Ақыл есі кем оқушылардың оқу біліктілігін үйрену ерекшелігі

Толыққанды оқу біліктілігін келесі сапаларын ерекшеліктері, дұрыстылығы, жылдамдығы, айқындылығы және түсініктілігі. Ақыл есі кем балаларда бұл ерекшеліктер әр түрлі болып қалыптасады. Өзгешеліктер балаларды дұрыс оқуға үйрету кезінде балалар әріпті жай есте сақтайды, ұқсас әріптер мен дыбыстарды шатастырады. Дыбыс пен әріпті жылдам байланыстыра алмайды, зат пен сөздің арасындағы байланысты үлкен қиындық туады.

Екінші сыныпта бірге және буындап оқуды үйренеді. Осылай оқитындар әріптік оқуды жалғастыра беретін оқушылар да болады, ешқандай оқу түрін үйренбеген балалар бар. Программаның қиындауына байланысты келесі қиындықтар пайда болады. Ақыл есі кем балалар буындап оқуды баяу үйренеді. Бұл балалар сөзді түгелдей есте сақтамайды сол себепті әр буынды механикалық түрде топтап алуға тырысады. Балалар бір үйреніп алған оқу түрінен қиындықпен басқа түрге ауысады. Нәтижесінде оқушылар буындап оқып бастағаннан кейін бірге оқу түріне көшуде қиналады. Немесе керісінше бірінші буынды оқыған сон келесісін тез оқуға асығады ережеге сәйкес, бірақ онымен қоса олардың көру аймағы шектеулі болады. Олар әдетте бір әріпке ғана назарын аудара алады. Сонымен қоса олардың интеллектуалдық торының төмендігіне байланысты мағыналықтарын түсіне алмайды.

154-160бет

Оқу дағдысын қалыптастыру

Дұрыс оқу

Дұрыс оқу бұл сөйлемді оқуда дұрыс екпін қойып ,әріпті бұрмаламай дұрыс айтылуын қадағалау. Ақыл есі кем балалар тәжірибе көрсеткендей көп қателер жібереді: әріптерді тастап кетеді және бұрмалайды, буындарды , сөздерді тастап кетеді, сөзді аяғына дейін оқымайды,бірінші қатардан екінші қатарға секіріп кетуі оқу дағдысын қалыптастыруда көп кедергі келтіреді.

Дұрыс оқу дағдысын қалыптастыруға ең қолайлы кезең бір мен үшінші сынып аралығы болып табылады,бұл кезде балалар сөздерді әріптеп оқудан буындап оқуға ,содан сөздерді толық қосып оқуды меңгереді. Бұл кезде балалар қысқа мәтінді оқып үйренеді,осы кезде мұғалім олардың әріпті дұрыс айтуына көңіл бөле алады. Балаларда дұрыс оқу дағдысын қалыптастыруда ең тиімді тісңлдердің бірі күнделікті арнайы жаттығу болып табылады, бұл жаттығу мәтінді оқуда сөздердің буындық және сөздік құрылымын айтудағы кедергілерді жоюға көмектеседі. Бұл жаттығулардың негізгі міндеттері: сөз бен буындарды көріп қабылдауы мен айту қабілетін байланыстыру, оқу бірлігіндегі ұқсастықтарды дифференцациялау, буындар мен сөздерді есте сақтау, қабылдау мен сөздің мағынасын түсінуді бір жүйеге келтіру. Бұл жаттығулар орындау барысында баланың сөздерді дұрыс оқып ,айтуы шыңдалады.

Жаттығуларға материал ретінде сабақта берілген мәтінде кездесетін бүтін сөздер мен сөздердің буындық құрылымы жатады.

Жаттығу түрлерін баланың оқу дағдысының қалыптасу деңгейіне,қате жіберу ерекшеліктеріне,сабақта қаралатын мәтіндегі сөздердің құрылымының ерекшеліктеріне қарап таңдалады. Осы аталған критерийлер негізінде буындар мен сөздер келесі жаттығуларға жіктеліп,қосылу мүмкін.

1. Ұқсас буындар мен сөздерді дифференциациялау:

Ла ра ма мя дом том

Ло ро мо ме Дима Тима

Лу ру му мю кадушка катушка

Ма мо му Маша шапка

Са со су Даша лапка

Ла ло лу Паша папка

Бұл жатығуларды балаларға жасатуда мұғалім жалпы дауысты дыбыстары бар буындарды қайталап оқыту мен айтуды жаттықтырады.

3. Буындар мен сөздерді дайындықпен оқыту:

О то сто стол то сто-ит

У ту сту стул та ста-ли

А ра вра враг ня сня-ли

Сөздің құрылымы мен күрделілігіне қарай, баланың оқу деңгейіне қарай балалар сөздерді буынға бөліп немесе бірден оқиды. Екінші сыныптың бағдарламасына қарай балалар екі буыннан тұратын күрделі емес сөзді буынға бөлмей тұтастай оқуы шарт, бұл кезеңде балалар буындап оқудан тұтастай оқуға көшеді. Ал үшінші сыныпта алдын ала ітей буындап оқып алып дауыстап тұтастай айтуға үйретіледі.

