1. Халықаралық нарықта қызмет ететін фирмаларды сыныптау

Кез келген саудалық операция шет елдік әріптес–контрагентті таңдаудан басталады. Контрагенттерді дұрыс таңдап алу және сыртқы экономикалық байланыстарда тиімділікке жету нақты саланың ұйымдық құрылымына, халықаралық және ұлттық, тауарлық нарықтардағы фирмалардың роліне, шетел фирмаларының қызметін ұйымдастыру және құқықтық түрлеріне, олардың өткізу қызметіне, қаржылық және өндірістік мүмкіндіктеріне және басқа сұрақтарға байланысты.

Нарық экономикасы дамыған елдерде фирмаларды жіктеу жүйесі жақсы қалыптасқан.

Фирма – бұл белгілі бір құқықтық нысандарға сай тіркелген, қоғамдық еңбек бөлінісінде бөлініп шыққан шаруашылық бірлігі.[12, б. 139]. Фирмалар бірқатар өлшемдерге байланысты жіктеледі.

Шаруашылық қызметінің түріне және орындалатын операциялардың сипатына байланысты фирмалар былай жіктеледі:

-өнеркәсіптік;

-ауыл шаруашылық және агроөнеркәсіптік;

-саудалық;

-құрылыс;

-көліктік;

-сақтандыру;

-лизингтік және т.б.

Өнеркәсіптік компанияларға айналымның 50% - ы және одан да жоғарысы сол кәсіпорынның өзінің өндірген өнімін құрайтын фирмалар жатады.

Нарықтық экономикасы жоғары дамыған бірқатар елдерде (АҚШ, Франция, Бельгия, Нидерланд, Швеция, Дания, Канада, Австралия, Жаңа Зеландия) және кейбір дамушы елдерде (Аргентина, Бразилия, Мексика) шаруа шаруашылықтарының өнімдерінің негізгі түрлерін өңдеп өткізуді іске асыратын, ауыл шаруашылық және агроөнеркәсіптік компанияларының алатын орны зор.

Саудалық фирмалар сатып алу, сату операцияларымен айналысады. Олар өнеркәсіптік фирмалардың өткізу жүйесінің құрамында қызмет ете алады немесе тәуелсіз сауда делдалдары болуы мүмкін. Бұларға әр түрлі көтерме және бөлшек сауда, саудалық - делдалдық, экспорттық, импорттық, экспорттық-импорттық фирмалар, сонымен қатар өнеркәсіптік және басқада саудалық емес фирмалардың сатып алып-өткізуші және өткізуші еншілес компаниялары жатады.

Дамыған және дамушы елдерде құрылыстық, инженерлік-құрылыстық және инженерлік–консультациялық фирмалар мен компаниялар үлкен топ құрайды.

Соңғы жылдарда көлік түрлерінің қарыштап дамуына байланысты көліктік фирмалардың (автокөліктік, әуе жолы, темір жол, құбыр жолы, су жолы, көліктік-экспедициялық, көліктік қоймалық) саны көбейіп, өсті.

Дамыған және дамушы елдердің экономикасында телекоммуникациялық фирмалардың ролі айрықша.

Сонымен қатар барлық дамыған, көптеген дамушы елдердің экономикасында банктік, сақтандыру, қаржылық-инвестициялық компаниялар, жинақ кассалары, бағалы қағаздармен және жылжымайтын мүлікпен операциялар жүргізетін фирмалар маңызды орын алады.

2. Халықаралық фирмалар, оларға тән сипаттар және қызметінің ерекшеліктері

Әр түрлі елдерде орналасқан және өндіріс құрал-жабдықтары бір меншікке біріктірілген, көптеген кәсіпорындардың жұмысшыларының еңбегі кооперациялануға негізделген шаруашылық қызметінің ерекше ұйымдық түрін халықаралық фирма деп атайды.

Бұл анықтама халықаралық фирмалардың сапалық сипатын көрсетеді. Басты ерекшелік басқа елдердегі еншілес кәсіпорындарға технологиялық үдерістің белгілі бір бөлігін көшіру. Мысалы: БҰҰ сарапшыларының есебі бойынша 90-шы жылдардың соңында 60 мыңға жуық халықаралық фирмалар қызмет істеді, олардың құрамына 250,2 мың еншілес компаниялар кіреді. Ал 1980 ж. 10 мың халықаралық фирма, 90 мың олардың филиалдары мен еншілес компаниялары 125 елде қызмет еткен болатын.

Халықаралық фирмалардың ерекше сипатын және экономикалық табиғатын ашу, оның өндіріс пен капиталды интернационалдырудың жаңа сапалық деңгейі және әлемдік базарда өзгеріске ұшырайтын түрі ретінде ерекше белгілерін анықтауды қажет етеді. Бұндай ерекше сипаттарына мыналар жатады:

• меншіктік және шаруашылықтық қызметінің өте көлемділігі;

• шетелдік өндірістік қызметтің өсуіне байланысты өндіріс пен капиталдың трансұлттандырылуы;

• фирмалар ішіндегі әлеуметтік–экономикалық қатынастардың ерекше сипаты;

• көптеген хлықаралық фирмалардың көпсалалы концерндерге айналуы.

Ал ірі халықаралық фирмалар өте үлкен шаруашылықтық империяларға айналды. Ол өндіріс пен капиталдың интернационалдық масштабта шоғырлану деңгейінің жоғарлығынан көрінеді. Өндіріс пен капиталдың тарнсұлттандырылуының деңгейінің жоғарылығы шетелдік өндіріс пен өткізудің шұғыл кеңеюінің нәтижесі.