3-дахи бyлэг
Ажал хyдэлмэри
Абяанууд: 1. /d/; стык согласных -гбш-, -гбт-.
2. Тyргэн ба удаан аялганууд / Краткие и долгие гласные.
3. /n’-ŋ/
4. /g-x-h/
Грамматика:
1.Юумэнэй нэрын 1-дэхи, 2-дохи, 3-дахи нюурта хамаадалай залгалтанууд / Аффиксы личного притяжания 1-го, 2-го, 3-го лица имён существительных: -мни (-ни), -шни, -мнай (-най), -тнай, -нь, -иинь, -ынь.
2. Yйлэ yгэ / Глагол в бурятском языке.
3. Дабтаhан причасти / Многократное причастие, обозначающее повторяющееся
действие.
4. Юумэнэй нэрын зyгэй падеж / Дательно-местный падеж имён существительных: -да (-дэ, -до), -та (-тэ, -то).
5. Юумэнэй нэрын зyгэй падежэй ooртэ хамаадал / Возвратное притяжание существительных дательно-местного падежа.
6. Хyнhoo бэшэ юумэ тэмдэглэhэн юумэнэй нэрын залгалтагyй yйлын падеж / Неоформленный винительный падеж неличных существительных.
7. Захиран хандалга / Обращение с приказанием.
Грамматическа хэлбэри: 1.Эжымни – оёдолшон. 5. Эжы ажалдаа
2.Ши ooрoo юу хэдэгбши? 6. Эжы хубсаhа оёдог.
3. Абамнай барилгада хyдэлдэг. 7. Тэрэ ном yгэ даа.
4. Эжынь багша юм.
YГYYЛЖЭ hУРАГТЫ
Yh-1. Сравните произношение кратких и долгих гласных в следующих словах.
багша – алба хаагша хатаршан – наймаашан
эмшэн – дуушан барилгашан – жолоошон
оёдолшон – оюутан hурагша – уран зурааша
эрдэмтэн – уран зохёолшо хyдэлмэришэн – хyмyyжyyлэгшэ
Yh-2. Прочитайте следующие слова, обращая внимание на произношение конечного звука /d/. Помните, что при его произношении преграда, образуемая кончиком языка у верхних зубов, не разрывается.
hурагшад эмшэд дуушад барилгашад
хатаршад эрдэмтэд жолоошод оёдолшод
уран зохёолшод наймаашад хyмyyжyyлэгшэд хyдэлмэришэд
уран зураашад алба хаагшад
Yh-3. Прочитайте выражения, обращая внимание на произношение звуков на стыке слов.
а) hурагша ха юм хатаршан ха юм
hурагша гээшэ хатаршан бэшэ
hурагша бэзэ хатаршан гy
hурагша гy хатаршан гээшэ гy
б) хyмyyжyyлэгшэ ха юм оёдолшон бэшэ
хyдэлмэришэн бэзэ барилгашан ха
наймаашан гээшэ оюутан гэжэ гy
алба хаагша гy уран зурааша юм
Yh-4. Отработайте чтение предложений с интонацией общего вопроса или сообщения, обращая внимание на произношение звуков в потоке речи.
Дармын нyхэр багша гy?
Танай хyбyyн дуушан бэзэ?
Шинии басаган хyмyyжyyлэгшэ ха юм.
Доржын бага басаган баhа наймаашан ха юм.
Ахаймнай хyмyyжyyлэгшэ гээшэ.
Дyyнэрни hурагшад юм.
Абгайтнай жолоошон гэжэ гy?
Yh-5. Прослушайте, как произносятся следующие вопросительные предложения, обратите внимание на произношение вставного гласного /э/ на стыке взрывных согласных. Повторите за диктором.
/jь: µed³¸³bљ³/ /jь: µed³¸³btÙ/ /jь: µed³g¶³/
Yh-6. Отработайте чтение следующих диалогов, обращая внимание на произношение стыков согласных звуков.
А: Бата, ши ooрoo юу хэдэгбши? А: Хyбyyд, та юу хэдэгбта?
Б: Би ooрoo оюутанби. Б: Бидэ жолоошодбди.
А: Тэдэ басагад юу хэдэг бэ? А: Ши, Жамбал, юу хэдэгбши?
Б: Тэдэ багшанар ха. Б: Би барилгашанби.
А: Та, Сэрэн, юу хэдэгбта? А: Танай нyхэр юу хэдэг бэ?
Б: Би баhа багшаб. Б: Нyхэрни наймаашан.
Yh-7. Прочитайте предложения, соблюдая правила чтения.
Бидэ элдэб мэргэжэлтэйбди. Би багшаб, ши уран зураашаш, тэрэ эмшэн, тэдэ эрдэмтэд. Харин yшoo булта хyмyyжyyлэгшэдбди. Юундэб гэхэдэ, yхибyyдтэйбди. Yшoo бидэ дуушадбди, хатаршадбди, наймаашадбди. Бидэ элдэб юумэ хэдэгбди. Бидэ жолоошодбди, барилгашадбди, хyдэлмэришэдбди. Та юу хэдэгбта?
Yh-8. Отработайте ритмическую структуру следующих словосочетаний с ударением на последнем слоге первого слова. Соблюдайте правила чтения.
гyрэнэй зургаан дунда hургуули
дээдэ hургуули эрдэмэй тyб
номой сан ехэ hургуули
эхин hургуули эмнэлгын газар
хyyгэдэй сэсэрлиг
Правила чтения заимствованных слов
Если заимствованное слово оканчивается на несколько согласных, то при присоединении аффиксов бурятского языка, начинающихся с согласного на стыке вставляется редуцированный гласный.
