Добавил:

Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.

Вуз:

Актюбинский региональный государственный университет им. К. Жубанова

Предмет:

[НЕСОРТИРОВАННОЕ]

Файл:

СОНЯ методичка каз практика отбжд.docx

Скачиваний:

Добавлен:

01.07.2025

Размер:

4.65 Mб

Скачать

☆

<<< < Предыдущая 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1112 / 2712 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 > Следующая >>>

Си жүйесіндегі терминдердің атауы, белгіленуі және анықтамасы.

Атауы	Символ	Белгі ленуі	Анықтамасы (ХЖ)
Активтілік	А	Бк	Беккерель-секундтағы бір ыдырауға тең (ыдыр\c)
Сіңірілген доза	Д	Гр	Грей-массасы 1кг (Дж\кг) сәулеленген затқа (биобъект) берілетін, кезкелген түрдің ионданған сәулесінің 1 Дж энергиясына сәйкес келетін сәуленің сіңірілген дозасының шамасы.
Экспозициялық доза	Дэкс	Кл\кг	Килограмдағы кулон-бір кулонға тең әрбір таңбаның заряды бар, корпус кулалы эмиссия кезінде құрғақ атмосфералық ауада массасы 1кг теңэкспозициялық дозасы
Эквивалентті доза	Дэкв	Зв	Зиверт-бір Грейге тең сіңірілген доза сияқты биологиялық эффект тудыратын, биологиялық ұлпаның бір килограммы мен сіңірілген, кезкелген сәуле түрінің эквивалентті дозасы
Сіңірілген дозаның қуаттылығы	Р	Гр\с	Секундтағы биообъект массасының килограмындағы бір джоульге тең секундтағы Грей
Экспозициялық доза қуаттылығы	Рэкс	Кл\кг*с	Секундтағы биообъект массасының килограмындағы кулон
Эквивалентті доза қуаттылығы	Рэкв	Зв\с	Секундтағы зиверт

6.2-кесте

Жүйеден тыс өлшем бірліктер анықтамасы, белгіленуі және олардың арасындағы қатынастар

Белгіленуі

Анықтамасы

Қатынастар

Ки

Кюри-секундтағы 3,7*10¹⁰ыдырауға тең шама

1Бк = 1 ыдыр /с =

= 2,7 ¹¹Ки

1Ки = 3,7-10¹⁰ ыдыр /с = 3,7*10¹⁰Бк

Рад

Рад (радиоактивті доза) заттың бір граммы арқылы 100 эрг тең сіңірілген энергияға сәйкес келеді

1Гр = 1Дж/кг = 100рад

1рад = 10^-2Дж/кг

Рентген-әрбір зарядтың электр мөлшері 1СГСЕ болатын ауаның 1 м³-да корпус кулалы эмиссия туындауы кезіндегі фотонды сәуле дозасы

1Кл/кг=3,88*10³Р 1Р=2,58*10⁴Кл/кг

Бэр

Бэр (рентгеннің биологиялық эквиваленті)-фотонды сәуленің бір рад дозасында сіңірілген шамасына тең биологиялық эффекті байқалуы кезіндегі биологиялы құлпаның бір грамымен сіңірілетін кезкелген сәуленің энергиясы

1Зв = 1гр/К = 1Дж/кг К = 100рад/К = 100Бэр

1бэр = 1рад/К = Дж/кг К

Рад/с

Секундтағы рад

1Гр/с= 1Дж/кг с = 1*10²

рад/с

1 рад/с =1*10 -²Дж/кг с

Р/с

Секундтағы рентген

1Кл/кг с = 3,88 10^-3Р/с

1Р/с = 2,58 10^-4Кл/кг с

Бэр/с

Секундтағы бэр

13в/с = 100Бэр/с

1Бэр/с = 1 10^-2Зв\с

Барлық категориялар үшін сыртқы және ішкі сәулеленудің дозалары анықталған (6.3-кесте)

Сыртқы сәуле-сәуленің бөліну көзіне қатынасы бойынша сыртқы болып есептелетін ионданған сәуленің ағзаға әсері.

