6. Культура белорусских земель в составе Великого княжества Литовского. Русского и Жемойтского.

У XIII-XVI стст. назіраецца фарміраванне беларускай народнасці – моўнай, тэрытарыяльнай, эканамічнай і культурнай супольнасці людзей, якая была характэрна для эпохі феадалізму. Яе асноўнай прыкметай з’яўляецца беларуская мова з характэрнымі рысамі: асаблівае вымаўенне гукаў “г”, “а”, “дз”, “ц”, “р”; наяўнасць асабістай лексікі і вялікай колькасці запазычанняў з польскай, літоўскай, нямецкай моў.

Культура Беларусі XIII-XVI стст. знаходзілася пад уплывам еўрапейскай культуры, у канцы XV-пачатку XVI стст. пранікаюць рысы Адраджэння (Рэнесансу) з яго гуманістычнай накіраванасцю. Найбольш вядомыя асветнікі таго часу: Ф. Скарына (1490-1551) – першадрукар, навуковец, пісьменнік, перакладчык, У 1517 выдаў першую друкаваную кнігу кірылічным шрыфтам. Гэта была “Біблія”, у якой ен размясціў свае прадмовы і пасляслоўя гуманістычнага зместу. У Вільні 1522 г.ён выдае Малую падарожную кніжыцу а ў 1525 Апостал.

М. Гусоўскі– напісаў на лацінскай мове паэму “Песня пра зубра”; С. Будны – выдаў “Катэхізіс” (1562); В. Цяпінскі – на свае сродкі заснаваў друкарню і выдаў тры Евангеллі. Развіваецца летапісанне (“Летапісец вялікіх князёў Літоўскіх”, “Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага”, “Пахвала Вітаўту”, “Хроніка Быхаўца”), з ІІ паловы XVI ст. гісторыка – мемуарная літаратура (“Лісты Кміты-Чарнобыльскага”, “Дзённік Ф. Еўлашэўскага” і інш.), лацінамоўная паэзія (паэты А. Рымша, Я. Вісліцкі). У архітэктуры спалучаліся раманскі, гатычны і элементы старажытнавізантыйскага стылю. З’яўляецца “беларуская готыка” – абарончыя храмы (Сынкавічы, Мала-Мажэйкава, Супрасль, Заслаўль). З канца XVI ст. усталёўваецца стыль барока (першая пабудова – касцёл езуітаў у Несвіжы, архітэктар Д. Бернардоні). Развіваецца будаўніцтва крэпасцяў і замкаў (Мірскі замак, замкі ў Навагрудку, Лідзе, Гродна, крэве і інш.). У выяўленчым мастацтве развіваецца іканапіс, фрэскавы жывапіс, кніжная мініяцюра, з XV ст. – свецкі пратрэт.

З сярэдзіны XVI ст. на Беларусь пранікае Рэфармацыя – рух за перабудову каталіцкай царквы. У ВКЛ Рэфармацыю падтрымалі магнаты (М. Радзівіл Чорны) для барацьбы за захаванне самастойнасці княства. Тут дзейнічалі пратэстанты – кальвіністы, антытрынітарыі, лютэране. Супраць каталіцызму таксама выступілі праваслаўныя шляхам стварэння брацтваў і на іх аснове – школ, друкарняў. Для барацьбы з рэфарамацыяй ствараецца каталіцкі ордэн езуітаў (з 1569 г. дзейнічае ў ВКЛ і на Беларусі), у ІІ палове XVI ст. пачынаецца працэс Контррэфармацыі. У 1596 г. заключаецца Брэсцкая царкоўная унія (яе аўтары – езуіт П. Скарга, праваслаўны мітрапаліт К. Цярлецкі) і ствараецца новая царква – грэка-рымская (уніяцкая), у якой змешваюцца праваслаўныя і каталіцкія рысы. Узмацняюцца працэсы акаталічвання і паланізацыі беларускага этнасу.

7. Образование Речи Посполитой и положение белорусских земель в ее составе. Кризис Речи Посполитой и ее разделы во второй половине XVIII в.

У 1558 годзе рускі цар Іван 4 Грозны пачаў вайну з Лівонскім ордэнам за выхад да Балтыйскага мора. Лівонія звярнулася за дапамогай да ВКЛ, якое ўзяла ордэн пад свою абарону. У выніку ваенные дзеянні перакінуліся на тэрыторыю Беларусі. 15 лютага 1563 г. рускія войскі захапілі Полацк. Стварылася пагроза незалежнасці і існаванню ВКЛ. Не хапала сіл і рэсурсаў. Быў патрэбен саюзнік. Пагроза з боку Маскоўскай дзяржавы з'явілася адной з важнейшых прычын утварэння Рэчы Паспалітай.

