Р адиацияның адам ағзасына түсу жолдары

Радиактивті изотоптар ағзаға ас немесе су арқылы кіруі ас қорыту мүшелері арқылы олар бүкіл ағзаға таралуы мүмкін.	Радиактивті бөлшектер ауа арқылы дем алған кезде өкпеге түсуі мүмкін. Олар тек өкпені ғана сәулелендірмейді, және барлық ағзаға тарайды.		Жерде немесе оның бетіндегі гамма – сәулелерін бөліп тұратын изатоптар ағзаны сырттау сәулелендіру мүмкін. Бұл изатоптар атмосфералық жауын – шашындар арқылы тасымалданады.
Альфа бөлшектер Ол дегеніміз электрондарсыз гемит атомы, яғни 2 протон және 2 нейтрон. Бұл бөлшектер үлкен және ауыр, сол себесті олар оңай тоқтайды. Ол ауада жүруі бірнеше сантиметрді құрайды. Тоқтау кезінде бірлік көлемге үлкен көлемде энергия бөледі. Сондықтан үлкен залалдан келтіруі мүмкін. Шектелген жылжу себебінен белгілі Бета бөлшектер Бұл теріс немесе оң зарядталған электрондар (оң зарядты электрондар позитрондар д.а.). олардың ауада жылжымалылығы бірнеше метр болып келеді. Жұқа киім радиация ағымын тоқтата алады. Доза алу үшін радиация ағза ішіне түсуі керек. Бета бөлшектерді бөлетін изотоптар бұл тритий (3Н) және стропций (90Sr).		Бір дозалы алу үшін ағзаның ішіне орналастыру керек. Алына бөлшектерді бөлетін изотоптар уран (235 И және 238И) және плутоний (239Ри) болып табылады. Гамма радиациясы. Бұл электромагнитті сәулеленудің түрі. Ол көрінетін жарыққа ұқсайды. Бірақ гамма бөлшектерінің энергиясы фотондар энергиясынан әлдеқайда көбірек. Бұл бөлшектер өте үлкен өту қасиеті бар. Гамма радиациясы ағзаны сырттай сәулелендіруі мүмкіндігі бар. Гамма радиациясының сәулесін шығаратын 2 изотоп бұл – цезий (137 Сs) және кобальт (60Со).

АЭС-сы қоршаған ортаға жылы, радиациялық, химиялық және механикалық әсер көрсетеді. Биосфераның қауіпсіздігін қамтамасыз етуіне арналған қажетті және жеткілікті қорғау құралдарды керек. Қоршаған ортаға қажетті қорғанышы негізі деп өлшемдердің жүйесін түсінеміз.

Негізгі шекті мүмкін концентрацияның санитарлық нормативтері, мүмкін температуралар, дозалық және механикалы жүкті тиеулер сыртқы сәулеге түсірмеу қорғанышымен шаралардың өткізу қажеттілігі белгісімен тиісті болу. Сондай-аяқ, радиоизотоптардың ұстау шектеріне және экожүйелердің компоненттілерінде улы заттардың, механикалы жүкті тиеулерге құлдилаудың қорғаныштарын олар үшін экожүйелердің элементтеріне шекті сын әсерлердің шекарасын нормативті шегелеп қоя алу.

Қоршаған ортаға әртүрлі техногенді әсердің қайталану жиілігімен және күшейте түскендігімен сипатталады. Мысалы, зиянды заттардың қайсысыз тұрақтыны құрастырушы болады, нормалы деңгейде қолдануға лайықты, және апат ықтималдығынан кездейсоқ құрастырушыны, тәуелдіні, яғни қаралатын объектінің қауіпсіздік деңгейіне байланысты.

Органы, подвергающиеся облучению Сүрет 6. Аэс –тің экожүйеге қауіпті әсер ету шетеулері. Қауіпті қалдықтарды құрту

Ерекше назар аударатын шараларға, қорлану, сақтау, тасу, улы және радиоактивтілік қалдықтарды жерлеу, т.б. жатады.

АЭС қызметі өнімімен тек радиоактивтілік қалдықтар ғана емес, сонымен қатар медицинада радионуклидтарды қолданулары, өнеркәсіптер, ауыл шаруашылық және ғылыми қалдықтар болп табылады.

Радиоактивтілік қалдықтарды жерлеуі арнайы полигондарда болады. Сондай полигондар тұрмыс пунктілерден және ірі су қоймаларынан тиісті үлкен қашықтауында болу керек. Радиация таралуын болдырмау қорғанышы өте маңызды факторы қайсы да қауіпті қалдықтары бар ыдыс болып табылады. Оның гермитизациядан шығарылуы немесе жоғары өткізгіштігі экожүйелерге қауіпті кетулердің жағымсыз әсеріне жағдай жасай алады.

Радиациялық-қауіпті объектілер жанындағы апаттар кезіндегі мінез-құлық ережелері және халық әрекеттері

Сақтық сигнал беруі жанында «назар бәріне!», Радио, теледидар қосып және радиоактивтілік заттардың алып тастауымен апат туралы хабарды тыңдап шығып, сақтық нұсқаудың барлық керек жылдам, тынық және тап-тұйнақтай орындау, екі түрден түзеле алады. Бірінші түр жанында қажетті ішінде көрсетілгеннің уақыттардың шек қоятын шаралар орындау:

• Кісі тұратын және өндіріс орналастырулардың және сумен жабдықтау қайнарларының герметизациялық жұмыстардың орындалуы;

• Дара қорғаныш құралдарының сауатты қолдануы;

• Қорғау салулардың қолдануы;

• Жылжуға шек қоюы;

• Сәуле ауруынан сақтандыру үшін гистамин дәрісін қолдану;

• Йодты сақтандыру өткізулері 3-5% тұнба йодты немесе калий йодтауын қолдану;

• Су, өнімдерді қорғау олардың шаң және су өтпейтін ыдысқа сақтау;

• Қоректену өнімдерінің мұқият өңдеуін;

• Мал шаруашылық орналастырулардың герметизациясын жүргізу;

• Радио және теледидар қосылып тұруы;

• Мүмкін болатын көшіру шарасын дайындау.

Екінші түр жанында бірінші эвакуациялық шараларда жанашырлық жасау қажетті, яғни сол аймақтан кету. Эвакуацияға арналған орналастырудан шығудың алдында мұздатқышты тазалау, электрлік және газды құралдар барлығын сөндіріп тастау, жылдам бұзылатын өнімдер, сұйықтықтар, қоқым-қоқыс жинайтындарға шығару. Шұғыл қажеттілік керек болған жағдайда эвакуация үйлерде, кірме жолдарда және қорғау салуларда өткізіледі. Қалған жағдайда эвакуация жүзеге асады: қауіпті радиоактивтілік жұғу аймақтары шекараларға дейін бірінші кезеңінде халық көлікпен апарылады, екінші кезеңде дезбақылаудан кейін, дәрігерлік тексерудің және батпақты киім ауыстыруымен санитарлық өңдеу қажеттілігі жанында және таратып қоныстандыру, эвакуацияланғандар тұрғын пунктілерге көлікпен аяқ киімді, сыртқы киімді тазаға ауыстырып апарылады. Бәрін ұйымды және қамтамасыз ету ЧС-пен жергілікті органдар, қызметтер және полиция органдары басқаруды өз жауапкершілігіне алады. Жерлерге өмір сүру жанында ластану дәрежесі, нормадан басым болады, бірақ қауіпті шектерді шамадан асырмайды; мінез-құлық арнайы тәртібі сақтайды, ауылшаруашылық өндіріс басқаруына сақтандыруымен өлшемдерді өткізіледі, жеке шаруашылықтарда, қоректену өнімдерімен және организмге сумен радиоактивтілік заттардың түсуін сақтандырады.

