Адсорбенттер ретінде сумен араластырылган каолин, бентонит немесе тальк колданылады.

Сыгындыларды тазарту үшін спирттік тазарту кеңінен колданылады. Бүл үшін алынган сыгындыны бастапкы шикізат массасынының жарты көлеміне дейін буландырып, койылтады. Осы салкындатылган кою сыгындыга 95% этанолдың екі келемін косады. Мұкият араластырып, 5-6 күнге +8°С температурадан томен емес жагдайда тұндырып кояды. Этанолдың күшті дегидраттаушы касиеті эсерінен полимердің гидратты кабаты жойылып, нэтижесінде олар коагуляцияланып, тұнбаға түседі. Түндырылган сүйыктыкты тұнбадан фильтрлеу аркылы тазалайды.

4. Қойылту. Сыгындыны 50-60°С температурада, 600-700 мм.сын. баганасына дейін сұйылтылган жагдайда вакуум астында кажетті қоюлыкка дейін койылтады.

5. Стандарттау. Қою экстрактарды эсер етуші затгардың мөлшері, ылгалдың жэне ауыр металдардың (0,01%) мөлшері бойынша стандарттайды.

Номенклатурасы:

1. Extractum Belladonnae spissum - итжидек кою экстракты

2. Extractum Glycyrrhizae spissum - мия тамырының кою экстракты

3. Extractum Polygonii hydropiperis - су бүрышы кою экстракты

4. Extractum Absinthii spissum - ащы жусан кою экстракты

5. Extractum Taraxaci spissum - дэрілік бак-бак кою экстракты

6. Extractum Urticae spissum - калакай кою экстракты

7. Extractum Valerianae spissum - шүйгін шөп кою экстракты

8. Extractum Filicis maris aethereum - еркек усасыр папоротнигі эфирі

кою экстракты

9. Extractum Menyanthidis spissum - үшжапырак сүбеделер кою

экстракты.

8.1.3. Құрғак экстрактар (Extracta sicca).

Құрғак экстрактар үнтак тэріздес, ылғалдылыгы 5%-га дейін болатын, экстрагенті толык аластатылган сусымалды массалар. Бүлар экстрактардың ен колайлы тобы болып табылады. Бірак, осы уакытка дейін тұракты күргак экстрактар алу мәселесі элі толык шешілмеген. Қүргак экстрактар салынған ыдыс 1-2 per ашылган соң, масса ылғал сіңіріп, сусымалды касиетін жогалтады. Осыган байланысты екі проблема шешілуі тиіс: 1) эсер етуші заттардың гигроскоптығы негұрлым томен болатын экстрагенті аныктау; 2) ең оптимальді болып табылатын толыктыргыштар тандау. Құргак экстрактар алудың технологиялык схемасы кою экстрактар дайындау схемасына сәйкес.

8.1.5. Май.Iі.і экстрактар немесе меднциналык майлар (Olca medicata).

Майлы экстрактар есімдік шикізатынан осімдік немесе минералды майлардын комегімен алынган сыгындылар. Қазіргі кезде медициналык тэжірибеде итмұрын, шайкұрай. мендуана, шырганак майлы экстрактары колданылады. Өсімдік материалын экстракциялау 60-70°С тсмпературага дейін кыздырылган майлармен мацерация тэсілімен, ал кейде карсы агымды экстракция тәсілімен 70% этанол немесе баска еріткіштермен жүргізіледі. Экстракция мерзімі, экстрагенттін түрі мен мөлшері сыгындалушы шикізаттың касиеттеріне байланысты тандап алынады.

Шайкурай майлы экстрактысын (Extractum Hyperici oleosum) есімдік немесе минералды майлардың 10 есе мөлшерімен кыздыру аркылы мацерация тәсілімен дайындайды. Алынган сыгындыны фильтрлеп. антрацен туындыларының мөлшерін аныктайды.

111 мүрым жидектерінен майлы экстракт (Extractum Rosae oleosum) алу үшін витамин С жэне Р алганнан кейінгі өндіріс калдыктары колданылады. Итмұрын жидектерінің дэндерінен ажыратылган күргак калдыктарын 60-70°С температурада өсімдік майымен жібітеді. Алынган сыгындыны фильтрлейді. Шикізатты сонымен катар дихлорэтан немесе хлорлы метилен органика-тык еріткіштерімен карсы агымды экстракциялау аркылы да сыгындауга болады. Бүл жагдайда экстрагентті сыгындыдан толык аластатып, калган массаны өсімдік майында ерітеді. Препаратты каротиноидтардың мөлшері бойынша (1,2 г/л кем емес) стандарттайды.