Другой прычынай была зацікаўленасць уніяй сярэдняй і дробнай шляхты ВКЛ, якая была незадаволена ўсеўладдзем магнатаў і хацела атрымаць тыя ж правы, якія мела і шляхта Полшчы. А правы польскай шляхты былі роўныя правам магнатаў.

Трэцяй прычыная было тое, што Польшча хацела пашырыць за кошт тэрыторыі ВКЛ сваю тэрытарыю.

Чацьвёртай прычынай было тое, што ўніяй цікавіўся і Папа Рымскі які спадзяваўся з яе дапамогай пашырыць свой ўплыў ва Усходнеславянскіх землях.

Заключэнню ўніі садзейнічалі і папярэдняе эканамічнае і культурнае збліжэнне ВКЛ і Польшчы, якое адбывалася на працягу стагоддзяў, пачынаючы з Крэўскай уніі 1385 года.

У студзені 1569 года пачаў сваю працу супольны сейм ў г. Любліне. Перамовы былі цяжкімі і працяглымі, Каб навязаць свае умовы уніі польскі бок пайшоў на дэманстрацыю сілы, захапіўшы Падляшша і Падолле, Валынь і Кіеўшчыну. Дэлегацыя ВКЛ вымушана была 1 ліпеня 1569 г. падпісаць унію аб аб'яднанні з Польшчай у адну дзяржаву – Рэч Паспалітую. Вышэйшым органам аб'яўляўся вальны сойм, які збіраўся ў Польшчы. Узначальваў дзяржаву кароль які станавіўся адначасова і вялікім князем у ВКЛ. Знешняя палітыка пераходзіла ў кампетэнцыю Польшчы. Палякі атрымалі права набываць маёнткі ў ВКЛ, а ліцвіны пры гэтым не маглі атрамліваць маёнткі ў Польшчы. Але ў ВКЛ захоўваліся былы адміністратыўны апрарат, асобнае ад Польшчы заканадаўства, судовая арганізацыя, войска.

Рашэнні Люблінскага сейма насілі дыскрымінацыйны характар у адносінах да ВКЛ. Але за гады "безкаралеўя", у Польшчы цэнтральная улада аслабла і гэта выкарыстала ВКЛ для адмены шэрагу палажэнняў Люблінскай уніі. Так, напрыклад, у прынятай у 1588 г. трэцяй рэдакцыі Статута ВКЛ забаранялася набываць землі ў ВКЛ. Там жа юрыдычна замацоўвалася ў якасці дзяржаўнай мовы беларуская мова. Насуперак уніі ў ВКЛ сталі збірацца асобныя сеймы, а ў 1673 г. ужо афіцыйна было прынята рашэнне кожны трэці сойм праводзіць у княстве. У 1581 г. пачаў дзейнічаць асобны вышэйшы судовы орган – Галоўны трыбунал княства.

Нягледзячы на адмену многіх палажэнняў люблінскай уніі шляхта ВКЛ усёроўна пачала акаталічвацца і апалячвацца. Ужо 1696 г. насуперак Статуту ВКЛ ад 1588 г. на сойме ў Варшаве было прынята рашэнне аб тым, што адзінай дзяржаўнай мовай стане польская і гэта рашэнне было падтрымана і пасламі ВКЛ.

У 1596 была заключана Берасцеская царкоўная унія, каторая унесла раскол у грамадства і стала адной з прычын казацка-сяланскай вайны 1648 – 1651 гг. Частка праваслаўных царкоўнікаў Рэчы Паспалітай пайшлі пад уладу Папы Рымскага. Але значная частка насельніцтва, асабліва бяднейшыя слаі грамадства ўнію не прынялі.

За казацка-сялянскім паўстаннем следавалі вайна Расіі і Рэчы паспалітай 1654 – 1667 гг. Паўночная вайна 1700 – 1721 гг. Шматлікія супрацьстаянні магнацка-шляхецкіх груповак. Пад час гэтых узброенных канфліктаў Беларусь станавілася асноўным тэатрам баявых дзеянняў, а беларускі селянін карміў за свой кошт усе чужаземныя арміі, якія тут ваявалі. Таму насельніцтва Беларусі ў складзе РП часм скарачалася ў два а то і ў тры разы ў параўнанні з давенным узроўнем.