7-кесте

Адамдардың радиациялық қауіпсіздік бағдарлық нормалары:

Квартал мөлшер	3 бэр
Апаттық мөлшер	10 бэр
Апатты мөлшер	25 бэр
Сын мөлшер	100 бэр
Жартылай ажалды мөлшер	400 бэр
Ажалды мөлшер	700 бэр
Қызметші мүмкін апаттық бір жолғы сәулеге түсіруі	25 бэр
Халық мүмкін апаттық бір жолғы сәулеге түсіруі	10 бэр
Жылдың сонында халықтың сәулеге түсү мүмкіндігі	500 бэр
Жылдың сонында бедерсіз бір түсті сәулеге түсіру	100 бэр

Жұқтырған ауданда адамдардың өзін-өзі ұстау әрекет реті және өткізу ережелері АҚ және ЧС органдарымен анықталады, радиациялық жағдай мінез-құлығы туралы хабарлайды және түсіндіреді, қажетіндей іс істеу.

Сақтандыру баспаналарда болмағанда, жер және ондағы барлық заттар радиоактивтілік заттармен жұқтырылғанын есте сақтау керек. Ауада шаң болған жағдайда тыныс алу органдарының қорғаныш амалдар арқылы сақтау керек.

Ішуге және азық даярлауға арналған суды тек қана су кұбырынан және қорғалған құдықтардан алуға болады. Сонымен қатар ашық су қоймалар, мұздың қалың қабатпен жабылғандардың қауіп-қатерлер ұсынбайды. Шеткі қажеттілік жағдайында 2-3 м шұңқырды ашу керек, топырақ қабаты арқылы өткен су фильтірлеп өтеді. Ол қолдану үшін жарамды болады. Қоректену өнімдері, сақталынғандар мұздатқыштарда, асханалық үстелдерде, полиэтилендық қаптарда, қолдануға жарамды .

Картоп, сәбіз және т.б. тамыр жемістер, радиоактивтілік заттармен жұқтырғанда, мұқият жуу және тазалауды қажет етеді. Осыдан кейін азыққа қолдануға оларды болады, қабық бес миллиметрлік қабаты даярлықтың алдында тазалану керек. Есте сақтаңыздар, өнімдердің тек қана жоғарғы қабаттары радиоактивтілік жұғуға душар болады. Жайылған жайылымдарда жұқтырған малдан шығатын сүт қолдануға болмайды.

Абсолютті таза өніммен шошқа майын есептеуге болады. Онда биохимиялық «итеріп қалу» радионуклиді ерекшелігі бар.

Кішкентай сүйектерсіз жүзім, кептірілген өріктерді көбірек жеу қажет. Олар құрамында дәл осындай Д пигменті бар, ол организмнен радиоактивтілік элементтердің шығаруына жағдай жасаушы.

Сәбіз, әсіресе қызылдауын жеу керек. Өсірілген ауылшаруашылық өнімдер ішінара мөлшерлегіш бақылауға алынады. Олардың ластану мөлшеріне олар жуылады және екінші қайтара бақылау нәтижесіне байланысты, өзінің тағайындаумен қолданылады немесе малға азыққа жүреді.

Малды асырау үшін, мал шаруашылық орналастырулардың тазалығында сүйемелдеумен, мал ұстауы өлшемдермен, тиісті қосу және жабдықтаудың болуы керек.

Ядролық қару мінездемесі. Жарылулардың түрлері

Энергияларға негізі салынған ядролық қару әрекеттері таңдандыратын, бөлінушінің жаратын үлгі ядролық реакциялары жанында қаружарақтың ядролық жарылу қуаттылығы тротилді эквивалентпен қабылданған атау.

Ядролық оқ-дәрілердің мақсаттарға зымыранмен, авиация және артиллерия құралдары жеткізіледі. Сонымен қатар, ядролық фугастарды қолданыла алады. Ядролық жарылулар әртүрлі биікте, жер бетінде, ауада (суда) және жердің астында (судың) жүзеге асады.

Осымен сәйкестікте оларды бөлуге болады:

• Биіктіктер;

• Әуедегілер;

• Жердегілер (су үстілер);

• Жер астылар (су астындағылар).

Жарылу нүктесі болған жерді орталық деп аталды, ал оның жердің бетіне (судың) проекциясы– ядролық жарылу эпицентрі деп аталады.

Ядролық тигізу ошағы

Ядролық тигізу ошағы деп ядролық жарылу әсеріне душар болған аумақ аталады. Ол ғимараттардың бұқаралық қиратуларымен сипатталады, салулардың, өрттермен, үйінділермен, коммунальды-энергетикалық шаруашылық аулаларында апаттармен, радиоактивтілік жұғумен және халық арасында маңызды жоғалтулармен сипатталады. Ошақ мөлшерлері неғұрлым көбірек болса, ядролық жарылу солғұрлым қуатты. Ошақта қиратулардың мінез-құлығы ғимараттардың контрукциялардың және салулардың беріктігіне тәуелді болады.

Ядролық тигізу ошағы сыртқы шекарасының артынан жарылу эпицентрінің сондай ара қашықтығында жерлерге шартты сызықты, жүргізілуі, сол жерде екпінді толқын артық қысым мөлшері 10 кПа болады. Ядролық тигізу ошағын аймақтарға шартты бөледі – үлгілі бірдей мінез-құлықпен, қиратулар учаскелері.

Толық қирау аймағы – екпінді толқын майданында артық қысыммен 50 кПа. Бұл аймақта ғимараттардың және радиацияға қарсы жабулардың толығымен қираулар, барлық жерлерде коммуналды-энергетика жүйесінің бұзылады.

Күшті қирау аймағы – екпінді толқын майданында артық қысыммен 50-30 кПа. Жердегі барлық ғимараттар осы аймақта және қирату күшті салулар алады, жергілікті үйлер қирайды, жаппай және бұқаралық өрттерді көрінеді.

Орташа қирау аймағы – екпінді толқын майданында артық қысыммен 30-20 кПа. Осында ғимараттар және салулар орта қиратуларды алады. Баспаналар және үй астындағы үлгі баспаналары аман сақталады. Жарық сәулеленуден жаппай өрттерді көрінеді.

Әлсіз қирау аймағы – екпінді толқын майданында артық қысыммен 20-10кПа. Ғимараттар кішігірім зардап шегеді. Жарық сәулеленуден біраз жерлерде өрттер көрінеді.

Ядролық жарылу бұлттар ізінде радиоактивтілік жұғу аймақтары

Радиоактивтілік жұғу аймағы – бұл аумақ, душар болған жұғуға радиоактивтілік заттармен нәтижесінде олардың құлаудың жердегі және аласа әуедегі ядролық жарылулардан кейін.

Иондайтын сәулеленулердің зиянды әсері сәулелену алынған мөлшерімен бағаланады. Ол энергия рентгендерде бар болу мөлшерлегіш құралдармен өлшенеді .

Рентген – бұл гамма-сәулелену сондай саны, құрғақ ауаның 1 см жасайды. Бағалауға арналған жұқтырған жерлерге радиоактивтілік заттармен шығарылған иондайтын сәулелену күшейте түскендіктері , ұғым енгізілген «иондайтын сәулелену мөлшер қуаттылығы». Оны рентгендерде (Р|сағ) сағатқа өлшейді мөлшер үмеген қуаттылықтары –миллирентгентте (мР|сағ) сағатқа. Бірте-бірте сәулелену мөлшер қуаттылығы азаяды. Дәл осылай, сәулелену мөлшер қуаттылық, өлшеулер арқылы 1сағ. жердегі ядролық жарылудан кейін, арқылы 2сағ азаяды екеуді, 3сағ өте – төрт бірге, арқылы 7сағ – 10 бэр, ал арқылы 49 100 бэр. Қажетті өзгерту, АЭСқа апат жанында ядролық отын жарықшақтарының алып тастауымен жер бойыда мүмкін ластанған бірнеше ай бірнеше жыл. Радиоактивтілік жұғу дәреже және жұқтырған учаске мөлшерлері ядролық жарылу жанында қуаттылықтан тәуелді болады және жарылу түрінің, метерология шарттардың, сонымен қатар жер мінез-құлығынан және топырақтың. Радиоактивтілік із мөлшерлері аймақтарға шартты бөледі.

