5.Бірінші әңгіменің рөлге бөліп оқытылуы.

6.Үйге тапсырма. Екі текстің оқыңдар және белгісіз сөздердің астын сызындар.Келесі сабақта тез және мәнерлеп оқи алатын оқушылар текстің екінші бөлігін оқиды.Барлығы бірігіп асты сызылған сөздердің мағынасын талқылайды.Очумловтың тәртібі туралы анализ жалғасады.Генераль Жиголов және оның ағасының көндірушілік дөрекі интанатциасын Очумловтың қалай түсіндіреді.Бастықтарға қарым қатынасын ,осынын себебі бақылаушыны қызықтырады Хрюкинге байланысты сөздерді ізде йді.Осы сөздерді салыстыра отырып оның алғашқыда жақсы жұмыс туралы айтқаны байқалады.Оның дөрекілігін қалай пайда болғаны туралы қорытынды жасалып адамды келіспеушілік жағдайында Очумловқа ешқандай кедергі келтірмейтін Очумловтің сатқындығы туралы түсінік беріледі.Шындық және арнамыс туралы адамның міндеті қандай екендігі туралы оқушылар талқылайды.Неге бұл әңгіме сатиралық деп әңгіме жатқызылады.Басында дирфизмдік текст титр бойынша емес рөл бойынша оқытылады мұнда диафильімнің дыбыстап оқылуы жүреді.Екіншісі әңгіменің қиындығына байланысты сюжеттің қысқартылуы оның оқиғалар жоспарының өзгерісі сипатталады .Мұндай әңгімелер оқушыларға нақты фрагментті қабылдайды. Ақыл есі артта қалған оқушылар Василовскаяның тексттің нақты ситуациядағы түсіндірмесін толық түсіндірмей анық қысқартылуы арқылы түсіндіріледі. Бұдан басқа мағыналық қатынас, негізгі ой, әңгіменің анализінде міндетті түрде керек, тағы да бір методикалық бағыт бұл орын тәтібі арқылы болатын жағдайлардың немесе керек еместігін оқушылардың көмегімен баланыстырады. Әртүрлі уақыттағы оқиғалардың мағынасын Паустовкийдің «Қоянның аяқтары» туралы тексттерді мысал келтірілген (6 сынып).1 методиканың оқытылуына тоқталайық.мұғлі жаңа сабақтың тақырыбын айтады және оның не туралы екендігін ойлап табыңдар деиді. Оқушылар қоян туралы қанағаттандырарлықтай жауап алғанда педагог әңгіменің авторын және Паустовкийдің шығармашылығы туралы табиғатқа және адамға деген махаббаттың оларды қалай бағалау және қорғау туралы екендігі туралы айтады.Текстті оқымастан бұрын оқытушы балаларға мал дәрігері сөзінің мағынасын түсіндіреді. Мұғалім бірінші бөлімін оқиды содан кеиін қоянға не болғаны туралы кішкентай жануарға деген сезімін сұрайды және оқушылардың дұрыс тапқандығы және дұрыс таппағандығы туралы айтады. Бұл текст 6 шы сынып оқушыларының тіліне түсінікті болғандықтан сөздік жұмыс жүргізілмейді.Оқушылар бірден текстті оқуға кіріседі.Бірінші бөлімінде қоян туралы толық мәлімет беріледі.Сол туралы тексттен іздендер деген ұсыныс жасайды.Қоян туралы айтылған сөйлемдер тақтада алдын ала ілініп тұрады. Мысалы: Ваня кішкентай жылы қоянды алып келді.Қоян жылады және көзі қызарғанша жиі жыпылықтатты.Барлығы 11 сөйлем жазылады және тағы да білімі төмен оқушылар сөйлемдердің мағынасын түсіндіруге тырысады содан кейін тексттің толықтай қоян туралы білгендігін оқушыларан сұрайды. Мұғалі текстті оқу процесінде қоян кімдікі «Атаныкі болғандығын, оның кішкентай жылы 2 құлағы бірдей» болғандығын ол жануар өзін қалай сезінгедігін туралы ( үнемі дірілдеді, көзі қызарғанша жыпылықтатты) жапырақтар түскенше секіргендігін, өліп қалуы туралы, неге ол сондай аянышты және ауру болғандығы туралы талқыланады.Орман өртенген кезде оның аяқтары күйіп қалған.Қоянды суреттегенен кейін текст талқыланады. Оқиғадағы кейіпкерлердің қарым-қатынасы түсіндіріледі. Олардың айтқан сөзіне байланысты және тәртібіне мінез құлқы әр қайсысының міндеті арқылы тағы да бір рет пеизаж суреттеледі берілген сөздердің мағынасын және орманның өртену себебін түсіндіреді.