Такім чынам у другой палове XVIIIст. Рэч Паспалітая (РП) знаходзілася ў стане палітычнага і сацыяльна-эканамічнага заняпаду. Прычынамі заняпаду былі:

 Слабасць цэнтральнай улады, выкліканая неабмежаванымі шляхецкімі вольнасцямі і перш за ўсё правам liberum veto.

 Абвастрэнне рэлігійных супярэчнасцяў паміж католікамі і некатолікамі (праваслаўнымі, пратэстантамі).

 Узмацненне сацыяльна-класавых канфліктаў (паўстанне В. Вашчылы, казацкі рух на Украіне і інш.)

 Бесперапынныя разбуральныя і спусташальныя войны (Лівонскя вайна, вайна 1654-1667г.г., Паўночная вайна 1700 – 1721 гг. і інш.)

Слабасць РП скарысталі яе суседнія дзяржавы – Расія, Аўстрыя і Прусія. У 1772г. адбыўся першы падзел РП. Штуршком для яго былі патрабаванні некатолікаў ураўнаваць іх у правах з каталіцкім насельніцтвам. На дапамогу прыйшло 40-тысячнае рускае войска. У выніку першага падзелу да Расіі адыйшла ўсходняя частка Беларусі. Адпаведныя тэрыторыі акупіравалі Аўстрыя і Прусія.

Пасля гэтага прагрэсіўныя сілы РП робяць спробу выратаваць дзяржаву, якая гіне. 3 мая 1791г. Сойм прымае Канстытуцыю краіны, што была накіравана на ўзмацненне цэнтральнай улады. Аднак кансерватыўная шляхта ўбачыла ў ёй уціск сваіх правоў і вольнасцяў. Яна стварае Таргавіцкую канферэнцыю і запрашае на дапамогу расійскія войскі. У студені 1793 г. адбыўся другі падзел РП паміж Расіяй і Прусіяй. Да Расіі адыйшла цэнтральная частка Беларусі.

Ад канчатковага падзелу РП магло выратаваць толькі ўзброеннае супраціўленне агрэсарам. У 1794 г. у Кракаве ўспыхнула паўстанне, якое ўзначаліў Тадэвуш Касцюшка. Мэтамі паўстання былі барацьба за суверэнітэт РП, пазбаўленне яе ад іншаземнай акупацыі, аднаўленне ў межах 1772г., аднаўленне Канстытуцыі 3 мая 1791г. Дэвізам паўстання сталі словы “вольнасць, цэласнасць, незалежнасць”. На тэрыторыі Беларусі паўстаннем кіраваў палкоўнік Якуб Ясінскі. Паўстанне працягвалася з сакавіка па кастрычнік 1794г. і было падаўлена расійскімі войскамі пад кіраўніцтвам А. Суворава. У кастрычніку 1795г. адбыўся апошні, трэці падзел РП. Па яго ўмовах уся тэрыторыя Беларусі была далучана да Расійскай імперыі.

Рэч Паспалітая спыніла сваё існаванне.

8. Культура белорусских земель в составе Речи Посполитой.

У культурным развіцці Беларусі у 17-18 ст.ст. выразна выдзяляюцца два перыяды:

Першы - 17 – перш.палова 18 стст. У гэты час духоўнае і культурнае развіцце Беларусі адбывалася пад моцным уплывам контррэфармацыі і наступлення каталіцызму. Гэта выяўлялася ў росце колькасці каталіцкіх касцёлаў, скасаванні рэлігійнай талерантнасці, наступленні на іншыя рэлігійныя напрамкі.

Другі перыяд у развіцці культуры Беларусі ў складзе РП пачаўся ў 40-50гг. 18 ст. і працягваўся да канца 18 ст. Асаблівасцю гэтага перыяду было пранікненне на Беларусь ідэй Асветніцтва. Асветнікі выступалі супраць феадальна-царкоўнага светапогляду; выступалі за распаўсюджванне прыродазнаўчых і гуманітарных ведаў.