Төтенше қауіпті жұғу аймағы. Аймақ сыртқы шекарасына сәулелену мөлшері жерге бұлттан радиоактивтілік заттардың құлау кезеңінен толықтың оларды ыдыраушылықты 4000 Р бірдей, сәулелену мөлшер қуаттылығы арқылы 1 сағ жарылудан кейін –800 Р | сағ.

Қауіпті жұғу аймағы. Сыртқы шекарада сәулелену аймақтары –1200 Р, сәулелену мөлшер қуаттылығы арқылы 1сағ –240 Р |сағ.

Күшті жұғу аймағы. Сыртқы шекарада сәулелену аймақтары –400 Р, сәулелену мөлшер қуаттылығы арқылы 1 сағ –80 Р |сағ.

Біркелкі жұғу аймағы. Сыртқы шекарада сәулелену аймақтары –40 Р, сәулелену мөлшер қуаттылығы арқылы 1 сағ –8 Р |сағ.

Ядролық жарылу зардаптары

Ғалымдар бірнеше ірі масштабты ядролықтардың жарылуларда, ертушілердің үшін орман сілемдердің жану, қалалар өзімен, түтін үлкен қабаттары, күйік иістің стратосфераға көтерілуді, сол себепті күннің радиация жолын жабылады деп болжамдайды. Бұл құбылысты ядролық қыс деп атайды. Қыс бірнеше жылға созылады, мүмкін бірнеше айға ғана, бірақ осы уақыт ішінде жербетіндегі озондық қабат толық жойылады. Жерге ультракүлгін сәулелердің селдері лақ ете түседі. Тап осы жағдай үлгілеуі көрсетеді, бұл мұндай қуаттылықпен 100Кт жарылу нәтижесінде жер бетіндегі температура 10-20 градусқа төмендейді. Ядролық қыстан кейін өмір онан арғы жерде табиғи жалғасы проблемалы болады:

• Көрінудің қоректену және энергияның тапшылығы. Ауыл шаруашылығы климат күшті өзгертулері келеді, құлдырау, табиғат жойылған болады немесе күшті өзгереді;

• Жер учаскелерінің радиоактивтілік ластануы болады, бұл дегеніміз тағы да табиғаттың тірі жоюға ертіп әкеледі;

• Қоршаған орта глобальды өзгертулері.

Химиялық тигізу ошағы – химиялық қару әсері нәтижесінде адамдардың бұқаралық және ауылшаруашылық малға тигізулері болған аумақ. Оның мөлшерлері мынаған тәуелді: ОВ масштабына және тәсіліне, ОВ үлгісіне, метерология шарттарына, жер рельефіне және т.б.

Химиялық қару дегеніміз – кейбір химиялық заттардың уытты қасиеттеріне негізделген жаппай қырып-жою қаруы. Бұған әскери улану заттары мен оларды қолдану құралдары жатады.

Улағыш және улы заттар

Адамдар мен жануарларды жоятын, ауаны, топырақты, суды, т.б. ластайтын улағыш заттар химиялық қарудың негізі болып табылады.

Улағыш заттар (УЗ) теріге, көзге дем алу кезінде, сондай-ақ уланған тамақ пен суды тұтыну кезінде организмге кері әсер етеді. Өзінің әсер ету қасиеттері бойынша улағыш заттар ауамен бірге ғимараттарға, жабық орындарға еніп, ондағы адамдарға әсер етеді. Улағыш заттардың булары жел бағыты бойынша таралуға бейім, ол ауада, әртүрлі объектілерде бірнеше сағаттан бастап бірнеше күнге, аптаға дейін улағыш қасиетін сақтайды.

УЗ өзінің әсер ету сипаты бойынша мынадай топтарға бөлінеді:

- жүйке-зақымдаушы әсерлі (Ү-газдар, зарин, зоман);

- жалпы улы әсерлі (синиль қышқылы, хлорциан);

- тұншықтырғыш әсерлі (фосген);

- психохимиялық әсерлі;

- тітіркендіргіш әсерлі;

- тері-ойық әсерлі.

Химиялық ластанған жерлерде іс-қимыл және әрекет тәртібі

«Химиялық дабыл» белгілі хабарланған кезде немесе қарсылас жақ улаушы заттарды қолдану белгісі байқалған не қоршаған ортада КӘУЗ (күшті әсер ететін улы заттар) болған кезде:

- дербес қорғану құралдарын кию;

- жақын маңдағы қорғаныс орындарына, ол жоқ болса ауа өтпейтін үй-жайға бару;

- кіре берісте дербес қорғану құралдарын, сыртқы киімді шешіп, киімді қарау және зарарсыздандырғаннан кейін үй-жайға кіру қажет.

Ластанған аумақта жүрген кезде ережелерді сақтау керек:

- тез жүру, бірақ жүгірмеу және шаңды көтермеу;

- ғимараттарға сүйкенбеу;

- жолда кездескен сұйық тамшыларды баспау;

- дербес қорғану құралдарын шешпеу;

- УЗ жиналуы мүмкін орлар, шұңқырлар, батпақтар арқылы жүрмеу;

Мүмкіндігіне қарай зардап шеккендерге, балаларға, қарттар мен мүгедектерге көмек көрсету.

Хлор

Химиялық формуласы:

Хлор – кенеттен тұншықтыратын иісі бар, қайнау температурасы төмен, сарғыш-жасыл газ. Объект аумағына төгілсе буланып, ауаның жерге жақын қабатын ластайды. Газ түріндегі хлормен дем алу жіті улануға әкеледі. Уланудың жеңіл түрі кезінде зардап шегуші жөтеледі, тамағы жыбырлайды, көзінен жас ағады. Уланудың ауыр түрі кезінде адам есінен айрылады, беттегі қан тамырлары ісінеді, қол-аяқ қозғалысы шектеледі.

Хлормен улану кезінде алғашқы көмек: адамды ластанған аймақтан тез әкетіп, таза ауа ағынын қамтамасыз ету керек. Көз бен дем алу жолдарын натрий гидрокарбонатының 2% ерітіндісімен жуу қажет.

Күкірт қышқылы

Химиялық формуласы:

Дем алу жолдары мен өкпенің кілегей қабығын тітіркендіретін және күйдіретін әсерге ие.

Күкірт қышқылы теріге түссе күюдің ауыр түрін туғызады, ал егер оны бірден сумен жуып тастаса тері тек қызаруы мүмкін. Олай болмаған жағдайда қышқыл теріге сіңіп, терең ойықжара пайда болады.

Күкірт қышқылымен ауыр түрде улану кезінде дем алу жолдары тітіркеніп, дем алу ауыр болады, көз ашиды. Қышқылдың әсерінен жіті бронхит немесе пневмонияға жалғасуы мүмкін.

Күкірт қышқылымен улану кезінде алғашқы көмек: уланған адамды таза ауаға шығару керек. Дем алу жолдары кілегейлерінің күшті тітіркенуі кезінде этил спирті немесе эфир буын иіскену керек. Қышқыл теріге түссе, суық сумен 10-15 минут бойы жуу керек. Жууды күкірт қышқылының иісі толық кеткен кезде тоқтатады.

Күкірт қышқылы сода, шыны, табиғи гипс алу үшін, зиянкес жәндіктермен күресте қолданылады.

Күкірт сүтегі

Химиялық формуласы:

Оның уыттылығына мән берілмегенімен улылығы күшті. Жүйкеге әсер ететін, жоғары мөлшерде кенеттен өлімге әкелетін газ.

Күкірт сүтегімен жеңіл улану кезінде көз ашиды, көзден жас ағады, мұрын бітеліп, тамақ жыбырлайды.

