1.2. «Оляна» повестьыште удырамашын образше

1932 ий гыч туналын, 1934 ий марте «У вий» журналыште Дмитрий Орайын кок повестьше печатлалтеш: «Салтак вате Оляна», «Карш корно». 1935 ийыште первый повестьыште Маргосиздатыште посна книга дене лектеш («Оляна»), тудо ийыштак «Карш корно» повесть Москваште Гослитиздатыште тугак посна книга дене печатлалтеш.

Нине повестьлаште кок жап ончыкталтеш гынат, идей шотышто нуно икте-весышт дене чак кылдат шогат, икте-весыштым ешарат.

«Оляна» повестьыштыже Дмитрий Орай марий калыкын, ойыртемынак марий удырамашын, Октябрьский революций ден гражданский войнаште Совет власть верч кредалмыже нерген ойла.

Совет марий литературын кушмаштыже «Оляна» повестьын значенийже пеш кугу. Тиде произведенийыште Дмитрий Орайын шемер марий калыкын марий поянвлак ваштареш эше граждан сар жапыштак кредалмыжым моштен ончыктен пуэн.

Совет литературын методшо – социалистический реализм. А социалистический реализм илышым исторически конкретно ончыкташ, тудын революционно вашталт толмыжым суретлаш йодеш. Октябрьреволдюций, граждан сар, коллективизаций мемнан элнам революционно весемденыт, садлан граждан сар ден коллективизаций темылан возымаш социалистический реализмын пенгыдем толмыжым ончыктен. Вес могырымжо, молан граждан сар тема коллективизаций жапыште кулеш лийын?

Вет коллективизаций жапыште мемнан элыштына пеш кугу социалистический вашталтмаш Великий Октябрьский социалистический революций жапыште лийше вашталтмаш дене иктор шоген. Садланак огыл мо марий писатель-влакат кумлымшо ийлаште Октябрь революций ден граждан сарым шкеныштын произведенийлаштышт кумдан да келгын суретленыт.

Дмитрий Орайын «Оляна» повестьше тун геройын образшым ончыктымо шотыштат у явлений лийын: вет Дм.Орай марте мемнан самырык марий литературыштына шукыж годым марий удырамашын образшым суретлыме годым тиде удырамашын пычкемыш, пассивный улмыжым, йосланен гына кертмыжым, илыш деч вараш кодмыжым чаманен ончыктат ыле. Чынак, кугыжан Россий условийыште марий удырамашлан шке вийжым, уш-акылжым ончыкташ условийжат лийын огыл. Садланак, очыни, ятыр марий писатель-влакын удырамш героиньышт марий ялын тоштемше илыш йулаже ваштареш пассивнын гына шогат.

Дмитрий Орайын «Оляна» повестьыштыже Олянан образше – марий литературышто у образ. Тиде образ илышым йораташ, илыш верч кучедалаш ужеш. Оляна – повестьын тун геройжо, ончылно шогышо марий удырамаш. Тудо лудын-возенат мошта, ачажат революционер улмаш да эше первый русский революций жапыштак, шеиер калык верч кугыжа ваштареш кредалын, вуйжым пыштен. Оляна шолып шаркалыме революционный литературым изиж годсекак пален. Тидын дене пырля Оляна рядовой марий удырамш: тудо, молом армий удырамаш семынак, турло неле-йосым чыта, шемер калык илыш дене ила, Оляна шкат шемер калыкын удыржо, йорло качымарийлан марлан лектеш, илышын тамлыжымат-кочыжымат пала. Тидын годымак, молом арий удыр-влак семынак, тудат сай, поро.

Автор мемнам шкенжын геройжо-влак дене шокшо уржа сорла жапыште палыкта: Оляна ден Чемуш поян Чопаклан уржам туредыт, вет нуно суаныштым ышташ парымышке пуреныт. Тиде жапыштак калык пеш кугу ойгыш логалеш: икымше империалистический сар туналеш.

Шкенжын повестьыштыже Дм.Орай калык ойгым пеш чын суретла, рекрут-влакым ужатымашым, нунын мурыштым илышысе семынак ончыктымо.