Келесі сабақ үшінші бөліммен танысқан соң басталады.Мұғалім оқып бергеннен кейін,кім бұл бөлімде көбінесе аянышты екенін көрсетеді және неге ол атаға көмектескен қоян екен.

Оқушылар үшінші бөлімде оқып,оны бөлімге бөліп қарастырады.Келесі сұрақтармен тапсырмалар мынадай болады.

• Үшінші бөлім кімнің атынан сөйлейді?

• Күздің бейнесінен К.Г.Паустовский қандай көңіл-күйд і көрсетеді.Осы жерін тағыда оқындар.

• Орманның өртннуі несімен қорқынышты .Ол немен сәйкестенеді?Неге? Өрт кезінде атаның жағдайы қалай бейнеленеді.Бірге тағыда оқып шығайық.

• Ата қоянды көргенде неге қуанды?

• Ата неге өзін,аңның алдында кінәлі сезінді?

• Бұл сезім атаны қалай міндеттейді?

• Мұғалім оқушыларға жиналып болғаннан кейін,әңгімедегі шындықпен олардың жалғасуын оқиғаның дамуын орнына қояды.

Жоспардың айтылуы қойылады.Әр пункт бөлек бір парақ бетіне екі экземплярға жазылады.Бірінші экземплярдың сызықтары тақтаға дұрыс емес жалғасады.Сюжеттік әңгіменің дамуында оқушылар олардың ұқсастықтарын көз алдына елестетеді.Келесі екі экземпляр жоспар тақтада өз орнын алады,бірақ олардың ағымының нәтижесінде екі жоспар пайда болады.

Әңгіменің оқиғасында Өмірлік оқиғада

1.Ваня мал дәрігерінде 1.Ваня мал дәрігерінде

2.Анисьяның апасының кеңесі 2.Анисьяның апасының кеңесі

3.Қалағак барар жол 3.Қалағак барар жол

4.ДӘрігермен кездесу 4.ДӘрігермен кездесу

5.Орман өрті 5.Орман өрті

6.Қоян атасында 6.Қоян атасында

Оқушыларға әңгімені жоспар бойынша айтуды ұсынады,оның оқиғасының жалғастырушының шындығын бейнелейді.

Түсінік айту жеті адамның

жоспарды көрсетіп,оқушыларға болмайтын заттарға тоқтауға жол бермейді.Түсінікті тыңдайды.Түсініктің әрбір бөлімін оқушылар бағалайды.

Екі негізгі сұрақпен сабақтың соңында жалпы дискусияға айналады.Неге К.Г.Паустовский оқиғаны өмірдегідей емес етіп жазады.Неге К.Г.Паутовскиде адамның бағалауынан гөрі жануарға деген қарым-қатынас маңызды болып табылады.

А.П.Чеховтың «Ванька деген әңгімесінде қатысуымен орындалады(әр пунктық жоспарды келесі оқушы айтады) және магнитофонға жазады.

Түсінік айту кезінде ьұғалім жаймен пунктік тура осындай структура сәйкес келеді.(6-шы сынып )Әдістің жұмысы,оның әңгімесінде келесі бір нұсқауда болады.

Бірінші сабақ

1.Дайындық сабақ,оқып түсінуге арналған.

А)Сабақтың тақырыптық хаттамасы

Ә)Сөздікпен жұмыс.колодка,шпандрь,заутреня,рожество.

2.Диафильмді көру.Мұғалім бір уақытта әңгімені оқиды.Сабақта екі әңгіменің айтуына қарамастан оны дереу оқыған дұрыс,себебі мәтін біткен бөлімге бөлінбейді.