Күкірт сүтегімен орташа улану кезінде бас ауырады, жүрек айниды, бас айналады, әлсіздік сезімі болады, қимыл-қозғалыс бұзылады.

Күкірт сүтегімен ауыр улану кезінде тері көгереді, құсық пайда болады, жүрек қызметі мен дем алу бұзылады, қан қысымы мүлде төмендейді.

Алғашқы көмек: уланған адамды таза ауаға шығару керек, дем алуға кедергі келтіретін киімдерді шешіп, тыныштық сақтау керек. Мұрын, ауызды және тамақты соданың 2% ерітіндісімен шаю қажет.

Синиль қышқылы

Химиялық формуласы (құмырсқа қышқылының нитрилі):

Ащы миндалдің иісі бар түссіз сұйық, суда тез ериді, күшті әсер етеді.

Негізгі күйі – бу. Синиль қышқылы тыныс органдары арқылы, тағам мен су арқылы организмді зақымдайды. Оның аз қоспасы кезінде улану туғызбайды, ал көп мөлшерде болса адам организмін тері арқылы да зақымдайды.

Улану белгілері: тамақты ашытады, ауыз темір татиды, адамның құсқысы келеді, басы ауырады, дем алу қиындайды. Удың салдарынан жүректің кенет тоқтауы нәтижесінде өлімге әкеледі.

Иприт (HD)

Химиялық формуласы:

Түссіз, май тәріздес судан ауыр сұйық, суда нашар ериді, ерітінділерде, жанар-жағар май материалдарында жақсы ериді.

Негізгі түрі бу, тамшы. Әртүрлі зақымдаушы әсері бар. Тірі организмді дем алу органдары, тері, және асқазан арқылы зақымдайды. Дем алу органдары арқылы зақымдау кезінде өкпені ісіндіруге әкеледі. Теріге түссе жанасудан кейін 2-6 сағаттан соң тері қызарады. Бу түрінде көз көрмей қалуы мүмкін.

Иприт әскери мақсаттарда күні бүгінге дейін өзінің мәнін жойған жоқ.

Зоман (GD)

Химиялық формуласы:

Камфораның жеңіл иісі бар түссіз сұйық, суда нашар ериді, ерітінділерде, жанар-жағар май материалдарында жақсы ериді.

Негізгі түрі бу. Адамға дем алу жолдары мер тері арқылы зақым тигізеді.

Зоман виикс ғазынан гөрі улылығы төмен, бірақ ол тері арқылы зақымдау кезінде әсер етуі тез болады.

Алғаш рет зоманды фашистік Германия 1944 жылы шығарған, алайда өнеркәсіптік мақсатта өндірілмейді.

6- Дәріс. Зақымдану ошақтарындағы құтқару жұмыстары және басқа қауырт жұмыстары

Радиациялық, химиялық барлау және дозиметрлік бақылау приборлары

Осы заманғы барлық дозиметрлік приборлар иондық әдіс негізінде жұмыс істейді. Оқшауланған көлемдегі иондаушы сәулеленудің ықпалымен газдың электрлі бейтарап атомдары жағымды және жағымсыз иондарға бөлінеді. Егер осы көлемге әрқайсысына тұрақты көрнеу қойылған екі электрод орналастырса, онда иондалған газдағы электродтардың арасында зарядталған бөлшектердің бағытты қозғалысы пайда болады, яғни газ арқылы иондық тоқ деп аталатын электр тоғы өтеді. Оның көлемін өлшей отыра, радиоактивті сәулеленудің жиілігі туралы бағалауға болады.

Иондық әдіс негізінде жұмыс істейтін приборлар шамамен бірдей.

Сүрет 8. ДП-5В дозасының қуатын өлшегіш.

ДП-5В доза қуатының өлшегіш (рентгенометр).

Прибор гамма-сәулелену бойынша әртүрлі заттардың радиоактивті зақымдалуы және гамма-радиация деңгейін өлшеуге арналған. Гамма-сәулеленудің экспозициялық қуаты сағаттары миллирентгенттермен (мР/сақ) немесе сағаттағы рентгенттермен анықталады (Р/с). Прибор жиынына мыналар кіреді: 1 – сақтауға арналған чемодан, 2 – қақпағы бар өлшеу пульті, 3 – газбен зарядталған екі есептегіші бар қымталған цилиндрлі түтік, 4 – түтікті бекітуге арналған ұзарту штангасы, 5 - өлшеу пультінің дабылдарын дыбыстық бақылауға арналған телефондар (құлақілдіргі), 6 – зонд пен телефон кабельдері, сондай-ақ қуаттандыру блогы, нұсқаулық пен артық мүлік.

Радиация деңгейін өлшеу 1 м биіктікке, яғни адамның тіршілік орталықтарының деңгейінде жүргізіледі.

Гамма-сәулеленудің дозасының қуатын (радиация деңгейін) анықтау үшін мыналарды істеу қажет: түтік экраның «Г» жағдайына, қосалқы диапазондар ажыратқышын 200 жағдайына қойып, 15 секундтан кейін төменгі шкаладан кейін прибор тілі бойынша есептеуді жүргізу керек. Алынған нәтиже сағаттағы рентгенге гамма-сәулелену көлемін көрсетеді. Егер прибор тілі болмашы ауытқыса (0-5 Р/с шегінде) онда өлшеуді сезімталдау қосалқы диапазондарында жүргізген жөн.

Өлшеу кезінде тілдің шеткі жағдайларында есептеуді жүргізбеген дұрыс (шкаланың басында немесе аяғында). Ұзақ жұмыс кезінде әрбір 30-40 минуттан кейін прибор жұмысының режимін тексеру қажет.

Өлшеу барынша дәл болу үшін зондты кеңістікте оның кіндігінің жермен қатар орналасатындай етіп бағыттау керек.

Дененің, киімнің, хайуанаттардың жүн жамылғысының үстін және басқа объектілердің радиоактивті заттармен зақымдалуын анықтау, егер сыртқы гамма-фон сол объектінің шекті жол берілетін зақымдалуынан үш еседен артық болмаған жағдайда ғана жүргізілуі мүмкін. Гамма-фон зерттелетін объектіден 15-20 м қашықтықта өлшенеді (зонд жерден 1 м қашықтықта).

Объектінің үстіңгі бетінің зақымдалуы барлық қосалқы диапазонда өлшенеді (200-ден басқасында).

«Г» жағдайында экраны бар зондтың зақымдану деңгейін өлшеу үшін тексерілетін объектінің үстінгі бетіне қою, оның үстінде баяу қозғай отыра құлақілдіргідегі дыбыстардың ең үлкен жиілігі немесе микроамперметрдің ең жоғарғы көрсетуі бойынша қатты зақымдалған жерді анықтап, прибордың көрсетулерін жазып алу керек. Осы көрсетулерден гамма-фон көлемін оқып, объектінің зақымдауының шынайы деңгейін алады. Егер прибордың көрсетулері екі өлшеу кезінде де бірдей болса, онда объекті зақымданбаған болып шығады.

Зақымданған объектіде бета-сәулеленуін анықтау үшін зонд экранын «В» жағдайына қою қажет. Гамма-сәулелену бойынша көрсеткіштермен салыстырғанда (зонд экраны «Г» жағдайында) прибор көрсетулерінің бір қосалқы диапазондарында артуы бета-сәулеленуінің бар екендігін, тиісінші тексерілетін объектінің бета-гамма-радиоактивті заттармен зақымдалғанын, яғни зақымдалған объектінің қауіптілік деңгейін арттыратындығын айғақтайды. Бета-сәулеленуді анықтау сондай-ақ радиоактивті ластану іздерінің тыстың, автомашинаның, жәшіктің, ыдыстың, ғимарат қабырғасының қай жағында екендігін табу үшін қажет.