Ішкі сәуле-ағзаның ішінде болатын радиоактивті заттардың ионданған сәулесінің ағзаға әсері.

6.3-кесте

Календарлық жыл үшін бэр, сыртқы және ішкі сәуле қосындыларының дозалық шектері	Критикалық органдар тобы
	I	II	III
1	2	3	4
А категориясы үшін шегі шектеулі доза, ШШД	5	15	30
Б категориясы, ШШД	0,5	1,5	3
В категориясы, ШШД	0,05	0,5	1

Ескерту:

І – барлық денелер, гонадалар(жыныстық бездер), қызыл сүйек миы;

ІІ – бұлшық еттер, бауыр, асқазан - ішек тракты, бездер, өкпе, көз хрусталигі, май ұлпасы.

ІІІ – тері жабыны, сүйектер, иық алды, табан.

Шегі шектеулі доза ШШД – адамның сәулені қабылдауының жылдық деңгейі, егер ол елу жыл бойы біртіндеп жинақталатын болса, онда қазіргі әдістермен анықталатын сәулеге ұшыраушының өз денсаулығына қолайсыз өзгерістер әкеледі.

Радиоактивті қауіпсіздіктің жоғары шегін ұзақ уақыт есептеп, адамның барлық тіршілігіне 35 биологиялық эквивалент рентген (бэр) деп есептелген. Қазір оның нормативі 7 бэрге дейін төмендеген. Доза 35 бэр болса, ол өте жоғары, ал 7 бэр - өте төмен мән (6.2-сурет)

Сәулеленудің төменгі дозасы туралы мәселе пікір таласқа ие: көптеген мамандарың пікірінше, мутагенді эффектіні табиғи радиациялық фон тудырады. Шындығында кері салдарлар 6.2-суретте көрсетілгеннен де гөрі аз дозада басталады.

Өйткені адам ионданған сәулені сезбейді, сондықтан жұмыс орнында сәулеленуді үнемі өлшеп, бақылап отыру керек. Ол үшін радиометрлер мен дозиметрлерді пайдаланады.

6.2 – сурет

Жасалатын және шығарылатын дозиметрлік және радиометрлік приборлардың негізгі типтері мен параметрлері өлшенетін физикалық шамаларға, ионданған сәулелер түріне және ионданған сәулелерді өлшеу құралдарының негізгі көрсеткіштері номенклатурасына тәуелді дайындалады. Мұндай көрсеткіштеріге мыналар жатады: өлшенетін физикалық шама, өлшеу диапазоны, энергия диапазоны немесе нуклидті (нуклидтерді) өлшеу; өлшеу құралдарындағы жіберілетін негізгі олқылықтар (қателер) шегі, сезімталдық және энергетикалық тәуелділік.Радиациялық бақылау приборлары дайындалуы бойынша шартты түрде төмендегідей топтарға бөлінуі мүмкін:

Рентгенметрлер – ионданған сәуленің экспозициялық доза қуаттылығын өлшейтін приборлар.
Радиометрлер – ионданған сәулелер ағынының тығыздығын өлшейтін приборлар (бета-бөлшек, нейтрондар және басқалардың сыртқы ағынының интенсивтілігі.)
Ионданған сәулелердің экспозициялық немесе сіңірілген дозасын өлшейтін жеке дозиметр-приборлар.

ИД-1 қондырғысы және жұмыс принципі

Жеке дозиметрлер адамның қабылдаған нейтронды сәуле гаммасының дозасын жеткілікті дәл анықтауға мүмкіндік береді. Дозиметр жұмысының принципі (6.3-сурет) төмендегілерге негізделген: ионизациялық камера және конденсатор (3) потенциялын азайтатын ионизациялық ток иондаушы сәуленің ионизациялық камера (2) көлемінде зарядталған дозиметрге әсер етуі кезінде пайда болады.