Итмұрын майы (Oleosum Rosae) оның дэндерін органикалык еріткіштермен «Сокслет» аппаратында экстракциялау аркылы дайындалады. Экстрагент толык вакуум астында аластатылады. Майдың кұрамында а жэне (3 токоферолдар (0,4 г/л кем емес), каротиноидтар (0,5 г/л кем емес) болуы талап етіледі. Қышкылдык саны 5,5-тен аспауы керек.

Шырганак майы (Oleosum Ніррорһаеае) казіргі кезде шикізатты өңдеулін екі тэсілі колданылады. Бірінші тэсіл бойынша майды сөлінен ажыратылган шырганак жидектерінің кұргак сығымынан алады. Майды экстракциялау ыстык сумен кыздырылатын «бу койлегімен» капталган экстракторлар батареясында карсы агым тэсілімен жүргізіледі. Қүргак сыгымды бельтингтен немесе баска фильтрлеуші матадан жасалган капка салып, алдын-ала кыздырылган экстракторларга салады. Бірінші экстракторда шикізат ыстык күнбагыс майымен (60-65°С) 1,5 сагат бойына жібітіледі. Сонан соң бірінші экстрактордан сыгынды екіншігс беріледі, таза экстрагент бірінші экстракторга беріледі жэне эрі карай

standartisatum I: I

4. Exractum Convallaria siccum - standartisatum 1:2

5. Exractum Althaeae siccum - standartisatum 1:1

мелшеріне карасты концентраттың екі есе мөлшерін алады және оны судың тиісті көлеміпдс ерігеді.

Сұйык концентраттар алу сұйык экстрактар дайындау технологиясы сатыларын камтиды. Экстрагент ретінде 20-40% этанол колданылады. Экстрагенттіц томен концентрацияларын колдану экстрактарды курамы бойынша сулы сыгындыларга жакындату үшін керек. Концентрациясы 20%-дан томен этанол колдануга болмайды, себебі, ол препараттыц антибактериальды түрактыгын камтамасыз етпейді. Өсімдік шикізатын экстрациялау материал барынша толык сыгындалганга дейін перколяция, карсы агымды экстракция, карсы агымды болшекті мацерация тэсілдерінің бірімен жүргізіледі. Сыгындыларды тазарту оларды тұндыру жэне фильтрлеу аркылы іске асырылады. Суйык концентратгар, эдетте, оларды коюландырусыз дайындалады.

Өндірісте келесі сүйык концентраттар шыгарылады:

1. Extractum Adonidis fluidum - Жалынгүл сұйык стандартты standartisatum 1:2 экстракты 1:2

2. Extractum Valerianae fluidum Шүйгін шоп сүйык стандартты standartisatum 1:2 экстракты 1:2

Қүргак концентраттар 1:1 немесе 1:2. Extractum sicca standartisata 1:1 seu 1:2. Қүргак концентраттар - эсер етуші заттарыныц мөлшері оның бастапкы шикізаттагы мөлшеріне тен (1:1) немесе жарты молшеріне (1:2) тең сулы- спиртті сыгындылар. Қүргак концснтраттардан тұнбалар мен кайнатпалар дайындарда берілген шикізат орнына оган сэйкес кұргак экстракт концентрат молшерін немесе оның екі есе артык молшерін алады.

Құргак концентраттар күргак экстрактар сиякты алынады. Қүргак концентраттар алу үшін сыгындыны коюландырады жэне вакуум астында 50-60°С температурадан жогары емес жагдайда кептіреді. Қүргак массаны шарлы диірменде ұнтактайды. Сыгындыны кептіру үшін лиофильді (шашырата кептіру) кептіру тәсілін де колданады. Өндірісте келесі күрғак концентраттар шыгарылады:

Жалбызтікен тамырының ұсакталган шикізатын 25% этил спиртініц 10 есе колемімен болме температурасында 10 сагат бойына, жиі араластыра отырып, мацерациялайды. Мацерациялык бактыц жалган түбіне фильтрлеуші мата салады. Сыгындыны түндыргышка сорып айдайды. Тұнганнан кейін фильтр-грибок аркылы вакуум-аппаратка сорып ауыстырады жэне 50-60°С температурада кою экстракт консистепциясына дейін қойылтады. Сонан соң вакуум-кептіргіште кептіреді. Құргак массада шырышты заттардыц молшері 24-28% болганга дейін жеткізеді.