Сұйық және сусымалы заттардың зақымдалғанын өлшеу кезінде датчикті радиоактивті заттармен ластанудан қорғау үшін түтікке полиэтилен пленкасынан жасалған жамылғы кигізеді

Дозиметрлік бақылау приборлары

ДП-22В жеке дозиметр жиынына 50-тік көрсететін ДКП-50-А дозиметрлері мен ЗД-5 зарядтау қондырғысы кіреді.

0,5-200 Р/с дозалар қуатын өлшеу кезінде 2-50 диапазондағы гамма-сәулеленудің жеке дозасын өлшеуге арналған дозиметрлерінің жұмысы температуралардың -40 +50⁰С аралығында және ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 98% кезінде қамтамасыз етіледі.

Әрбір дозиметр алюминий құймасынан автоқалам түрінде жасалынған.

9-сурет. ДП-22В дозиметр

ДКП-5-А дозиметрін жұмысқа даярлау кезінде дозиметрдің шаңнан қорғайтын қалпақшасын және зарядтау қондырғысындағы «заряд» ұясындағы қалпақшаны бұрайды. «Заряд» тұтқасын сағат жүрісінде қарсы қойып, дозиметрді ұяға салады, осы кезде ұяның төменгі жағындағы дозиметр шкаласына жарық түсіретін шам жанады. Оператор оқулярға қарай және сағат тілі бойынша «заряд» тұтқасын бұрай отыра тілді дозиметр шкаласындағы нольдік белгіге қойып, дозиметрді ұядан алады және қорғаныс қалпақшасын бұрайды. Дозиметрлерді зарядтағаннан кейін радиоактивті зақымдану аймағында жұмыс істейтін бөлімшелердің жеке құрамына береді.

Ошақтан қайтқан кейін дозиметрдің көрсеткендері жеке құрамның сәулеленуін есептеу журналына еңгізіледі.

ИД-1 доза өлшеу жиыны температуралардың -40 +50⁰С аралығында және ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 98% кезінде гамма-нейтрондық сәулеленудің жұтылған дозасын өлшеуге арналған. Дозиметр 20-500 рад диапазондағы гамма-нейтрондық сәулеленудің жұтылған дозасын өлшеуді қамтамасыз етеді.

Өлшенетін дозаларды есептеу дозиметр ішінде орналасқан және окуляр арқылы жарықта көрінетін шкала бойынша жүргізіледі. Дозиметрлерді зарядтау ЗД-6 зарядтау қондырғасымен жүргізіледі. Жиынға зарядтау қондырғысымен қатар 10 дозиметр және футлярға салынған нұсқаулық кіреді.

Сүрет 10. ИД-1 өлшегіш дозасының жиынтығы

Зарядтау қондырғысының жұмыс принципі мынаған негізделген: сағат тілі бойынша тұтқаны айналдырған кезде рычагтік механизм пьезоэлементтерге қысым жасайды, олар бұзылғаннан кейін кіре берісте дозиметрдің иондық камерасының орталық электроды зарядтау ұясының орталық діңгегі бойынша плюс, ал корпус бойынша иондық камераның сыртқы электродына минус берілетіндей ретпен орналасқан әртүрлі қуаттылықты құрайды.

Дозиметрді жұмыс жағдайына келтіру үшін оны зарядтау қажет. Бұл үшін зарядтау қондырғысының зарядтық-байланыс ұясына қояды; зарядтық қондырғыны айнамен жарықтың сыртқы көзіне бағыттап айнаны бұра отыра шкалаға жарықты барынша көбірек түсіреді, дозметрді басып, окулярды бақылай отыра зарядтық қондырығының тілін сағаттың тілі бойынша дозметр шкаласындағы жіптің көрсету нольге жеткенге дейін бұрайды, бұдан кейін дозиметрді ұядан алып, жіптің жағдайын жарықта тексереді (жіптің тік жағдайы кезде оның көрсету 0 болуға тиіс).

Дозиметрді иондаушы сәулелер әсері өрісіндегі жұмыс уақытында киімнің қалтасына салып жүреді. Дозиметр окулырына ара-тұра қарай отырып дозиметр шкаласындағы жіптің көрсетуі бойынша жұмыс уақытында алынған гамма-нейтрондық сәулелену дозасын анықтайды.

ИД-11 жеке доза өлшеу жиынтығы гамма-нейтрондық сәулеленудің жеке дозасын тіркеуге арналған және ИУ-1 өлшеу қондырғысының бес буып-түю жәшігінде орналасқан 500 жеке ИД-11 өлшеу дозасынан, екі қуаттандыру кабелінен, техникалық құжаттама мен артық бөлшектердің тұрады.

Гамма және аралас гамма-нейтрондық сәулелену дозасын тіркеу күміс жалатылған алюминий-фосфатты шынының көмегімен жүргізіледі. Тіркелген дозаны өлшеу 10-1500 рад диапазонындағы ИЮ-1 өлшеу қондырғысының көмегімен жүргізіледі. Сәулелену дозасы мерзімдік сәулелену кезінде қосылады және дозиметрде 12 ай сақталады. ИД-11 массасы – 25 г.

«Белла» тұрмыстық дозметрі. Портативті, қалталы прибор түрінде жасалған.

Дозиметр екі жұмыс режимімен жұмыс істейді: «ПОИСК» және «МЭД». «ПОИСК» режимі дыбыс дабылдарын қадағалау желісі бойынша радиациялық ахуалды тұрпайы бағалау үшін қызмет етеді. «МЭД» режимі цифрлі таблодағы эквивалентті дозаның қуатын өлшеу және индикациялау үшін қызмет етеді.

Химиялық барлау приборлары

Ауадағы, жердегі, техникадағы және басқа объектілердегі улы заттарды анықтау химиялық барлау приборлары көмегімен немесе сынақ алу және оны артынша химиялық лабораторияда талдау жолымен жүргізіледі. Барлық приборлардың жұмыс принциптері индикацияның химиялық әдісіне негізделген. Ол бойынша улы заттар реактивпен ықпалдасқан кезде реактивтің түсі өзгереді, ал егер реакция сұйық ортада жүргізілсе – ылғал түседі.

Әскери химиялық барлау приборы (ӘХБП). Ауадағы, жердегі және техниканың үстіндегі улы заттарды табуға арналған, ол корпусқа қақпақпен және тасуға арналған белбеумен бекітілген. Корпуста қол насосы, насостық саптамасы, индикаторлы түтікшесі бар үш қағаз таспасы, түтіннен қорғайтын сүзгі, қорғаныс қалпақшалары, шам, жылытқыш және оның патрондары орналасады. Корпустың сыртынан сынақты іріктеуге арналған күрек бекітіледі.

11-сурет. Әскери химиялық барлау приборы (ӘХБП)

Ауадағы улы заттарды анықтау. Улы заттарды анықтауды зариннан, зоманнан және VX бастайды. Бұл үшін прибордың қақпағын ашады, ілмешекті итереді және насосты алады. Қызыл шеңберлі және қызыл нүктелі екі индикаторлық түтікшені алып, олардың ұшын кесіп ашады, 5⁰С температура кезінде түтікшенің төменгі жағын ашардың алдында 40⁰С-тан аспайтын температурада жылытқыны қыздырады (реактивті ерітеді), индикатор түтікшенің таңбасына дәл келетін таңбалы насостың ампула ашқышының көмегімен екі түтікшенің үстіңгі ампуласын сындырып, оларды ұшынан таңбамен бірге ұстай отыра 2-3 рет қатты сілкілейді, түтікшелердің бірінің (тәжірибелік) таңбаланған ұшын насосқа қояды, секундына бір рет тербету жылдамдығымен 5-6 рет тербетіп, ауа айдайды. Екінші түтікше арқылы (бақылау) ауаны айдамайды, керісінше, прибор корпусында орналасқан штативте қалдырады. Ауаны айдағаннан кейін тәжірибелік түтікшенің төменгі жағын сындырып толтырғыштың жоғары бөлігін толығымен шаятындай етіп бір-екі рет үлкен құлашпен сілкілейді. Бұдан кейін бірден бақылау түтікшесінің төменгі ампуласын сындырып, оны да сілкілейді. Толтырғыштар бояуының өзгерісін қадағалайды.