Рекрут-влак шкат огыт пале, молан нуно ку олашке каят, а тушеч фронтышко:

Мундыр кудырчет кудырталеш,

Шырчан капкат почылтеш.

Мамык тушак – ший тушак

Тамбов олаш возалтеш.

Тидат капна, тидат кылна

Кудо мландеш возылда? [10]

Эше теве вес сурет: «Чемуш ончыко кумык возын, Оляна утен каен шортеш. Имне тарваныш. Чемуш тарай гай йошкарген, кумылжо тодылалтын, шинча йырже вуд налын. Шенгеке портыл ончалын, упшыжым руза: – Эсен лийза! Чеверын!..» [10]

Калык ойгым суретлыме годым Дмитрий Орай уто шинчавудым лукшо суретым огеш кычал. Тудо шемер калыкын классовый самосознанийже кушмым ончыкта. Общественный илыш дечын тораште шогышо марий удырамашын уш-акылже неле жапыште почылтеш. Тыгак Олянан корго вийжат, илыш йосо дене тапталтын, пенгыдемын толеш, тудын политический активностьшо кушкеш. Илен-толын Оляна Коммунистический партийыш пура, а варажым революцийын виян толмыжо тудым, самырык марий удырамашым, шемер массын ончыкыжо шогалта.

Оляна сознательный революционный кенета, куштылгын ок лек: ондакшым тудо салтак вате ойгым чыта, тиде жапыштак калык ойгеш поян-влакын опкынлымыштым ужын мошташ туналеш. Варажым февральский революцийын тутан мардежше Олянам Москвашке, тюрьмашке, кудалта да тудым Великий Октябрьский социалистический революций гына тиде орлык гыч утара. Умбакыжым Оляна уло вийже дене революционный пашашке пижеш, эше варарак, партизан отрядын командирже лиешат, шочмо вер-шорла лишан талын кредалмашеш шке йоратыме марийжым вашлиеш.

Марий удырамаш Оляна революционный корныш шогалын. А кулеш мо марий удырамашлан тыгай кугу илыш, але тудлан удырамаш илышат сита? Марий вургемым чияш, йочам кушташ, унала мияш, унам вашлияш. Тыгай илыш Олянан ончылнат шогалеш. Тидым Дмитрий Орай пеш чын, кугу реализм дене ончыктен пуэн.

Олянан ушышкыжо Чемушыжо возын. Герман сар гыч Чемушыжым вучыш-вучыш, ужашыжат ыш логал. Монго толмыжымак ужын огылат, кумылжылан пешак лапка. Тунам Оляна шканже шке йышт каласыш: «Молан мые шым тусо. Шыпак монгышто кийышашем, Чемушым ужшашем! Мый лиям гын, уэшыже ала огешат кае улмаш. Тугеже кызытат пырля лийына да калык гаяк пырля илена ыле. Урлыкем – родем-влакем тыгакат мият да мыят тыгакак чесым ыштем, пукшем-йуктем ыле.» [10]

Тыгай шонымаш арамлан огыл Олянан вуйжым аныртара. Вет тудын аважат тургым илышым сайлен налмыжлан удыржо дене келшен огыл да «Оляналан куанен коштын огыл, ен деч вожылын аптыраненрак веле илен»; моло-влакат Олянам лудыктылыныт: «Тыгак туналат гын, вуетым нумалын от шукто! – маныт» тудым унышо удырамаш илыш дене илаш туныктылыт. [10]

Но тыгай «аныртыш» ваштареш луде шогалаш шке коргыштыжо Оляна кугу вийым муэш. «Ачием революций верч вуйжым пыштен. Мые кунам кудалтем? Совет власть верч вурем йоктарем, ом чамане!» – манеш тудо. [10]

Вес могырымжо, у илышым ыштымаште Оляна шкетын огыл. Революционный сознательность шотышто моло удырама-влак Олянан дечат кушнырак шогат. Тыгай удырамаш образым, мутлан, Дмитрий Орай Чернован лобразше гоч ончыкта. Чернова – руш удырамаш, коммунистка, коммунистический партийын уездный комитетын секретарьже. Тиде образ эпизодический гынат, типичный улмыж дене повестьыште кугу идейный нагрузкым нумалеш.