Например: Красноярскда – /krasnÙja:rskÙdÙ/
Исключение составляют слова, оканчивающиеся на букву Р. В этом случае редуцированный гласный вставляется перед согласным звуком /r/.
Например: театрта – /t’ia:tÙrtÙ/
Yh-9. Отработайте произношение следующих слов. Следите за вставленным гласным на стыке основы и аффикса.
Омскдо оркестртэ
Петербургда кадрта
Салехардда Сартрта
Екатеринбургда амфитеатрта
Правописание конечных безударных гласных в заимствованных словах
-
№
Предударная
гласная
Ударная гласная
Конечная гласная
Примеры
1
любая гласная
а, я, у
ё, о
е, э
а
о
э
таксопáркда пóчтодо
аптéкэдэ
2
а, о, у, я, ё
и, ы, ю
а
магазúнда
3
е, э, и, ы, ю
и, ы, ю
э
телевúденидэ
4
-
и, ы, ю
э
фúрмэдэ
Yh-10. Прочитайте следующие слова, обращая внимание на правописание конечных безударных гласных в заимствованных словах.
Киоскдо, фермэдэ, столоводо, министерствэдэ, автовокзалда, филармонидо, техникумдэ, училищида, аэропортдо, бухгалтеридэ, пунктда, секцидэ, курсда, кафедэ, семестртэ, кафедрада.
Аффикс притяжания 3-го лица единственного числа -иинь произносится как /i:ŋ/. Например: басаганиинь – /basÙ·Ùn’i:ŋ/
Yh-11. Прочитайте следующие слова, обращая внимание на чтение конечных звуков.
одхониинь hамганиинь Cэрэниинь
хyбyyниинь yбгэниинь Сараниинь
дyy басаганиинь нyхэр хyбyyниинь Одониинь
Yh-12. Cледите за произношением конечного звука /n’/. Помните, что бурятский звук альвеолярный.
абань нyхэрынь hургуулинь
ахайнь Гэрэлынь барилгань
дyyнь Содномынь ажалынь
эгэшэнь Сэсэгынь дэлгyyрынь
Yh-13. Прочитайте следующие пословицы и поговорки, следя за произношением /h,х,g/.
1.Ахань ахашаг болбол hайн,
Дyyнь дyyшэг болбол hайн.
2. Унаhан малгайгаа абангyй хyдэлхэ.
3. Хyн болохо багаhаа, хyлэг болохо унаганhаа.
4. Тэрэшни тэрэ даа, тэхэшни ямаан даа.
5. Тэмээ хэлэхэдэ, ямаа хэлэжэ байнаш.
Yh-14.Прочитайте отрывок из детского стишка и скороговорку, соблюдая правила чтения.
Жороо морин жороохой
Жолоо даран жороолоо.
Жороо тэргын дорьбоонhоо
Жодоо модон дорьбоотой.
Ц-Д.Дондогой
Жороо мори жороолуулаарай,
Жороолуулаарай даа, жороолуулаарай.
Hайбар мори hайбарлуулаарай.
Hайбарлуулаарай даа, hайбарлуулаарай.
Yh-15. Прочитайте следующие слова, обращая внимание на чтение букв Х, H, Г. Объясните правила чтения.
бэшэг hайхан хэлэн хатар hонигyй
зураг хубсаhан тyyхэ туранхай тоо бодолго
хyдэлдэг hанахада эсхэгшэ набтархан оёдоггyй
Yh-16. Прочитайте следующие слова, вставляя редуцированные гласные перед частицей.
баридагбди наймаалдагбта
бэшэдэгбди хатардагбта
дууладагбди шэнжэлдэгбта
уншадагбди оёдогбта
зурадагбди заадагбта
Yh-17. Прочитайте стихотворение, соблюдая соответствующую интонацию. Скажите, названия каких профессий здесь пропущены.
– Нyхэр, абашни хэн бэ?
Жолоошон, эмшэн, …………..… гy?
Бэрхэ багша, зохёолшо гy?
– Минии аба Арсалан.
Олон гэрэй …………… .
Шинии аба хэн бэ?
Алба хаагша, зурааша гy?
Бэрхэ хатаршан, …………... гy?
– Минии аба – Нашан.
Наймаа хэдэг …………… .
Yh-18. Прочитайте песню о народном герое Будамшуу и скажите, что вы о нем узнали: какой он, сколько ему лет, где он живет, чем занимается?
Будамшуугай дуун
Yгэнь: Ц.Шагжинай Хyгжэмынь: Ю.Ирдынеевэй
1. Будамшуу, Будамшуу нэрэтэйб даа,
Буряадхан орондоо нютагтайб даа.
Буруушан Будамшуу гэлсэнхэйл даа,
Бултандаа намайгаа мэдэнхэйл даа, hэй!
Дабталга:
А-ёо-лай, а-ёо-лай, а-ёо-лай даа, hэй!
А-ёо-лай, набуулай, ми-нёо-лай даа!
2 дахин
2. Арбанхан, долоотой, найматайб даа,
Агадааш, Хоридоош нютагтайб даа.
Адуушан Будамшуу гэлсэнхэйл даа,
Алайртааш, Боохондоош мэдэнхэйл даа.
Дабталга:
3. Хошонхон зугаатай, наадатайб даа,
Хонгорхон Буряадтаа нютагтайб даа.
Холшорхон Будамшуу гэлсэнхэйл даа,
Хотодоош, хyдooдooш мэдэнхэйл даа.
Дабталга.
HАНАЖА АБАГТЫ