Төменгі ампулаларды ашып, оларды сілкілегеннен кейін толтырғыш қызарады, кейіннен сарғаяды. Екі түтікшеде де қызыл түстің жасыл түске бір уақытта көшуі қауіпті мөлшердегі улы заттың жоқтығын айғақтайды. Бақылау түтікшесінде сары түс пайда болған сәтте тәжірибелік түтікше толтырғышының жоғары қабатында қызыл түстің сақталуы ауада қауіпті мөлшердегі улы заттардың бар екендігін көрсетеді.

Газқағарларын алу туралы шешім қабылдау үшін зариннің, зоманның және VX газ қауіпсіз мөлшері де осылайша анықталады. Анықтауды жоғарыда жазылған тәртіппен жүргізеді, тек ауаны тәжірибелік индикаторлық түтікше арқылы айдаған кезде насосты 50-60 рет басады және түтікшелердің төменгі ампуласын бірден басқаннан емес, кейін 2-3 минуттан соң сындырады.

Жүйкені құрыстырғыш улы затты зерттеу нәтижесіне қарамастан ауада фосгеннің (дифосгеннің) және көгілдір қышқылдың немесе хлорцианның бар-жоғын анықтайды. Бұл үшін үш жасыл жүзікшесі бар индикаторлық түтікшені ашып, ондағы ампуланы сындырып, түтікшені насосқа қойып, насоспен 10-15 рет тербетеді. Түтікшені насостан алғаннан кейін, толтырғыштың бояуын индикаторлық түтікше сақталатын таспаға жағылған эталонмен салыстырады.

Бұдан кейін ауадағы иприт буын анықтайды, бұл үшін бір сары жүзікшелі түтікшені ашып, оны насосқа қояды және насосты 60 рет басады. Бұдан кейін түтікшені насостан алып, 1 минуттан соң толтырғыштың бояуын таспадағы эталонмен салыстырады.

CS және BZ-да индикаторлық түтікшесі бар таспалар болған кезде ауада осы улы заттардың бар екендігін анықтауға болады.

Төменгі температураларда ауаны зерттеуді жүргізген кезде түтікшелерді қыздыру керек. Бұл үшін жылытқының орталық саңылауына патронды қояды және патрон қалпақшасындағы саңылау арқылы оның ішіндегі ампуланы сындырады. Ампуланың сыңғанына көз жеткен соң ұшты патроннан алады. Жылытқыны қойғаннан кейін оның бүйірдегі ұяларына түсіріп индикаторлық түтікшелерді қыздыру немесе еріту үшін пайдаланады.

Индикаторлық түтікшенің толтырғышы түсінің ауада улы заттар мен қатар негізгі сипаттағы қышқыл қоспаларының улы немесе бүркемелі түтіннің әсерінен өзгеретіндігін де есте ұстау қажет. Сондықтан да ауаны зерттеудің күдікті жағдайларында оны түтіннен қорғайтын сүзгіні пайдалана отырып қайталайды.

Топырақ пен сусымалы материалдағы улы заттарды анықтау. Бұл үшін қажетті индикаторлық түтікшені алып даярлағаннан кейін оны насостың басына қояды, бұдан кейін насосқа саптаманы бұрып басылатын жүзікшені ашық қалдырады. Саптаманың аузына қорғаныс қалпақшасын кигізеді. Зақымдалғаны туралы күдік тудырған жердегі топырақтың (сусымалы материалдың) үстіңгі бетін күрекпен ашып, қорғаныс қалпақшасын шетіне дейін көмеді. Қақпақты түтіннен қорғайтын сүзгімен жауып, оны сығатын жүзікшемен бекітеді және насоспен қажетінше тербетеді. Бұдан кейін түтіннен қорғайтын сүзгіні, сынама мен қалпақшаны лақтырып тастайды, индикаторлық түтікшені алып, жоғарыда көрсетілгендегідей улы заттарды анықтайды.

Жердегі, техникадағы, киімдегі және әртүрлі заттардағы улы заттарды анықтау. Анықтауды фосфорлы органикалық заттардан бастайды. Әзірленген нүктені насосқа қойып саптаманы бұрайды, қорғаныс қалпақшасын кигізіп, саптаманы топыраққа немесе зерттелетін объектінің үстіне қалпақшаны зақымдану белгілері анығырақ көрінген участкені жабатындай етіп қояды, бұдан кейін қажетінше тербетеді. Бұдан әрі саптаманы алып, қалпақшаны лақтырып тастайды, насостың басынан индикаторлық түтікшені алып, таспаға жапсырылған нұсқаулықтарды басшылыққа алып улы заттарды анықтайды

Зақымдану ошағындағы радиациялық ахуалды бағалау

Қарсылас жақ осы заманғы зақымдау құралдарын қолданған жағдайда, сондай-ақ атом өнеркәсібі кәсіпорындарындағы авария кезіндегі ауа, жер және онда орналасқан ғимарат, техника мүлік радиациялық зақымдануға ұшырайды.

Жердің радиоактивті зақымдануы нәтижесінде пайда болған ахуал радиациялық ахуал деп аталады. Ол радиациялық зақымданудың көлемінен және сипатымен анықталады және шаруашылық объектілерінің өндірістік қызметіне, бөлімшелердің іс-әрекетіне, халықтың тіршілігіне айтарлықтай ықпал етеді. Адамдардың, малдардың зақымдану қаупі радиациялық ахуалды тез анықтау мен бағалауды және құтқару жұмыстарын жүргізуде оның ықпалын ескеруді талап етеді.

Осы мақсатта радиациялық барлау мәліметтері бойынша болжау әдісімен радиациялық ахуалды анықтау мен бағалау жүргізіледі.

Болжау зақымдау уақытын, сипатын және бөлімшелердің іс-әрекет режимдері мен зақымдалған жердегі халықтың өзін-өзі ұстау тәртібін анықтау мақсатында мәліметтер береді. Бұл зақымдаудың тек нақты деректерден едәуір айырмашылығы болуы мүмкін шамалас сипаттамалары ғана.

Болжаудың бастапқы мәліметтері: жарылыстың қуаты, түрі мен орталығының (кіндігінің) деректері, жарылыс уақыты, орташа желдің жылдамдығы мен бағыты.

Шаруашылық объектілерінде радиациялық ахуалды болжамайды, тек ТЖ мен АҚ жөніндегі жоғары тұрған органдардың мәліметтерін ғана пайдаланады. Объектілердің АҚ және ТЖ штабтары мен қызметтері оны тек барлау мәліметтері негізінде ғана бағалайды.

Аумағының көлемі жердің радиациялық зақымдану аймағымен салыстырғанда шағындау шаруашылық объектісі үшін болжаудың тек екі нұсқасы ғана ықтимал: объекті қызметкерлері сәулеленуге ұшырайды немесе ұшырамайды. Сондықтан объект аумағынан радиоактивті зақымдану жағдайы үшін радиоактивті бұлт ізінің белдігі кәсіпорын аумағының ортасы арқылы өтетін кездегі ең жағымсыз нұсқа алынады.

Болжанатын радиациялық ахуал міндетті түрде радиациялық барлаумен нықталанады. Радиациялық ахуалды бағалау болжау мәліметтерін алғаннан кейін жүргізіледі.

Радиациялық ахуалды бағалау үшін нені білу қажет? Оны бағалау үшін бастапқы мәліметтер мыналар: радиоактивті зақымдануды туғызған ядролық жарылыстың уақыты; радиация деңгейі мен оны өлшеу уақыты; радиацияны әлсірету коэффициенттерінің маңызы; сәулеленудің жол берілген дозасы; сондай-ақ қойылған міндет пен оны орындау мерзімдері.