Потенциалдың азаюы сәуле дозасына пропорционалды. Потенциал өзгерісін өлшеу ионизациялық камера ішінде орналасқан, аз габаритті электроскоп (1) көмегімен жүргізіледі. Платиналы жіпті электроскоптың қозғалмалы жүйесінен ауытқу радаларда градуирленген, шкаласы бар микроскоп көмегімен өлшенеді (4 контакт). Дозиметрдің сызықтық шкаласын қамтамасыз ету үшін ионизациялық камераның зарядты потенциалы 180-нен 250 В дейінгі аралықта болады.

Бақылау сұрақтары

Ионданған сәулеленудің түрлерін атаңыздар және оларға сипаттама беріңіздер.
ШДД-ның сәулеленуіне анықтама беріңіздер.
Ионизациялаушы сәулелену адам ағзасына қалай әсер етеді?
Қандай материалдар рентгендік сәулеленуден сақтауы мүмкін?
ШШД-ның сәулелену нормалары неге байланысты?
Нейтрондық сәулеленуден қорғайтын құралдар.
және сәулеленуден қорғайтын құралдар?
Ионизациялаушы өлшеулер көзімен жұмыс істеу қауіптілігі неде?
Ионизациялаушы сәулеленуге жағымсыз әсер етуден қорғайтын шараларды атаңыздар?
ИД-1 қондырғысына, дозиметрлік приборларға сипаттама беріңіздер.

Глоссарий

Сыртқы сәулелену – ағзаға сәулелену көздерінің оған қатысты сыртқы болатын ионды сәулелердің әсері.

Ішкі сәулелену – ағзаның ішінде орналасқан радиоактивті заттардың иондалушы сәулелердің ағзаға әсері.

Шекті жіберілетін мөлшер ШЖМ – 50 жыл бойы мөлшердің біркелкі жинақталуында сәулеленуші мен оның ұрпақтарының денсаулығына жағымсыз өзгерістерді заманауи әдістермен анықталатын қызметкердің сәулеленуінің жылдық деңгейі.

Рентгенметрлер – иондаушы сәулеленудің экспозиционды мөлшерінің қуаттылығын өлшеуші құралдар.

Радиометрлер – иондаушы сәулелену (бета-бөлшектер, нейтрондар және т. б. сыртқы ағындарының қарқындылығы) ағындарының тығыздығын өлшеуші құралдар.

Сызбалар, тапсырмалар, ахуалдар

Жұмыстың орындалу реті

Дозиметр пайдалануға қолайлы болу үшін герметикалық автоқалам формасында конструктивті дайындалған (6.4-сурет) және ол мыналардан тұрады: санау шкаласы (3) бойынша дозиметр көрсеткіштерін анықтау үшін арналған 90 крат жалпы күшейткіші бар микроскоп, объектив (4), окуляр (1). Әрбір шкала 25-бөлікке бөлінген, бір бөлінудің бағасы 20 рад:

контактылы топтан (13;14;15) тұрады, ол дозиметрдің зарядты бөлігін қамтиды және конденсаторды зарядсызданудан қорғайды;
цилиндр формасы сыртқы (6) және орталық (10) электродтары бар ионизациялы камерадан тұрады, ол ауалы-эквивалентті пластмассадан дайындалады. Орталық электрод электроскоппен және конденсатормен (11) қосылған.

Дозиметр конденсаторын зарядты қондырғыдан орталық электродқа дейін зарядтаған кезде «плюс», ал дозиметрдің дюралюминийлі корпусымен жалғанған сыртқы электродқа «минус» беріледі, сондықтан:

6.3-сурет. ИД-1 дозиметрдің принципті электросхемасы:

1 – электроскоп; 3 – конденсатор;

2 – ионданған камера; 4 – дозиметрдің сызықтық шкаласы

6.4-сурет. ИД-1 дозиметр

1-окуляр; 10-электрод; 19-тұншықтырғыш.

