Стандартты функциялар мен қызметші сөздер

Жазылуы	Атқаратын қызметі
ABS(X)	Абсолюттік шама
SQR(X)	Квадрат
SQRT(X	Түбір
SIN(X)	Синус
COS(X)	Косинус
EXP(X)	Экспонента
LN(X)	Натурал логарифм
LN(X)/LN(10)	Ондық логарифм
EXP(LN(10)*X)	10-ның X дәрежесі
EXP(LN(X)*Y)	Х-тің Ү дәрежесі(Хү)
ARCTAN(X)	Арктангенс
FRAC(X)	Х-тің бөлшек бөлігі
INT(X)	Х-тің бүтін бөлігі
CHR(X)	Символды анықтау
X DIV Y	Х-тің Ү-ке қатынасының бүтін бөлігі
X MOD Y	Х-тің Ү-ке қатынасының бүтін қалдығы
ODD(X)	Х – тің тақ, жұп екендігін анықтау
ORD(X)	Х – тің реттік нөмірі
TRUNC(X)	Х – тің бүтін бөлігін шығару
PI	3,14 саны
ROUND(X)	Х-ті бүтін санға дейін дөңгелектеп шығару
RANDOM(X)	Кездейсоқ сан шығару
PRED(X)	Х-тің алдыңғы мәні
SUCC(X)	Х-тің келесі мәні
INC(X)	Х-тіңүлкеюі
DEC(X)	Х-тің кемуі
EOF(F)	Файлдың соңын анықтау
TRUE	егер F файлы файлдың соңы күйінде болса
FALSE	егер файлдың соңы болмаса
EOLN(F)	Қатардың соңын анықтау
AND	FALSE - егер ENTER клавишы басылмаса
EOLN	TRUE - егер ENTER клавишы басылса
OR	Немесе
NOT	Емес
NIL	Бос сілтеме
PROGRAM	Тақырыпты жазу
CONST	Тұрақтыларды сипаттау
LABEL	Таңба қою
TYPE	Типтерді сипаттау
VAR	Айнымалыларды сипаттау
BEGIN...	ENDоператорлық жақша (блоктың басы, соңы)
READ	Айнымалылар мәндерін енгізу
WRITE	Нәтижелерді көрсету
IF... THEN… ELSE	Шартты тексеру операторы
CASE... OF	Таңдау операторы
GOTO	Шартсыз көшу операторы
FOR … TO... DO	Арифметикалық цикл
REPEAT…UNTIL	Шартты соңынан тексеру циклі
WHILE ... DO	Шартты алдын – ала тексеру циклі
ARRAY	Массивті сипаттау
PROCEDURE	Процедура
FUNCTION	Функция
RECORD	Жазу
SET	Жиын
UNIT	Модуль
USES	Пайдаланушылар модулі

1.3. Өрнектер және амалдар

Берілген элементтерге қолданылатын амалдарды белгілі бір тәртіппен орындауды реттеп тұратын жазу өрнек деп аталады. Өрнектер есептеулерге қатысатын барлық тұрақты, айнымалы шамалардан, функциялардан, жай жақша және арифметикалық амалдар белгілерінен тұрады. Амалдар операндалармен (өрнектің элементтерімен) не істеу керектігін анықтайды. Ең қарапайым өрнек бір ғана тұрақты не айнымалыдан тұруы мүмкін. Turbo Pascal-да операциялар мен өрнектер арифметикалық, жолдық, логикалық және т.б. болып бөлінеді. Қосу(+), алу(-), көбейту(*), бөлу(/), дәрежелеу амалдары арифметикалық өрнектердегідей орындалады, мысалы:

5Х²+10:Ү-15^х+2 өрнегінің Pascal-да жазылуы:

5*Sqr(X)+10/Y-Exp(Ln(15)*(Х+2));

Бұдан басқа тек бүтін сандарға ғана қолданылатын төмендегідей бөлу амалдары орындалады.

16Div3=5

//16-ны 3-ке бөлгенде шығатын санның бүтін бөлігі

15 Mod2=1

//15-ті 2-ге бөлгенде шығатын санның қалдығы

20 Div 30=0

//20-ны 30-ға бөлгенде шығатын санныңбүтін бөлігі

20 Mod 30=20

//20-ны 30-ға бөлгенде шығатын санның қалдығы

X ModY

//Х айнымалысын Ү-ке бөлгенде шығатын санның қалдығы

XDivSQR(Y)

//X айнымалысын Ү-тің квадратына бөлгенде шығатын санның бүтін бөлігі

Логикалық өрнектер логикалық амалдар(>, <, >=, =<, <>) мен қызметші cөздерден (АND, OR, NOT және т.б.) тұрады. Turbo Pascal-дің өрнектерін құрғанда тілдің келесі ережелерін сақтау керек:

1. Өрнектің барлық бөлігі бір қатарға жазылуы тиіс.

2. Өрнектің барлық жақшалары жай жақша болуы тиіс.

3. Қатарынан екі арифметикалық амалды жазуға болмайды.

4. Есептеулер солдан оңға қарай амалдардың орындалу ретімен жүреді.

Ең алдымен функциялардың мәндері есептеледі, онан кейін көбейту және бөлу, Div, Mod сияқты амалдар орындалады. Қосу және алу амалдары ең соңынан орындалады. Өрнек нәтижесінің типі сол өрнектегі операндалардың типі мен оларға қолданылған амалдарға байланысты болады.

Turbo Pascal тілінде өрнектердін жазылу мысалдары

X: = 10; //Х= 10 жай өрнегі

X:=Abs(5-A) //X= өрнегі

X:=Sqr(Sin(A)) //X=SIN²A өрнегі

X:=Exp(Ln(A)*(2+B)); //X=A^(2+B) өрнегі

X:=Copy(A,N,M); //А шамасынан N-нен бастап М позиция ойып алу

Х:=113 DIV 5 (=22) //113-тің 5-ке қатынасының бүтін бөлігі

Х:=93 MOD 5 (=3) //113-тің 5-ке қатынасының қалдығы

PROGRAM Алма; {Өрнектердің бағдарламада жазылу түрлері}

VAR A,B:Integer; (*A, В – бүтін сандар*)

N,M:Char; (*N,M – символдық шамалар*)

X: Integer; (*X - бүтін сан*)

Y,Z:Real; (*Y,Z - нақты сандар*)

K:Char; (*K – символдық шама*)

P:String; (*Р – жолдық қатар*)

BEGIN

Readln(A, B, N, M); (*айнымалыларды енгізу*)

X:=B-4*A; (*өрнектер*)

Y:=(A-B)/(A+B);

Z:=Cos(A-B);

K:=A;

P:=Concat(N,M);

Writeln('X=', X);

Writeln('Y=', Y:4:2);

Writeln('K=', K);

Whteln('P=', P);

END. (*бағдарламаның соңы*)