Радиациялық ахуалды бағалау кезінде радиация деңгейін бір уақытқа келтірген жөн (әдеттігідей, ядролық жарылыстан кейінгі бір сағатқа). Бұл радиациялық ахуалды картаға (схемаға) түсіруді және бұдан әрі радиация деңгейінің төмендеуін қадағалауды жеңілдетеді.

Осындай міндетті шешу кезінде екі нұсқа кездесуі мүмкін.

Біріншісі: жарылыс уақыты белгілі.

Екінші: белгісіз.

Бірінші жағдайда: жарылыстан кейін (Р₁) радиацияның деңгейін 1 сағатқа келтіру үшін радиацияның өлшенген деңгейінің көлемін қандай да бір уақытқа t (Р₁) анықтамалықтар кездесетін кестеліктегі қайта есептеу коэффициентіне көбейту қажет.

Екінші жағдайда әуелі ядролық жарылыстан кейін өткен уақытты анықтау керек, оны уақытқа байланысты радиация деңгейінің төмендеу жылдамдығы бойынша табады. Бұл үшін тек бір нүктедегі радиацияның деңгейін өлшейді, алайда (Р₁ және Р₂) аралығымен ғана. Бұдан кейін екінші өлшеу (Р₁:Р₂) арасындағы қатынас бойынша кестенің көмегімен жарылыс болған сәттен бастап екінші өлшемге дейінгі уақытты анықтайды. Мысалы, бірінші өлшем 12.00-де жүргізілді және радиация деңгейі 120 р/с, екінші өлшем 15.00-де жүргізілді және радиация деңгейі 42 р/с болды. Тиісінше екі өлшемнің арасындағы үзіліс 3 сағат, ал деңгейлер ара-қатынасы (42:120) 0,35 болды. Тиісті кесте бойынша жарылыстың екінші өлшемге дейін 5 сағат бұрын, яғни 10.00-де (15.00-5.00) болғандығын табамыз. Уақыттың алынған маңызын ядролық жарылыстан кейінгі бір сағаттағы радиация деңгейін есептеу үшін пайдаланады.

Объектінің АҚ штабы ақпарат алынған барлық арналарды пайдалана отыра, радиоактивті ахуалды қорытындылайды (радиациялық және химиялық бақылау тіректерінің, радиациялық және химиялық барлау буындары мен топтарының, ТЖ және АҚ жоғары тұрған органдарының мәліметтері). Қорыту нәтижелері объектінің жоспарына еңгізіледі.

Бұдан кейін сәулеленудің ықтимал дозасын анықтаған жөн. Олар адамдар зақымдалған аумақта болған кезде олардың қайта сәулеленуін болдырмау мақсатында есептеледі.

Сәулелену дозасын анықтау үшін бастапқы мәліметтер мыналар: ядролық жарылыстан кейінгі бір сағатқа келтірілген радиация деңгейі мен зақымданған аумақта болу созымдылығы. Осы міндетті шешу кезінде әлсіреу коэффициенттерін ескеру қажет (К_апс) (кестені қараңыз).

Радиоактивті зақымдану жағдайында адамдардың аса қажетті іс-әрекеттерін анықтауға болады. Мұнда бір қатар міндеттер шешіледі. Адамдардың зақымдалған жерде болуының жол берілетін уақытының созымдылығын анықтау, құтқару және басқа шұғыл жұмыстарды жүргізу үшін объектіге бөлімшелерді әкелу уақытын белгілеу, құтқару жұмыстарының толық көлемін орындау үшін ауысымдардың қажетті санын есептеуді жүргізу, радиоактивті зақымдану аймағынан (учаскесінен) кетуді қашан бастауға болатын уақытты табу, қатты және қауіпті зақымдану аймағынан адамдарды көшіру (әкету) уақытын нақтылау, жұмысшыларды, қызметшілерді және АҚ бөлімшілерінің жеке құрамын радиациялық қорғаудың ықтимал режимін анықтау қажет.

Ядролық энергетикалық қондырғылардағы авария жағдайында жердің радиоактивті ластануы жергілікті сипатта болады. Ол негізінен биологиялық белсенді радионуклидтерден туындайды. Жердегі сәулелену дозасының қуаты ядролық жарылыстың радиоактивті бұлтының ізіндегіден жүздеген, ал кейде мыңдаған әсе әлсіз. Сондықтан да адамдар үшін сыртқы сәулеленуден гері ішкі сәулелену әлдеқайда қауіпті.

Зақымдану ошағындағы химиялық ахуалды бағалау

Химиялық ахуал ретінде шаруашылық объектілерінің қызметіне, АҚ күштері мен халыққа әсер ететін жердің ҚӘУЗ-бен (УЗ) химиялық зақымдану салдарының жиынтығы түсініледі.

Химиялық ахуал ҚӘУЗ төгілу (тасталу) немесе химиялық зақымдану аймағы мен химиялық зақымдану ошақтары пайда болатын химиялық қаруды қолдану кезінде жасалады.

Химиялық ахуалды бағалауға мыналар кіреді:

- химиялық зақымдану көлемі мен сипатын анықтау;

- олардың объектілер қызметкеріне, АҚ күштері мен халыққа әсер етуін талдау;

- адамдардың зақымдалуын болдырмайтын іс-әрекеттердің аса қажетті нұсқаларын іріктеу.

Химиялық ахуалды бағалау болжау әдісімен және барлау мәліметтері бойынша жүргізіледі.

Шаруашылық объектілерінде химиялық ахуалды бағалауды (РХҚ) нүктелері (буындары) жүргізеді.

Химиялық ахуалды бағалайтын бастапқы мәліметтер:

- ҚӘУЗ түрі мен саны, химиялық қаруды қолдану құралы мен УЗ түрі;

- улы заттардың шығарылу (төгілу), химиялық қарудың қолданылу ауданы мен уақыты;

- адамдардың қорғану деңгейі;

- жердің топографиялық жағдайы мен ластанған ауаның таралу жолындағы құрылыстардың сипаты;

- ауа райы (жер бетінің қабатындағы желдің жылдамдығы мен бағыты, ауа мен топырақтың температурасы, ауаның вертикалдық тұрақтылығының деңгейі).

Ауаның вертикалдық тұрақтылығының деңгейін шамамен ауа райын бақылау арқылы анықтауға болады.

Ауаның вертикалдық тұрақтылығы үш деңгейге бөлінеді: инверсия, изотермия, конвекция.

Инверсия әдетте шамамен күн батардан 1 сағаттай бұрын кешкі уақытта пайда болады және күн батқаннан кейін 1 сағаттың бойында бұзылады. Инверсия кезінде ауаның төменгі қабаттары жоғары қабаттарынан суығырақ, бұл инверсияның биіктік бойынша таралуына кедергі келтіреді және ластанған жинақталған ауаның сақталуы үшін аса қолайлы жағдай жасайды.

Изотермия ауаның тұрақты тендігімен сипатталады. Изотермия кезінде жердің 20-30 м биіктік шегінде ауаның температурасы жердікімен шамалас. Ол жауын-шашынды ауа райы мен қар жамылғысы кезінде байқалады, алайда таңертеңгі және кешкі сағаттарда да инверсиядан конвекцияға (таңертең) және керісінше (кешкі) көпшелі күй ретінде пайда болуы мүмкін.

Конвекция әдетте күн шыққаннан кейін 2 сағаттан соң пайда болады және шамамен күн батардан 2-2,5 сағат бұрын бұзылады. Ол әдетте жазғы ашық уақытта байқалады. Конвекция кезінде ауаның төменгі қабаттары жоғары қабаттарынан қаттырақ қызады, бұл залалданған бұлттың тез тарауына және оның зақымдағыш әсерінің азаюына ықпал етеді.