Ра / тра / трам –вай / трамвай

4. Бір - екі әрпі өзгеше немесе орны ауысып тұрған сөздерді оқыту:

кто кот следы слезы так тот мука муха рак как лыжи ложись

5. Туыс сөздерді оқыту:

Лес лесок шел пошел трава травка нырял нырнул

6. Түбірі әртүрлі жұрнағы бірдей сөздерді оқыту:

Прошел\проделал\просмотрел увял\увел\увез

Тәжірибе көрсеткендей ақыл есі кем балалар мәтінді оқуда бір біріне ұқсас әріптер мен сөздерді шатастырып оқиды, орнын ауыстырады. Бұл мәселені шешуде ең тиімді тәсіл мәтінді баланың өзіне оқытып , қатесін түсінуге мүмкіндік беру. Мұғалімнің оқуының арқасында балаларға мәтіннің мазмұны белгілі болады. Бұл мәтіндегі сөздерді түсініп қабылдау және онымен жұмыс істеу оқушыларға оңайырақ болады, өйткені бұл сөздер олар бұрын меңгерген сөздер. Берілген мәтін оқылған соң оқушылар мәтінде түсінбеген сөздерін айтады және оны мұғаліммен талқылайды,бұған 4-5 минуттай уақыт беріледі. Мұғалім сөздерді оқып олардың мағынасын оқушыларға кеңінен түсіндіруге тырысады. Ары қарай оқушылар берілген сөздідауыстап жеке және хормен оқиды.

Алдыңғы жаттығулармен бірге ойындык сәттерді де жаткызуға болады, мысалы: « Буын жоғалды», « Әріп жоғалды». Тактаға әріп немесе буыны калып кеткен сөзді жазады. Окушылар сол сөздерді окып, кандай әріптін, буынның калып кеткенін табу керек.

«Ең анғарымпаз кім?» Окушыларға бір-екі әріппен ерекшеленетін жуп сөздер беріледі (алка-алға, жалпы-шалғы).

Аталған ойындар дурыс оку дағдысын калыптастырып кана коймай, сонымен катар сөздегі темпті дурыс кадағалауды дамытуға септігін тигізеді. Матіннін байланыскан жумыс удерісінде муғалім дурыс оку улгісін береді және берілген материалды балалармен бірге кайталап окиды. Бул кезде оку темпін сәл – сәл баяулаткан маңызды, оның мағынасын бузбай және мәтінді анык, тусінікті жеткізу керек.

Окуға даярлык сабактың көп бөлігін алуы керек. Бул дурыс оку дағдысына әкелетін негізгі жол болып табылады. Бір мәтінге кайта оралу кезінде балалардың тез жалыкпауы ушін муғалім бір тапсырманы турлендіріп береді. Балалар мәтін сөйлемдерін кезек-кезек окиды, жаңа жол бойынша ( муғалім окитын баланы атайды) , эстафета бойынша (жалғастырып окитын сыныптасын балалардың өздері айтады), өз калауы бойынша окиды. Өз калауы бойынша оку өз кезегінде тапсырма нускасын таңдауға мумкіндік береді: окушылар узінді окиды («Суретке карап соған сай сөздерді әнгімеден тап»), муғалімнін сурағына (« Алғашкы кардан кейінгі орман бейнесиі кандай? Осы узіндіні кайта окы») , накты тапсырмалар (« Ертегінің соңғы жолдарын окы және есіңде сакта»).

Тек тапсырманың нускалылыгын кайталап окуда окушылардың кызығушылығы оянып откан жок, сонымен катар балалардың жаңа туріне деген кызығушылығына да байланысты. Акыл еси кем балаларды тәрбиелейтін және білім беретін мектептердегі педагогтарға әртістік шеберлік ( эмоционалдылык, рөлді дурыс ойнай алу кабілеті, нактылык) маңызды орын алады.

Дурыс оку дағдысын калыптастыру ушин окушылардың бір-бірінің окуын кадағалауды уйымдастырудың манызы зор. Мәтінді муғалімнің шакыртуы бойынша немесе сыныптастарының окығанын кадағалап өз ішінен оку аркылы букіл сыныптың белсенділігіне кол жеткізуге болады.

Кейбір окушылар мен педагогтың арнайы сабактарың откізуге тура келеді, ал сабакта ол окушыларға индивидуалды жакын катынас жасайды. Мысалы, жумыс істеу кабілеті бузылған ( козу және тежелу) балаларда окудың дурыстыгы сол кездегі жагдайға және окып жаткан материалға деген кызығушылығына байланысты. Сондыктан мундай балалармен өтілетін индивидуалды сабактарда балалардың назарын, кызығушылығын аудару ушін сабакты ойын турінде өткізген жөн.

Фонематикалык есту кабілетінің курделі бузылысы бар балаларды топтарға біріктіру керек, кейін сол балалармен логопед жумыс жасайды. Бул жумыстың әдісі Р.И.Лалаеваның «Акыл есі кем баладағы оку бузылысының шектелуі» кітабында ашылған. Осы топтағы 1-2 сынып окушыларына оку сабағына аралас дыбыстардың дифференцировкасына арналған жаттығулар кіргізуге болады. Дыбыстардың сөздегі орнын, олардың санын аныктау ушин кажет. Жумыс барысында муғалім сакталған анализатрлар кызметіне суйенеді: көру, кинестетикалык. Олар мен дыбыстың артикуляциясы аныкталады, сөздегі дыбыстың орны аныкталады. Сараптамадан кейін окушылар сөйлемге осы сөздерді косып окиды.

Келесі сабакта букіл сыныпка усынылатын мәтінді немесе бөлек жаңа жолдармен алдын-ала жумыс істеген өте пайдалы. Бул аталған топ балалар мен муғалімнің фронтальды жумыс жасауына мумкіндік береді.

160-180бет