Адукацыя і навука да сярэдзіны 18 ст. былі манаполіяй каталіцкай царквы і знаходзіліся ў руках розных каталіцкіх ордэнаў. У гарадах Беларусі было каля 20 езуіцкіх школ-калегіумаў. Буйнейшай навучальнай установай у ВКЛ была Віленская езуіцкая акадэмія, заснаваная ў 1579 годзе. Акрамя езуітаў свае школы на Беларусі мелі і іншыя каталіцкія ордэны. Выкладанне ў іх вялося на лацінскай і польскай мовах. У Беларусі дзейнічала шмат уніяцкіх школ, якія называліся базыліянскімі, навучанне там вялося на беларускай мове.

У 70-я гады 18 ст. (1773 г.) у РП была праведзена шырокая рэформа у галіне асветы. Была створана Адукацыйная камісія, якая фактычна стала першым міністэрствам асветы. Згодна з новым Статутам народнай асветы школы набывалі свецкі характар, ад іх кіраўніцтва адхілялася духавенства. Значная месца адводзілася вывучэнню прадметаў фізіка-матэматычнага і прыродазнаўчага цыклаў. У цэлым, рэформа адукацыі у РП насіла прагрэсіўны характар і адпавядала патрэбам часу.

Пэўны ўклад унеслі ўражэнцы Беларусі у развіццё навукі.

Казімір Семяновіч упершыню у Еўропе распрацаваў шматступенчатую ракету. Свае адкрыцці ён выклаў у кнізе “Вялікае майстэрства артылерыі”.

Ілля Капіевіч выдаў на рускай мове першы дапаможнік па матэматыцы, надрукаваў “граматыку лацінскую і рускую”, стаў стваральнікам новага грамадзянскага шрыфта, які сёння ўжываецца ў нашым пісьме.

Марцін Пачобут-Адляніцкі - вучоны-прыродазнавец, астраном, вывучаў планету Меркурый.

Казімір Лышчынскі напісаў трактат “Аб неіснаванні Бога”, за што быў спалены царкоўнікамі на вогнішчы.

Літаратура др. паловы 17 - пач. 18 стст. мела пераходны характар ад сярэднявечча да ідэй і форм новага часу. Знікаюць такія жанры як летапісы, палемічная проза. Нараджаюцца новыя - сатырычная проза (“Прамова Мялешкі”,”Ліст для Абуховіча” і інш),

Тэатральнае мастацтва ў 17-18 ст.ст. дасягнула высокага узроўню. Далейшая развіццё атрымалі ўсе віды тэатраў. Тэатр скамарохаў, дзе выступалі вандроўныя народныя акцёры (песняры, дудары, гусляры, скрыпачы, штукары, павадары мядзедзяў). Працягваў развівацца лялечны тэатр-батлейка. У езуіцкіх навучальных установах з’явіўся школьны тэатр. Унікальнай з’явай беларускай культуры былі прыгонныя або магнацкія тэатры, якія стварыліся пры дварах магнатаў: Радзівілаў – у Нясвіжы, Сапегаў – у Ружанах, Агінскіх – у Слоніме, Тызенгаўзаў – у Гродне і інш.

Музычнае мастацтва атрымала значнае развіццё. У гарадах Беларусі меліся музычныя ансамблі, былі створаны аркестры. Дзейнічалі некалькі музычных школ, самай вядомай з якіх была Нясвіжская школа Радзівілаў. У маёнтку Залессе калі Смаргоні пісаў сваю цудоўную музыку Міхаіл Клеафас Агінскі - аўтар славутага паланэза “Развітанне з радзімай”.

У архітэктуры Беларусі 17-18 стст. найбольш поўна праявіўся стыль барока. Першым збудаваннем у гэтым стылі быў Нясвіжскі езуіцкі касцёл 16ст.(арх.- Бернардоні). Пазней з’яўляецца т.зв. “віленскае барока”, якое дапаўнялася мясцовымі архітэктурнымі традыцыямі (арх.Я.Глаўбіц). Напрыканцы 18 ст. пашыраецца палацава-паркавая архітэктура.

Выяўленчае мастацтва развівалася у трох асноўных накірунках: іканапісанне, партрэтны жавапіс і манументальны жывапіс. Значнае развіццё атрымала беларуская графіка (чорна-белы малюнак).

Састаўной часткай беларускай культуры было дэкаратыўна-прыкладное мастацтва: разьба па дрэву, вырабы з саломкі, вытворчасць мастацкай керамікі, вырабы са шкла, з металу, мастацкае ткацтва (габелены-шпалеры, слуцкія паясы).