Ауаның жер бетіндегі қабатының вертикалдық тұрақтылық деңгейі кесте көмегімен ауа райы болжамының мәліметтері бойынша анықталуы мүмкін.

Кесте 12

Жел жылдамдығы, м/с	Түн			Күн
	Ашық	Бұлыңғыр	Бұлтты	Ашық	Бұлыңғыр	Бұлтты
0,5	Инверсия			Конвекция
0,6-2
2,1-4		Изотермия			Изотермия
4-тен астам

Қарсылас жақ улы затты пайдаланған кезде пайда болған химиялық ахуалды айыру кезінде қолданылған затты, зақымдану аймағының алаңы мен улы зат түрін анықтайды. Осы мәліметтер негізінде ластанған ауаның таралу терендігін, жер мен техникадағы улы зат беріктігін, адамдардың теріні қорғау құралдарында болу уақытын, адамдардың, ғимараттардың, техника мен мүліктің зақымдану ықтималдығын бағалайды.

Қарсылас жақ улы затты қолданған кезде ауданның шекарасын анықтау, барлау күштерімен немесе ТЖ және АҚ жөніндегі жоғары тұрған орган ақпараттарының мәліметтері бойынша жүргізіледі. Химиялық шабуылға қатысушы құралдар саны (ұшақтар саны, олардың үлгілері, зымырандар саны), улағыш заттарды қолдану әдісі (химиялық бомбалар, зымырандар, төгілетін авиациялық приборлар және басқалар).

Химиялық оқ-дәрі немесе әскери прибордың әсері кезінде улы зат бұлты пайда болады, ол алғашқы бұлт деп аталады. Осы бұлттың құрамы УЗ түрі мен оның ұрыс жағдайына көшіру әдісіне байланысты. Қарсылас жақ зарин түріндегі УЗ қолданған кезде алғашқы бұлт осы УЗ буынан құралады, ал Ви-Икс түріндегі УЗ-ты қолдану негізінен аэрозольдіқ бөлшектерден тұратын бұлттың құралуына алып келеді. Қарсылас жақ төгілетін аваициялық приборларды пайдаланған кезде тұрпайы аэрозоль бұлты мен УЗ тамшысы пайда болады, олар сіңе отыра объектілерді, жерді, су көздерін, техника мен адамдарды зақымдайды.

Әртүрлі заттардың үстінде аэрозоль мен тамшы түріндегі УЗ буланады. Аэрозольдік бөлшектермен УЗ тамшысының булану нәтижесінде зақымдалған жерде осы УЗ буынан ғана тұратын УЗ қайталама бұлты пайда болады.

Жылжып келе жатқан ауа массасының әсерімен УЗ таралып, сирейді, соның нәтижесінде онда жинақталған УЗ-тың әсер ету уақыты азаяды және тиісінше қорғалмаған адамдардың зақымдау дозасын алу қаупі төмендейді.

Ластанған ауаның таралу тереңдігі химиялық қару қолданылған ауданның желді шекарасынан бастап зақымдағыш мөлшері бар ластанған ауа бұлтының таралу шекарасына дейін қолданылады. Ол ауа райына, жер бедеріне, орман алқаптарының бар-жоғы мен елді мекендер құрылысының тығыздығына байланысты.

Төменде изотермия жағдайындағы авиация мен УЗ қолданған кезде ашық жердегі ластанған ауа бұлтының қауіпті таралу тереңдегінің (км) есептемелік маңызы келтірілген.

13-кесте

УЗ түрі	Тұрақты желдің м/с жылдамдығы кезінде ластанған ауаның қауіпті таралуының тереңдігі (км)
	1-2 м/с	2-4 м/с
Зарин	50	40
Ви-Икс	5-8	8-2
Иприт	24	15

Ашық ауа райында (конвекция жағдайында) ластанған ауаның қауіпті таралуының тереңдігі шамамен екі есеге азаяды, ал инверсия жағдайында шамамен 1,5-2 есеге көбейеді.

Төңірегінің бәрі құрылыс, елді мекендер мен орман алқаптарында ластанған ауаның қауіпті таралуының тереңдігі айтарлықтай азаяды (3-3,5 есе).

ҚӘУЗ бар объектілердегі химиялық ахуалды бағалау химиялық зақымдану ошағында болуы мүмкін адамдарды қорғауды ұйымдастыру мақсатында жүргізіледі.

Химиялық ахуалды болжау әдісімен бағалау кезінде ауа райының ластанған ауаның таралуы үшін қолайлы кезінде объектідегі бүкіл ҚӘУЗ қорының бір уақытта төгілу (шығу) шарты қабылданады (инверсия, желдің жылдамдығы 1 м/с).

ҚӘУЗ салынған ыдыстардағы авариялар (қирау) кезінде бағалау нақты қалыптасқан жағдай бойынша жүргізіледі, яғни төгілген (шығарылғын) улы заттардың нақты саны мен ауа райының жағдайы алынады. Бұл жағдайда қайнау температурасы 20⁰С-тан төмен улы заттардың (фосген, фторлы сутегі және т.б.) олардың төгілу шегі бойынша бірден буланатындығын және ауаның жер бетіндегі қабатына түскен улы булар көлемінің аққан сұйық көлеміне тең болатындығын ескеру керек. Қайнау температурасы 20⁰-тан жоғары улы сұйықтар (күкіртті көмір тегі, көгілдір қышқылы және т.б.), сондай-ақ баяу қызатын сұйықтар (сұйытылған аммиак пен хлор, олеум және т.б.) объект аумағында төгіледі және булана отырып ауаның жер бетіндегі қабатын ластайды.

ҚӘУЗ бар объектілердегі химиялық ахуалды бағалау химиялық зақымдану ошағы мен химиялық зақымдану аймағының көлемдерін, ластанған ауаның белгілі межеге (объект) жету уақытын, зақымдаушы іс-әрекет уақыты мен химиялық зақымдану ошағындағы адамдардың ықтимал қаза болуын анықтауды қарастырады.

Химиялық ахуалды бағалау негізінде адамдарды қорғау шаралары қабылданады, зақымдану мен зақымдану салдарын жою жағдайындағы құтқару, объектінің өндірістік қызметін қалпына келтіру және халықтың тіршілігін қамсыздандыру жұмыстарын жүргізу жөнінде шаралар әзірленеді.

Объектідегі қорғаныс режимін таңдау кезінде мыналар қарастырылады; өндірістік қызметті жалғастыру кезінде жеке қорғаныс құралдарын пайдалану, зақымдалған ғимараттарда (цехтарда) жұмысты тоқтату, адамдар жұмыс орнына шыққаннан кейін зақымдануды болдырмайтын жұмыстарды жүргізгенге дейін панаханаларда болу тәртібі. Объект аумағы қатты зақымданған жағдайда жекелеген цехтардың немесе бүкіл объектінің жұмысын тоқтатып, аумақты, ғимарат пен объекті қондырғыларын залалсыздандыру жөніндегі шараларды жүргізгенге дейін зақымданбаған аудардарға адамдарды көшіру қарастырылуы мүмкін.

Объект жұмысының үлгілік режимдерінің, құтқару жұмыстарын жүргізудің үлгілік нұсқаларын бейбіт уақытта желдің негізгі бағытын, объект жұмысының нақты жағдайы мен АҚ бөлімшілерінің жеке құрамын, жұмысшылар мен қызметшілерді жеке қорғаныс пен ұжымдық қорғау құралдарымен қамсыздандыруды ескере отырып даярлаған дұрыс.

Химиялық ахуалды бағалаудан туындаған қорытындылар зақымдану ошақтарында жұмыс жүргізу үшін АҚ бастықтарының шешімдерінде пайдаланылады және АҚ бөлімшелерінің жеке құрамын химиялық зақымдану жағдайындағы іс-әрекет кезінде қорғауды ұйымдастырудың негізі болып табылады.