3.Бірінші әңгімеден алған әсер.Бірінші кезеңде мұғалім сұрақ қойып,мәтінде баланы қабылдауының эмоционалды негізделген,диафильмның демонстрациясымен мұғалімнің нақты оқуымен ашылған.Оқушының өзойының аргументі,оған әсіресе ауыр болып көрінген,себебі ол өз өмірімен алынған жағдай,бұл бала тағдырының,оқушыға қатынасы.

4.Сөздікпен жұмыс.Кейбір сөздер балалардың өздерінің білуі бойынша немесе ерте оқылған әңгіме бойынша түсіндіріледі.ВЫвылочка,сени,подмастерье.

5.Оқудағы қатысушылардың әңгімесі. «Ванька дірілдеп демалды»әңгіменің жарты сөзі оқытылады.Берілген кітапта,алтыншы сынып оқушыларының бар ойы жарамсыз.

6.Оқылған әңгіменің анализі.Әңгіменің құрылымы оның шешімі бойынша әртүрлі және оны абзац бойынша әңгімеге қосуға бломайды:іс-әрекеттің уақытымен орнын әрқашан ауыстыру.Келесі тапсырма балалардың осы бөлімді қатар алып жүруі бойынша сарапталады.

Сұраққа жауап беріңдер:

• Баланың жасы қаншада болды,оны қашан аяқ киім жөндеу оқуына жіберді?

• Оның жақындары болдыма?

• Аяқ киім жөндеуде ол не істеді?

• Оның қожайындары Ванькаға қандай қарым қатынаста болды?

• Оны ұсталар неге үйретті?

Ваньканыңхат жазуға қалай дайындалғаны туралы мәтіннің қай жерінде айтылғандығы көрсетілген.Олхатты қандай уақытта жазды.Өзінің жауабынды бер.

Айтындаршы Ванька атасынан не сұрайды және оған қандай уәде береді?

Айтындаршы,бала өзінің атасы туралы нені есіне түсіреді.Дәл осы жерін қайта оқындар(тулуп,колотушка,,кухарка,балагурит сөзінің мағынасы анықталуда).

Ваньканың хатында мына сөйлемді табындар,яғниаяқ киім жөндеушіде,оның қатты қиналғандығы көрсетілген(балалар сол сөйлемді табады,ал мұғалім оларға көмектеседі).

«...Мені бұл жерден үйге алып кет...ешқандай мүмкіндік жоқ».

«...Мені бұл жерден алып кет,болмаса өлем»

7.Ваньканың тағдыры туралы,қатысушылар ақыры біледі.

8.Үйге тапсырма:Аяқ киім жөндеушілермен Ваньканың өмірі туралы түсінік айту.Сабақ үстінде берілген мәтінді оқу.

Мысалы:Аляхин аяқ киім тігушінің үйіндегі Ваньканың өмірі)оқушылар өз ойларын білдіріп,кейбір диофильмдерді қайта қайталап көрсетеді.

Оқушылар келесі тексті оқуға кірісіп,сөздерді түсіндіріп оны мұғалімнің тапсырмасы бойынша қайтак талқылайды.

Айтындаршы,ванька анасымен бірге қайда тұрды.

Оқиғаның бір бөлімімен Ольга Игнатьеваның Ванькаға қандай қарым қатынаста болғандығын табыңдар.

Ваньканың шешесінің өлімінен кейін,оған не істегендігін айтындар.

Игнатьева неге өзінің жақсы көретін Ванькасын қорғай алмады.

Неге атасы немересінің өзінің қолында қалдыра алмады?

Ваньканың жазған хатындағы мекен-жайды тағыда оқындар.Бұл хат атасының қолына жетер мекен.

Көз алдарына елестетіндер,атасы немересінің хатын қолына алды.Ол Ваньканың өтінішін орындар мекен?

Неге сендер олай ойлайсындар?

Ваньканың хатынан,аяқ киім тігушінің үйінде,қалай өмір сүргендігі туралы,қай жерінде жазылғандығын оқып шығындар.

Кеше,біз сендермен сөйлемді жаздық,онда Ваньканың,өзінің өмірінің қиындығы айтылады.Аяқ киім тігушідегі өмірі туралы тағыда айтады.(Балалар мәтіннің екінші бөлімінің сөйлемінен табады).Менің өмірім «қандайда бір иттің өміріненде жаман» сөзін жаңа плакатпен тақтаға іледі.