Феодально-капиталистический строй ваштареш шемер калыкын кучедалмыштыже ончыл верым кугу руш калык налын. Тидым марий писатель-влакат ужде кертын огытыл да тидым «Оляна» повестьыштыже Дм.Ораят ончыктен пуэн.

Кушнырак ойлымо «аныртыш» деч утлаш марий удырамаш Оляналан пенгыде уш-акылже дене руш удырамаш-большевичка Чернова полша:

«…Оляна олашке комиссар-влак канашымашке миймыжым шарналтыш. Погынымашке партий Уездный Комитет гыч толщо большевичка Чернова луман писе, шем упан, шем шоптыр шинчан илалшырак удырамаш миен…

– Лишыл жапыште ик добровольный батальонным чумыраш партий комитет пунчалын. Комиссар-влак, паша тендан умбалне! – манын Чернова.

Тидым шарналтен, Оляна вуйжым кок кидше дене урзен кучыш.

– Мый тушто могай мутым пуышым? Тудо мутым шукташ пуля гай тольым. Кызыт мом ыштылам? Ик арня утла жапым мо верч арам эртарышым. Умылдыдымо, шонго удырамаш-влак ойлан, эртыше йула койышлан молан вуйым пуышым? – Оляна шкенжым шке титакла». [10]

Екыш куван образшат шумеш кодеш. Тудо – Чемушын аваже, илышын чыла йосо-нелыжым шонго вуйжо дене нумалеш, вет тудын эргыжат , шешкыжат революционный пашам ыштат. Эргыж верчат, Эрвий уныкаж верчат Екыш куван чонжо коржеш. Варажым тудым да тудын уныкажым белогвардейский палач-влак пуштыт.

Оляна дене пырля моло удырамаш-влакат у илыш верч кредалмашке ушнат. Нунын кокла гыч Иванаева Майрам палемдаш кулеш, тудо, Оляна семынак граждан сар годым шемер калыклан чот полша.

Шкенжын повестьыштыже Дмитрий Орай йорло поръен-влакын образыштымат ончыкта. Но нуно шукыж годым эпизодический образ гына улыт. Тун шотышто повестьын сюжетше ден фабулыжо Оляна йыр пордыт.

Сюжетым чонымо шотышто «Оляна» повестьым налына гын, ко улмаш Оляна, мо тудын дене лийын, тудын илышыже кузе эрта, – ме вигак палена.

Писатель ончыкта: йорло марий кресаньык удыр йорло качылан марлан лектеш; первый империалистический сар туналмеке, тудо салтак вате лийын кодеш, варажым революционный пашашке ушна, сенымашымат пала, ойгышкат верештеш, илен-толын партизанский отрядын командирышкыжат савырна да ошо-влак ваштареш кредалмашеш шке марийжым вашлиеш.

Автор ятырже годым Олянан образжым илышлан келшышын суретла, сюжетым пусемден мошта. Мутлан, ик главаште Оляна, ревком член лиймекыже, Чопакым чодырашке нангая, мландым кунчыкта. Чопак – Совет властьын эн осал тушманже, – моткоч лудеш, веет тудо, шканем шке шугарым кунчем манын шона. Но тудын шонымашыже чыныш огеш лек: шугар олмеш мланде йымач волостной правленийын казнажым кунчен луктеш. А Чопак, тиде казнам ревком шолыштын манын, шояк мутым луктын ыле.

«Аныртыш» луман главаштат автор повестьын сюжетшым моштен пусемден; тыште Олянан корго переживанийжым ончыктымо.

Тыгеракын, Дмитрий Орайын «Оляна» повестьыштыже Олянан образше тунамсе марий литературылан у образ лийын. Дмитрий Орай илыш верч кучедалше у айдеме семын ончыктен.