Тұнбалар мен кайнатпалар дайындауга арналган экстрактарды эсер етуші заттардыц сандык мөлшері немесе биологиялык белсенділігі бойынша; сұйык экстракт-концентраттар - күргак калдык пен этанолдың концентрациясы; ал күргак концентраттар ылғалдың молшері бойынша стандартталады.

Қүргак экстрактардан айырмашылыгы - стандартталган күргак экстракт-концентраттардыц кұрамында эсер етуші заттардың молшері оныц бастапкы дэрілік осімдіктегі мелшеріне тең болып келеді.

Соңғы жылдары полиэкстрактар деп аталатын экстрактар тобы белгілі. Оларды өндіру негізінде, эдетте, галендік препараттарда өсімдік шикізаты күрамындагы барлык эсер етуші заттар толык сакталып калмайды, себебі, бір экстрагент табигаты эртүрлі заттардың бәрін сыгындай алмайтындыгы туралы түсінік жатыр.

Егер осы шикізатты жүйелі түрде эртүрлі экстрагенттермен жеке сыгындаса, онда әрбір алынган сыгындыда экстрагентті аластаткан соң, күргақ заттар калады Оларды химиялык, технологиялык, фармакологиялык жэне клиникалык тексерулерден өткізіп, біріктіретін болса, онда күрамы бойынша дэрілік осімдік күрамындагы заттарга жакын заттар комплексін алуга болады (полиэкстрактар). Демек, мүндай препараттарда осімдік шикізатының табиги күрамын жэне касиеттерін толык сактап калуга мүмкіндік туады.

Термопсис күргак стандартты экстракты 1:1. Термопсис шобінен 25% этил спиртінде дайындайды. Алкалоидтар молшері - 1%. Жалынгүл күргак стандартты экстракты 1:1. 20% этил спиртінде дайындалады. I г -46-54 ЛЕД. Оймакгул күргак стандартты

1. Exractum Thermopsidis siccum standartisatum 1:1

2. Exractum Adonidis siccum standartisatum 1:1

3. Exractum Digitalis siccum

Бакылау сұрактары:

1. Экстрактарга аныктама беріңіз? Олар калай жіктеледі?

2. Сұйык экстрактар деген не? Олар калай колданылады?

3. Сұйык экстрактар кандай ара катынаста дайындалады?

4. Шикізатты экстракциялау кандай тэсілдермен іске асырылады?

5. Перколяция тэсілінің сұйык экстрактар алуда кандай ерекшелігі бар?

6. Реперколяция тэсілі калай іске асырылады? Оныц кандай артыкшылыгы жэне кемшілігі бар?

7. Қарсы агымды экстракция тэсілі калай орындалады? Оның кандай варианттары бар? Қандай кондыршлар колданылады?

8. Қарсы агымды бөлшекті мацерация тәсілі калай жүргізіледі?

9. Экстрагенттер ретінде кандай еріткіштер колданылады? Этил спирті неге жиі колданылады?

10. Сыгындыны тазарту калай іске асырылады?

11. Сүйык экстрактар кандай көрсеткіштері бойынша стандартталады?

12. Сұйык экстрактардағы спирттің молшері кандай тэсілдермен аныкталады?

13. Сұйык экстрактардың басты кемшілігі неде?

14. Қою экстрактарга аныктама беріңіз. Бүл экстрактардыц кандай ерекшеліктері бар?

15. Сыгындылар кандай тәсілдермен алынады? Атап отіңіз.

16. Үздіксіз карсы агымды экстракция тэсілі калай орындалады?

17. Циркуляциялык экстракция тәсілі калай жүргізіледі? Қандай аппаратура колданылады?

18. Қою экстрактар алуда кандай экстрагенттер түрлері пайдаланылады?

19. Қою экстрактар үшін сыгындылар калай тазартылады?

20. Спирттік тазарту калай орындалады?

21. Сыгындыларды койылту калай жүреді?

22. Қою экстрактар кандай корсеткіштері бойынша стандартталады?

23. Қандай кою экстрактарды білесіз? Олардың казакша-латынша атауын атацыз.

24. Құргак экстрактар деген не? Оларга жалпы сипаттама беріңіз.

25. Қүргак экстрактардыц кандай кемшіліктері бар?

26. Құргак экстрактар дайындау кандай сатылардан түрады?

Эдетте, эсері күшті емес осімдік шикізатының 1 салмактык болігінен 5 келем бөлік түндырма, ал эсері күшті шикізаттың 1 салмак болігінен - 10 колем болік түндырма алады.