Ал енді баланың ауылдағы өмірін есімізге түсіріп,сол жерін оқындар,ол кезде оның өмірі қызықты және қуанышты болды.(Бұл жағдай табиғатпен қалай сәйкестенетінің мұғалім балалардың ойын осыған аударады.

Ваньканың ауылдағы өмірі қараусыз екенін ойлады.Шын мәнінде ол солай болдыма?

Берілген сөйлемді мағынасы ұқсас сөздермен ауыстырындар.(Қатысушылар синонимдес сөздерді табады,юркий старикашка,тощенький старикашка,просторный тулуп,погода великолепная,веселое время.)

Ваньканың ендігі өмірін қалай болжау керектігін,оқушылар өздері бітіреді.

Үшінші топтың әңгімесі,іштегі оймен бір-бірімен қарама-қарсы мазмұнымен бекітіледі.Бұрыннан бері айтылғандай қатысушылар үшін ерекше қиындық көрсетеді.Әсіресе бұл кіші сыныптағыларға қатысты.

Жазылған әңгімеде,негізгі бағыт жұмыста балаларға дұрыс баға беруге үйретеді.

Мысалы,В.Осиваның «Печенье» деген әңгімесін оқығанда немесе дайындық сабақ кезінде өмірлік жағдайларды шешу,мысалы мынадай:Саған екі конфет берді,сен үйге келдің,ал үйде апан,анаң және кішкентай сіңілің бар.Ал сен конфетті қалай бөлесін?Әңгіменің жазылуында жағдайды шешу,ненің жақсы,ненің жаман екенін білу,авторлық бағаның болмауы,екі баланың істеген тірліктеріне қарап,олардың печеньяны бірдей қылып бөлседе,олар анасын және апасын ұмытуы,оқушылардың тек бірдей бөлу сөзіне үйреніп қалуы,екі баланың тірліктерін мақұлдайды.

199-208бет

Өлең оқу

Өлең – бұл кішігірім лирикалық немесе лирико – эпикалық шығарма, ритмикалық – дыбыстық ерекшелігі бар.

Ритмикалық тақпақтың ырғағы орыс тілінде, дыбыстық қайталаумен және дауыссыз дыбыстардың қайталануы. Тақырыптың ритмы, соңғы сөйлемге келгенде мінедтті түрде пауза жасау, кішкене созыңқыраған темппен ақындық түр беріп ерекше мәнерлей дыбыстап оқиды. Тақпақтың соңын аяақтауға келгенде үлкен орынды рифмы алады. Бұл тақпақтың ритмикасын күшейте түседі, дыбыстық, лексикалық,, синтаксикалық ұйымдысуында. Тақпақтың строфикалық бірлік үйлесімі маңызды роль атқарады. Рифмдік және страфикалық бірігуі,әр жолдың ритмикалық және синтаксикалық бір тұтас болып табылады.

Тақпақ жоғары деңгейдегі эмоционалдық сипат алады. Әдеби оқылымдарға қарағанда тақпақта автордың сезімімен уайымы білініп тұрады.

Әдебиетте лирика – этикалық және лирикалық болып бөлінеді. Этикалық өлеңде міндетті түрде сюжет болады. Бұл оны мәтінімен жақындастыра түседі. Мысал ретінде К. И. Чуховскидің шығармаларын алсақ «Мойдодыр» (3- сынып) Н.А.Некрасова « Дедушка Мазай и Зайцы» (4-ші сынып). В.В.Маяковский «История Власа-лентяя лоботряса» (6-шы сынып) т.б. Бұл шығармаларда сюжетпен қатар лирикалық элементтер қоса жүреді. Бұл табиғатты суреттеу мен қатар , сонымен бірге оқиға өрбіп жатыр ( «Весна, весна на улице, , весенние деньки»); автордың өзінің қаһарманына деген көз қарасы.

Этикалық өлеңнің методикалық жұмысы, оқылу методикалық мәнерімен үйлесімді. Сюжеттің мінезін ашып көрсетеді. Оқушылар эпикалық өлеңді обзацқа бөліп, әр бөлікке өзінше ат қойып, әңгімелеп, суреттеп, түсінігін айтып береді.

