў універсітэта. Можа быць выкарыстаны навучэнцамі педкаледжаў, настаўнікамі і школьнікамі гімна­зій, ліцэяў і агульнаадукацыйных школ, спецыялістамі.

© УА«Полацкі дзяржаўны ўніверсітэт», 2005

© С.І. Вялюга, складанне, 2005

© А.І. Зянько, складанне, 2005

Змест

Частка 1. Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія.

Лексікалогія. Фразеалогія. Стылістыка. Марфеміка.

Словаўтварэнне. Марфалогія. Сінтаксіс. Пунктуацыя 9

Прадмова 9

Раздзел І паходжанне і развіццё сучаснай беларускай мовы 10

1. Беларуская мова сярод іншых моў свету 10

2. Беларуская мова – адна са славянскіх моў 10

3. Ад мовы народнасці да нацыянальнай беларускай мовы 11

4. Сацыяльна-палітычныя ўмовы функцыянавання

беларускай мовы ў ХХ ст. і пачатку ХХІ ст. 13

Раздзел ІІ Фанетыка як мовазнаўчая навука. Фаналогія 16

1. Прадмет і задачы фанетыкі 16

2. Характарыстыка фанетычных адзінак 18

3. Гукавы склад сучаснай беларускай мовы 20

4. Сутнасць фанемы 25

5. Фаналагічная сістэма беларускай мовы 27

Раздзел ІІІ. Арфаэпія 30

1. Прадмет і задачы арфаэпіі 30

2. Стылі літаратурнага вымаўлення 30

3. Вымаўленне галосных 31

4. Вымаўленне зычных 32

5. Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх прычыны 34

Раздзел ІV. Графіка 36

1. Мова і гісторыя развіцця пісьма 36

2. Графіка і алфавіт 37

3. Суадносіны паміж літарамі і гукамі ў сучаснай

беларускай мове 38

4. Асноўныя прынцыпы сучаснай беларускай графікі 39

Раздзел V. Арфаграфія 41

1. Асноўныя палажэнні 41

2. Прынцыпы сучаснай беларускай арфаграфіі 42

3. Правапіс мяккага знака і апострафа 45

4. Агульныя правілы напісання слоў разам,

праз злучок (дэфіс) і асобна 47

5. Ужыванне вялікай літары 48

6. Правілы пераносу слоў 52

7. Правілы скарочанага напісання слоў 53

Раздзел VI. Лексікалогія. Лексікаграфія 55

1. Прадмет і задачы лексікалогіі 55

2. Асноўныя тыпы лексічных значэнняў 62

3. Стылістычная дыферэнцыяцыя лексікі 65

4. Дыферэнцыяцыя лексікі паводле сферы яе выкарыстання 71

5. Дыферэнцыяцыя лексікі паводле актыўнага

і пасіўнага складу 75

6. Лексікаграфія 78

Раздзел VII. Фразеалогія 80

1. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства 80

2. Утварэнне фразеалагізмаў і іх этымалагічная класіфікацыя 81

3. Характарыстыка фразеалагізмаў паводле семантыкі 82

4. Характарыстыка фразеалагізмаў паводле марфалогіі 84

5. Характарыстыка фразеалагізмаў паводле сінтаксісу 85

6. Характарыстыка фразеалагізмаў паводле стылістыкі 87

7. Прыказкі і прымаўкі. Крылатыя словы (афарызмы) 87

8. Фразеаграфія 88

Раздзел VІІI. Стылістыка і культура маўлення 90

1. Прадмет стылістыкі 90

2. Функцыянальныя стылі беларускай мовы 92

3. Мова навукі і яе асаблівасці 93

4. Лексічныя асаблівасці навуковых тэкстаў 94

5. Фразеалагічныя асаблівасці навуковых тэкстаў 95

6. Марфалагічныя асаблівасці навуковых тэкстаў 96

7. Сінтаксічныя асаблівасці навуковых тэкстаў 98

Раздзел ІХ. Марфеміка і Словаўтварэнне 100

1. Марфалагічная структура слова. Агульнае паняцце 100

Аснова слова і канчатак 100

Тыпы асноў 101

Корань, суфікс, прыстаўка, постфікс, інтэрфікс 102

Змяненні ў марфалагічнай структуры слова 106

Марфемны, этымалагічны і словаўтваральны аналіз слова 107

2. Словаўтварэнне. Агульная характарыстыка

словаўтварэння і яго роля ва ўзбагачэнні лексікі 109

Тыпы і спосабы ўтварэння слоў 110

Раздзел Х. Марфалогія як раздзел граматыкі 116

1. Прадмет марфалогіі 116

2. Асноўныя паняцці марфалогіі 117

3. Часціны мовы. Агульная характарыстыка часцін мовы 119

4. Сістэма часцін мовы ў беларускай мове 120

Раздзел ХІ. Сінтаксіс 121

1. Прадмет і задачы сінтаксісу 121

2. Паняцце пра словазлучэнне. Тыпы словазлучэнняў 121

3. Віды сувязі слоў у словазлучэннях 127

4. Асаблівасці дапасавання і кіравання ў беларускай мове 128

5. Сказ. Тыпы сказаў 131

6. Просты сказ. Галоўныя і даданыя члены сказа 134

Дзейнік 134

Выказнік 136

Некаторыя выпадкі дапасавання выказніка да дзейніка 138

Працяжнік паміж дзейнікам і выказнікам 140