Мацерация тәсілімен түндырмалар дайындаганда шикізатты күшті этанолмен, әдетте 90%, 14 тэулік бойына жібітеді, сыгындыны боліп алып, шикізатты сыгымдайды. Түндырманы 7 тэулік бойына +8°С температурадан жогары емес жерде түндырады, сонан соң фильтрлеп тазартады. Бисмацерация тэсілін колданганда, ұнтакталған шикізатты алдымен 96% этанолмен жібітіп, 7 гэулікке калдырады; екінші рет 20% этанолмен 3 тэулік жібітеді, біріктірілген сыгындыларды түндырады, фильтрлейді, сойтіп, этанолдыц концентрациясы 40-50% болатын түндырмалар алады.

Алынган сыгындыларды кептірілген шикізаттан дайындалатын сыгындылардың сапалык корсеткішгері бойынша стандарттайды: эсер етуші заттардың мөлшері, спирттіц концентрациясы, кұргак калдык. Жас осімдіктерден алынатын тұндырмалар, әдетте күрделі комплексті препаратгардыц күрамына кіреді.

Жас осімдік шикізаттарынан алынатын препараттар: Кардиовален (Cardiovalenum). Қүрамы: шашыңкы акбас курай солі 17,2 мл, адонизид концентраты (белсенділігі 1 мл-де 85 ЛЕД) 30,3 мл, жас шүйгін шоп тамырлары мен түбірлерінің түндырмасы 48,6 мл, сүйык долана экстракты 2,2, камфора 0,4 г, натрий бромиді 2,0 г, этанол 96% 1,6 мл, хлорбутанолгидрат 0,25 г.

Кардиовален акшыл-бурыл түсті, тұзды-ащы дәмді, камфора мен шүйгін шоптіц иісі бар сүйыктык. Препаратты биологиялык тәсілмен стандарттайды: I мл-де 45-55 ЛЕД болуы тиіс. Флакондарда 15, 20 жэне 25 мл колемдерде шыгарылады. Салкын, күн козінен таса жерде «Б» тізімі бойынша сактайды.

Аллилчеп (Allilcepum) кок немесе кепкен жуаның сүйык экстракты.

Жуаның урықтарын сырткы кабыкшаларынан тазартып, ұнтактайды. Қоймалжың массага 1:1,5 катынасында 70% этанол куйып, болме температурасында 7 тэулік бойына жібітеді. Корсетілген мерзім еткен соң сыгындыны түндыргышка кұйып алады. Экстрактордагы шикізатты 60% этанолмен 1:1 катынасында 24 сагат жібітіп, екінші per мацерациялайды. Сонан соц сыгындыны тогіп алады да, бірінші сыгындымен біріктіреді. Қалган шикізатты престеп, сыгымды алдыңгы сығындылармен біріктіреді. Алынган экстракта этанолдың концентрациясын (эдетте 42-46%), күргак калдыкты (2,3-2,5%) аныктайды. Талдау нәтижесінен соц экстракты 44% этанолмен сүйылтып, күргак калдыктың молшерін 1,3-1,5 % жеткізеді. Стандартталган экстрактка активтелген комір крсып, (1 литрге 0,3 г)

Галендік жэне жаңа галендік препараттар эдетте кептірілген осімдік шикізатынан дайындалады. Бірак көптеген өсімдік материалдарыныц эсер етуші заттары кептіру жэне одан кейінгі сактау кезінде энзиматикалык процесстер, булану, ауадагы оттегінің эсері жэне тагы баска факторлардың ыкпалы салдарынан эртүрлі өзгерістерге үшырайды. Мысалы, 1 жыл сакталганнан кейін меруертгул тұндырмасының биологиялык белсенділігі 77%-га, шүйгін шөи тамырларындагы эфир майларының мөлшері 50%-га темендейтіндігін зерттеулер дэлелдеп отыр. Коп жагдайларда жас (жаңа жиналган) өсімдіктерден алынган препараттардың осыган сэйкес кептірілген шикізаттан алынган препараттар дан белсенділігі жогары екені аныкталган. Мысапы, жас шүйгін шөп тамырынан алынган тұндырма кептірілген шүйгін шөп тамырынан дайындалган тұндырмадан 2-3 есе белсенді.

Осындай жагдайлар жас өсімдіктерден дайындалатын препараттарды колдану тиімді екенін көрсетеді. Бірак, жаңа жиналған өсімдік шикізатын жаппай өндеудің техникалык киындыктары бар. Көптеген есімдіктер бір мезгілде гүлдейді жэне пісіп жетіледі, оларды жинау мерзімі өте кыска болады. Жас осімдік шикізатын тез ендеу үшін үлкен өндіріс куагы кажет. Жас осімдік шикізаты сактауга жарамсыз, ал оны тасымалдау киын болгандыктан, зауыттар шикізат жинау орнына жакын орналасуы керек. Бул сұрактар біздің елде казіргі кезде әлі шешіле койган жок.

