Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Тарих факультеті

Археология, этнология және Отан тарихы кафедрасы

Өскембаев Қ.С.

тарих ғылымдарының кандидаты, доцент

«Қазақстандағы тоталитаризм және саяси

қуғын-сүргін» пәні бойынша

ДӘРІСТЕР КУРСЫ

(15 дәріс)

Мамандығы: 5В020300 – «Тарих»; 5В011400 – «Тарих»

Қарағанды 2015

Дәріс тақырыбы №1-2. Кіріспе. Тарихнама мәселесі. Тоталитаризм. методологиялық және

теориялық мәселелері.

1. Пәннің мақсаты мен міндеттері. Мәселенің тарихнамасы.

2. Саяси жүйені зерттеу методологиясы. «Тоталитаризм», «қуғын-сүргін» (репрессия) ұғымдары.

3. Тоталитарлық жүйе түрлері: сипаты, ерекшеліктері.

4. Сталиндік репрессиялар мен депортациялар.

5 Тоталитаризмнің алғы шарттарының жалпы мінездемесі. Тоталитарлық ойлау қисыны.

1. Пәннің мақсаты мен міндеттері. Мәселенің тарихнамасы.

“Тоталитарлық” эпитет саяси режим үшін, қоғам өмірі үшін ХХғ. Ортасына қарай қолданыла бастады. Бұл эпитетті ең алғаш қолданған Б.Муссолини және италияның ағартушысы Д.Джениле. олардың саяси көзқарастары – бүкіл халықтың, партиялық, мемлекет аралық табысқа жетуді көздеген.

Германияда, мемлекет басына Гитлердің келуімен бұл “тоталитарлық” термин жеке теоретиктердің ойымен қолданылған мысалға Шмидт 30 жылдары ең алғаш тоталитарлық зерттеулер жүргізіліп, оларды “социализм капитализм” феноменіне жатқызуға болмайды. “Ақырғы экономикалық адам. Жаңа тоталитарлық зерттеу” австриялық экономист П.Дрокер жазылуы бойынша 1993 ж Англияда эмиграцияға ұшыраған. Оның ойынша, тоталитарлық көпшіліктің болмауы К.Маркстың стихиялық заңы мен капиталистік экономикалық, олардың көзқарастарына қарсы “гомо экономикус”, және әлеуметтік теңсіздікке қарсы болмауымен байланысты. Әртүрлі тоталитарлық қалыпты қарастырып (фашистік және советтік), Дракердің ойынша тоталитаризм саяси мерзімді экономикалыққа қарағанда жақсы қалыптастырды. Соғыс қарсаңындағы жылдары және соғыстан кейінгі жылдары көптеген тоталитарлыққа байланысты әдебиеттер шығарыла бастады. Ол әртүрлі салада қаралды. Кіресе “жеке тоталитарлы қоғам” атты тақырыпта кең қолданылды. Жеке проблема, бостандыққа ұмтылу проблемалары әдебиетте кең мағынада қаралды.

“Тоталитарлық диктатура және автократия” ғылымын қарастырған К.Фидрахпен З.Бжезинский болды (1956 ж.). Олардың зерттеуі бойынша 6-ты түрге бөлінген: 1) Саяси жүйе бүкіл қоғам өміріндегі идеологияға сүйенеді. 2) Аса көп емес халықтың тең жартысына массалық жалғыз партия қалыптасады. Партия алигархиялық структурамен немесе мемлекеттік бюрократиямен басқаруында болды. 3) Басқарушылық иерархиялық жүйеден толықтап туындап, партиялармен жасырын полицияларға бет бұрды. 4) Бұқаралық ақпарат ұйымы биліктің қатаң тәртібінде болды. 5)Сыртқы қолданбалы күресте партиялармен басқарушылар бекітіледі. 6) Соңғы экономикалық басқаруды К.Фидрах 1969 ж. Негізгі тоталитарлық режимге қысқа да нұсқа мінездеме берген: “Бұл барлық қоғамға керекті идеологиялық, партия, жасырын полиция, индустриялдық қоғамда күрес түрінде жүріп отырады”, сонымен қатар, ол басқарушылықты партияға ғана керек деп санамаған – ол негізгі биліктің манаполиясында және элиталық топтарда өзінің басқарушылығын құрады деген.

1970- жылдары саяси ойлар батыста тоталитарлық концепциялардан кетіп, қатаң критикалық қозғалыстарға көшеді. Тоталитарлық режимнің формальді түрлерін Бжезинскимен Фидрих жалғастырып қарастырған. Германия мен италияда тоталитарлық режимде қалыптастырып, Гитлер мен Муссолинидің (көптік) көпшілік қозғалыстарды тудырған. Лениннің түсінігі бойынша саяси жүйені тоталитарлы деп есептеген, оның келесі шарттары: 1) билік орталығы бірігіп, плюраимзнің әртүрлі структурамен топтары және олардың мақсаттарын оппазициялық топтар басқарған; 2) тұтас интелектуалды идеология қалыптасып, легитимді басқару топтары, лидерлермен партиялар, иеологиялар саясатта негізгі рөл атқарды; 3) партия және бірнеше сруктуралар белсенді түрде саясат және әлеуметтік қызметтерді атқарды.

Тоталитарлық түрлерді саяси жүйеде 1975 ж СССР-да нақты белгіленіп, отырды. Саяси әлеуметтанушы П.Уошперн 1982 ж бұл мәселені қарастырып, мынадай шешімге келді: тоталитарлық режим өзіне иеологиялық күш түсіреді, құндылықтар түсінігінше тоталитаризм саяси процестерді түсініп, Германия мен Италияда 1920-30 жылдары қарастырған.

1989 ж. философия институтында АН СССР жастар философтарының ассоциоциямен тарихи, ғылыми, теориялық конференцияда “тоталитаризм тарихи финомин ретінде” кең мағыналы түсініктері қалыптасқан. “Тоталитарлық” терминнің кең мағынада алатын болсақ Совет Одағының ғалымы А.М.Салмин тоталитарлықты спецификалық мәдениетті, діни мәдениетке қосқан. Ал, тоталитарлық режимді “тоталитарлық сана” және “ тоталитарлық қоғам” түрлері қоғамда көп кездеседі. Қанша дегенмен азаматтық қоғам және мемлекеттің араласуы белгіленген фазада дамып, тоталитарлық феноменге бекітіліп, тоталитарлық қоғам пайда болды. Онда ролдер иеологияны, репрессияны, ішкі экономикалық тәсілді ойнайды. Тоталитаризмді меңгеруде толық біржақты батыс ғылымы саяси жүйені (саяси теорияны) әлеуметтік экономкалық қоғамда кездестіреді. Басқа жағынан формальді теориялар қоғамда дамып, мұндай терминді “тоталитарлық қоғам” және формальдық қоғамда теориялар, олар туралы ештеме айтпайды. Тоталитарлық режим оларға жаңа жол көрсетті. Бұл жерде индустриялды эпоха, экономикалық кризис, индустрализацияның күшеюі соғысқа дайындық ретінде болды.