2-қысқыш; 11-конденсатор;

3-шкала; 12-конденсатор қорытындысы;

4-объектив; 13-шектегіш;

5-пружина; 14-контакт;

6-сыртқы электрод; 15-диафрагма;

7-корпус; 16-прокладка;

8-жіп; 17-кольцо;

9-электроскоп қысқышы; 18-гайка;

1. Зарядты қондырғының тұтқасын сағат тіліне қарсы соңына дейін бұру керек, ток өткізгіш заттың жанасу жолымен қалған зарядты зарядты-контактылы ұяның штырына шейін алу қажет.

2. Дозиметрді зарядты қондырғының зарядты-контактылы ұясына орналастыру керек.

3. Зарядты қондырғыны айнамен жарықтың сыртқы көзіне бағыттап, шкаланың максималды жарықтануын айнаны бұра отырып қамтамасыз ету қажет.

4. Дозиметрді басып, окулярды бақылай отырып, зарядты қондырғының тұтқасын сағат тілі бойынша шкаладағы жіптің бейнеленуі «0»-ге жеткенше бұрамыз , одан соң дозиметрді зарядты-контактылы ұядан шығарып алу қажет.

Дозиметр жарақты деп есептеледі, егер дозиметр шкаласының жіптен ауытқуы «0»-ден бір бөлінуден артық жылжымаса.

Есептеуді жіптің вертикаль бағытта орналасуы кезінде жүргізеді, өйткені дозиметр жұмыс уақытында радиоактивті сәулеленудің әрекет барысында киім қалтасында болады.

ИД-1 жеке дозиметрінің комплектісі жеке дозиметрлерден және зарядты қондығыдан тұрады және 20-дан 500 радқа дейінгі диапазон аралығында нейтронды сәулелену гаммасының сіңірілген дозасын өлшеуге арналған. Доза қуаттылығы 360000 рад\сағ дейін болған кезде гамма квант энергиясы 0,08-ден 2,2 МэВ дейін жетеді.

Қалыптасқан (берілген) сәулелену дозасын шегі шектеулімен салыстырылады, онда жұмысшылар үшін ионданған сәулелердің әсер етуі қолайсыз жағдайында ұйымдастырушылық, сол сияқты техникалық шаралар да жүргізіледі. Ұйымдастырушылық шараларға төмендегілер жатады:

жұмысқа орналасар алдында және жұмыс процесінде кезең сайын сәулелену көзімен байланысы бар барлық жұмысшылар медкомиссиядан міндетті түрде өтуі тиіс;
қысқартылған жұмыс күні және пенсияға шығуға жеңілдік;
сүт немесе емдік тағам (жұмыс жағдайына тәуелді) беру;
ионданған сәуле көздерімен жұмыс кезінде қауіпсіздік шаралары мен ережелерін үйрету;

Ионданған сәулелерден қорғаудың техникалық шаралары болып табылады:

сәлелену әрекеті аймағында жұмыс істеушінің болу қауіпсіздік уақытын белгілеу;
сәулелену көзінен қауіпсіз қашықтықта жұмыс орнының орналасуы;
сәулелену дозасын шегі шектеулі мәнге дейін төмендету үшін қорғау экранын пайдалану.

Сәулеленудің ашық көздерімен жұмыс кезінде жеке қорғау құралдарын ЖҚҚ (респиратор, қорғау комбинезоны, қолғап, изоляциялаушы қорғау костюмдері және т.б.) пайдаланылады.

Рентген сәулелерінің зиянды әрекетінен қорғау тікелей және шағылысқан сәуле жолдарына экран және кедергілер қою арқылы қамтамасыз етіледі. Экран үшін қорғау материалдары ретінде қорғасын,құрамында қорғасын-қорғасынды шыны бар материалдар, қорғасын жалатылған резина, темір, барит, баритбетон, кірпіш және т.б. пайдаланылады.