З.Н. Смирнованың статьясында көптеген өлеңдер туралы ұғымдар жазылған. 7-сыныптық арнайы мектептерде ұстаздар диафильммен қатар 100% өлеңнің мәтінін түсінікті етіп оқиды. Біріншілікте грамзапись пен диафильмге қосып арнайы мектептерде ұстаздар оқу мен қатар көрнекіліктермен, суреттер, аппликациялармен көрсетіп түсіндіреді.

Арнайы мектептерде лирикалық өлеңдер қатты әсер береді және маңызды орын алады.

Лирикалық өлеңдер балалардың мінезіне эмоционалды тұрғыдан қатты әсер береді.

Лирикалық өлеңдер балалардың мінезіне эмоционалды тұрғыдан қатты әсер береді.

Лирикалық өлеңдердің мәнінде, көзбен көріп, құлақпен естіп, бойыңды дір еткізетіндей әсер береді.

Сабақты өткізу үшін әр ұстаздың өзінің творчествалық ерекше дайындығы керек. Ең бастысы балалардың ұғып түсінгені керек.

Мысалы оқушыларда өтетін тақырыпқа дайындау А.С. Пушкиннің «Вот север, тучи нагоняя...» (5-сынып). Тақырыпты өтпектен бұрын, мұғалім жылдың қай мезгілі екенін сол мезгілге тән қандай құбылыстар болатынын оқушылардан сұрайды. Суреттерді іліп, Мысалы Н.Ромазалиннің жұмысындағы «Зима» «Времена года» сериалынан. Суреттерді көрсетіп, шағын әңгіме құрамыз. Содан кейін мұғалім тақырыпты түсіндіріп А.С. Пушкиннің портретін аламыз. Оқушылар ақынның атын атап естеріне қандай ертегілерін, өлеңдерін білетінін айтады. Ұстаз оқушыларға әңгімелеп, суреттеп суретін көрсетіп түсіндіреді:

« Біз бүгін сіздермен бірге бұрынғы өткен кезге саяхат жасаймыз, ұлы ақын Александр Сергеевич Пушкин өмір сүрген заманға.

Бір күні кешке ұлы ақынның ұйқысы қашып ұйықтай алмайды. Терезенің сыртында самал жел соғып тұрды. Ол солтүстік жақтан соғып тұрды. Бұл желдің соңы міндетті түрде қысты әкеледі. Азанда ақын есік алдына шықса, жердің бәрі әппақ ақ қар басып жатыр. Сай саланың бәрін әппақ ақ қар басып, жерге дәу ақ кілем төсеп қойғандай әсер береді. Бұл қыс сондай әсемдікпен ерекшеленіп, табиғатты көркем етіп көрсетіп тұр.»

Мұғалімнің әңгімесі ертерек дайындалсада түрі, бояаулары қанық, әсерлі болып шығуы керек. Ең бастысы ұстаздың өзі не айтып түсіндіріп тұрғанын жүрегімен сезуі керек.

Психологиялық дайындықтан кейін, өлеңді мәнерлеп оқып, мәтінін дұрыс түсінуіне ықпал ету.

Бірақта ұстаздың мәнерлеп оқып асықпай зер қоя түсіндіріп бақылау керек.

Сабаққа алдын ала дайындалып, мысалы А.С. Пушкиннің өлеңін қыс туралы аламыз. Қай жерде қалай оқылатынын интонация арқылы қоямыз.

Вот север, тучи нагоняя,(асықпай)

Дохнул, завыл, и вот сама

Идет волшебница зима!(жандандыра)

Пришла, рассыпалась;клоками

Повисла на скуках дубов,

Легла волнистыми коврами(таң қала)

Среди полей, вокруг холмов,

Брега с недвижною рекою

Сровняла пухлой пеленою.

Блеснул мороз. И рады мы(қуана)

Проказам матушки зимы.

Бірінші екі жолы баяу оқылады, дыбыстарды ерекшелендіре. Одан кейін үлкен пауза жасап, одан кейін дыбыстық, тондыққа өзгертеміз. Бұдан кейін кішкене жандандырамыз. Өлеңді оқудың соңы психологиялық пауза мен ұштастырамыз. Қыстың жаңа әсерімен аяқтаймыз.