Сондыктан жас осімдіктерден дайындалатын препараттардың номенклатурасы коп емес. Оларды сыгындылар (түндырмалар. экстрактар) жэне солдер деп боледі.

Сыгындылар. Жаңа жиналган шикізатты шаң-тозаңнан жуып тазартады, ауада желдендіреді жэне ұнтактайды. Шикізатты оте ұсак етіп ұнтактау керек, себебі, тірі клетка тургор күйінде болады. протоплазма клетка кабыргасына тыгыз жабысып түрады және жартылай откізгіштік кабілетіне байланысты клеткалык солде еріген заттарды сыртка шыгармайды. Сондыктан, биологиялык белсенді заттарды сыгындау үшін клеткалык кабырі аларды талкандау керек. Жас осімдікте ылгалдын мөлшері (орташа 50-80%) жогары болады, осы себептен олардың созылымдыгы үлкен жэнс киын ұнтакталады. Оларды арнайы механикаландырылган еттарткыш сиякты машиналар мен біліктерде үнтактайды. Жас осімдік шикізатынан сыгындыларды мацерация немесе бисмацерация тәсілдерімен алады.

Бүргелі жолжелкен жас шептерін екі кайтара машина-волчоктарда майдалайды жэне дереу этил спирті жэне судың 7 кг : 21 л : 14 л катынасын күяды. Сыгындыны күйып алады, ал массаны екі кайтара прсстейді. Шротка 2:1 катынаста тазартылган су күяды, ныгыздайды жэне 12 сагатка калдырады. Осыдан кейін сулы мацератты престейді, этанолды косады, этанол молшерін аныктайды. Үлкен жолжелкен сөлі сиякты фильтрлейді, 0,15% натрий метабисульфитін коса отырып, консервілейді, ерігенше араластырады.

Үлкен жэне бүргелі жолжелкен селдерін тендей мелшерде (1:1) араластырады, түндырады жэне фильтрлейді.

Бүл мелдір сұйыктык, кызыл-коңыр түсті, күйдіргіш сезімді кышкыл-тұзды дэмі бар. Қүрамында гликозид аукубин, К витамині, каротин жэне баска косылыстары бар. Әлсіз, озіндік, хош иісті иісі бар. 250 мл күтыларда шыгарылады. Салкын, караңгы жерде сакталады. Анацидті гастрит жэне созылмалы колитте колданылады. Жолжелкен сөлін алудың технологиялык блок-схемасы (сурет 36) фармацевтік ондіріс үшін типті.

Алоэ солі (Succus Aloes). Агаш тектес алоэның (Aloe arborescens Mill) консервіленбеген жас жапырактарын фарфор біліктерде немесе машина-волчоктарда майдалау аркылы алады. Алынган мезгадан (езілген шикізат) преете сыгып, сел алады. Сонан соң селді 100°С температурада 5-10 минут бойына кыздырады, салкындатады, түндыргышка ауыстырып, үстіне 95% этил спиртін селдегі концентрациясы 20%-га жеткенге дейін косады жэне 6-8°С температурада 14-15 тэулік бойы тұндырады. Тұндырганнан кейін сөлді декантирлеп, фильтрлейді және 0,5% хлорбутанолгидрат косады. I Ірепаратты мелшері 2%-дан томен болмайтын, күргак калдык бойынша стандарттайды. Алоэ солі - саргыш-кызгылт түсті, мелдір емес сүйыктык, жарык эсерінен караяды.

Гастрит, ііп катуда колданылады. Сыртка ірінді жараларда, күйіктерде колданылады.

Қү'тыларда 100 мл-ден шыгарылады.

Каланхоэ солі (Succus Kalonchoes). Жадны схема бойынша мэдени осірілген кауырсынды каланхоэныц (Kalanchoe pinnata Gam Pers) жаца жиналган шоптерінен алынады. Алынган соллі түндырады, лекантирлейді жэне мелдірлеу үшін мезга (езілген шикізат) аркылы фильтрлейді. Декантацияны сепарацияга ауыстыру аркылы сел жогалтуды болдырмайды. Процесті тарелка типті сүйыктыкіы сепараторда жүргізеді. Мелдірленген сүйыктык кабылдагышка шыгарылады. ал келемі 0.07% шамасында болатын түнба сепараторлын шламды белімінде түнады. Сепарациядан соц селді стерильдеумен фильтрлейді. Консервант хлорбутанолгидрат 0,5% мелшерде косылады.