Қорғайтын экранды есептеу

Есеп: m=1 кезіндегі нормативті мәндерге дейінгі рентген сәулесінің доза қуаттылығының азаюын қамтамасыз ететін металды (қорғасын) экранның қалыңдығын (d) анықтау және рентгенді сәулелену дозасының (К_р) қажетті әлсіреу қуаттылығының еселігін есептеу.

Р_т = ;

Қалған бастапқы берілгендер 6.4-кестеде келтірілген.

6.4-кесте

Есепке бастапқы берілгендер

Вариант нөмірі

Трубкадағы максималды кернеу U_max, кВ

Машинадағы тоқ

I,мA

Объектігедейінгіқашықтық

R,м

150

200

150

100

150

200

250

100

Шегішектеулітүрінедейінжіберілетінкеректідозақуаттылығыныңәлсіреуеселігіесептелгенқалыңдықтыdқорғауэкрандарынқолданужағдайыкезіндежетеді (d – номограммаменанықталады).

Есептеумысалы:

Рентгендік сәлеленуден экрандау эффективтілігі интенсивті сәулелену еселігінің әлсіреуімен (К_р) анықталады және мына формуламен есептеледі.

К_р= , (6.1)

МұндаР_т – трубкаға берілетін кернеуге байланысты болатын рентген трубкасының сәулелік берілуі және ол бір миллиампер тоқ күші кезіндегі анод трубкасынан бір метр қашықтықта болатын экспозициялық доза сияқты қарастырылды;

Р_т =

Р_то – 6.5 суреттегі қисық бойынша анықталатын кейбір стандарты трубкалардың сәулелік берілуі.

m – A категориясындағы мамандықтар үшін 36 сағаттың апталық жұмыс кезінде шектеулі түрде жіберілетін дозалардың, рентген сәулесінің әсер ету зонасында n сағат жұмысындағы доза мөлшеріне қатынасы (n = 36, m = 1 болған кезде)

I – рентген трубкасындағы тоқ күші, мА;

R – рентген трубкасының анодынан жұмыс орнына дейінгі қашықтық, м.

Есептелген К_ржәне U_maxмәндері бойынша номограмманы қолданып (6.6-сурет), қорғайтын экран қалыңдығын анықтауға болады.

6.5-сурет.

Әр түрлі максималды кернеулер кезіндегі рентген трубкаларының сәулелік берілуі.

Есептелген К_р және U_max мәндері бойынша номограмма қолданып, қорғайтын экранның қолыңдығын d_мм анықтау.

6.6-сурет. Рентген трубкасындағы әртүрлі жұмысшы кернеулер U_max (кв) кезіндегі қорғайтын металлэкранның d(мм) қалыңдығын анықтайтын номограмма

Блиц тест:

1) Рентген сәулелері қандай радиация түріне жатады?

А. Электромагнитті

В. Корпускулярлы

С. Химиялық

D. Электроимпульсті

Е. Радиоактивті

2) Радиоактивті қауіпсіздіктің қазіргі кездегі шегі қандай?

А. 8 бэрге дейін

В. 10бэрге дейін

С. 7 бэрге дейін

D. 14 бэрге дейін

Е. 9 бэрге дейін

3) Ионды сәулеленудің экспозиционды мөлшерінің қуаттылығын өлшеуші құрал қалай аталады?

А. Радиометр

В. Рентгенметр.

С. Дозиметр

D. Гигрометр

Е. Пегрометр

4) 1 бэр неге тең?

А. 1 рад/к

В. 10 рад/к

С. 100 рад/к

D. 1000 рад/к

Е. 10000 рад/к

5) Барынша өтімді қасиетке ие квант қайсысы?

А. Альфа

В. Бета

С. Гамма

D. Зето

Е. Тал

6) Адаммен қабылданған гамма нейтронды сәулеленудің мөлшерін қандай аппараттың көмегімен өлшеуге болады?