1945 Ж. – қазіргі кезеңге дейін

АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ

АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ

ТАРИХИ

Атауы

Уақыты

Атауы

Табылған жері

Жас

мөлшері (жыл)

Миының көлемі (см)

Атауы

Қоғамдық құрылысы

Шаруашылығы

(Кәсібі)

Еңбек құралдары

Тұрақтары

(Ескерткіштері)

ТАС ДӘУІРІ

Палеолит

Ерте

б.з.д.

2 млн – 140мыңжылдықтар

дошелль (олдувэй)

(б.з.б. 2 млн-700 мж)

шелль

австралопитек

Олдувай шатқалы Килиманджаро мен Виктория аралығы (Шығыс Африка, Кения жері) 1959-1960 ж.ж.

1млн

750 мың

652

«Епті адам»

Ертедегі адамдар.

Адамдар тобыры

Терімшілік,

аңшылық

Қазғыш таяқ, шоқпар, қашау

Қолшапқы

а) бір қырлы шапқы

(чоппер)

ә) екі қырлы жұмыр тас

(чоппинг)

Кескіштер,

Қырғыштар

Үшкір құралдар

Жарып түсу әдісі

Маңғыстау түбегіндегі Шақпақата, Қаратаудағы Арыстанды өзені бойы (табылған құралдар Шығыс Африканың Олдувэй сайынан табылған ең көне құралдармен замандас)

Оңт. Қаз.: Жамбыл обл. Бөріқазған, Шабақты тұрақтарынан 5000-ға жуық тас құрал табылды. Археолог Х.Алпысбаев 1958 ж. зерттеді. Қазанғап, Тәңірқазған

Қаратаудағы Арыстанды өзені бойындағы ескерткіш Қарасу – 15 мың тас зат.

Бат.Қаз.: Шақпақата (Маңғыстау түбегі)

Шығ. Қаз.: Қанай

питекантроп

Ява аралы (Индонезия) 1891ж.

1млн

950

«Тік жүретін адам»

шелль

(б.з.б. 700 – 140 мж)

синантроп

Солтүстік Қытай (Пекин маңы, Чжау-коу-дян үңгірі) 1927 ж.

500-200 м/ж

Орта

б.з.д. 100-40мыңжылдықтар

соңғы шелль

неандерталдық

Германия (Неандерталь үңгірі, 1856 ж.)

1938 ж. Өзбекстан, Тесіктас үңгірі

Б.з.д. 100-35 м/ж

1300-1400

«Саналы адам»

Терімшілік,

Аңшылық

Адамдар шақпақ тасты үйкеу арқылы от жағу тәсілін білді

Қазғыш таяқ, шоқпар, қашау

Қырғыштар,нуклеустен (өзектас) тілгіштер,

Тас балта, тастан жасалған найза

Нуклеустік әдіс (пышақ)

Оңт.Қаз.: Қызылрысбек, Ш.Уалиханов атындағы тұрақ (қалыңдығы 7 метрдей көпқабатты) – Арыстанды өзенінің жағасында.

Шығ. Қаз.: Қанай(табылған тас құралдардың пайдаланылған уақыты 140-132 м.ж.)

Орт.Қаз.: Обалысай, Мұзбел.

мустьер

(б.з.б. 100 – 40 мж)

Кейінгі

б.з.д. 40-12 мыңжылдықтар

ориньяк

кроманьондық

Франция

(Кроманьон үңгірі)

1868 ж.

Б.з.д. 40-35м/ж

1500-1800

Дене бітімі қазіргі адамға сәйкес

Саналы адам. Рулық қауымдар

• туыстық қатынастар

• ортақ тұтыну

• ортақ меншік

Аң аулау, терімшілік (иемденуші шаруашылық), балық аулау.

Өнер пайда болды.

Найза, гарпун, қырғыш.

Қырғыштар, найза, сүңгі, өткір

тілгіш, пышақ тілгіштер, боласлақтырғаш, гарпун,дротик (ағаш сапты жеңіл найза), ірі балықтарды аулауға ыңғайлы ілмекті сүңгілер п.б.

Ретушьтік әдіс

Оңт.Қаз.: Арыстанды, Ащысай тұрағы (Шолаққорған)(Аралды, сүйектің 80% сиыр, қойдікі) (б.з.б. 25м/ж), Майбұлақ (Жетісу)

Шығ. Қаз.: Шульбинка (Шүлбі), Қарабас 3, Бұқтырма

Орт.Қаз.: Батпақ (мәд. қаб. жер бетінен 6 м тереңдікте, тұр. жас мөлшері б.з.б. 30-25мж, 300 еңбек құралдары, қырғыштар ұзынша келген тас сынығынан жасалған)

Семізбұғы(жүзі түзу, кейде қайқы тас пышақ түріндегі қырғыштар, 1611 тас құрал), Ангренсор

солютре

мадлен

(б.з.б. 40-12 мж)

Мезолит

б.з.д. 12 -5 мыңжылдықтар

Б.з.б. 8 мыңжылдықта Қазақстанда жерінде қолайлы климат орнады.

Б.з.б. 10 мың жыл бұрын егіншілік пайда болды.

13 мың жыл бұрын – рулар мен тайпалар қалыптасты.

6-7 мың жыл бұрын рулық қауымдар ыдырады – ақсүйектер пайда болды.

Садақ пен жебе, микролиттер пайда болды.

Рулар мен тайпалар

Аңшылық, терімшілік, балық аулау, киім тігу, жануарларды қолға үйрету, өсімдіктерді өсіру, тесемен жер өңдеу.

Балта, садақ пен жебелер, тесе, орақ, тоқыма станогы

Жебелі садақ, бумеранг, балық аулау құралдары, қайық, қақпан, микролит.

Аңшылар қоныстанған жерлері: Ертіс, Есіл, Тобыл, Торғай, Жайық.

Барлығы 20-дан астаммезолиттік тұрақ. Мичурин, Явленко, Дүзбай, Ерейментау, Тельман, Әкімбек, Қарағанды, Қызылсу.

Есіл өзені аңғары (қабырғалары терең көмілген, көлемі 40-60 шаршы метр болатын баспана)

Неолит

б.з.д. 5-3 мыңжылдықтар

Саз балшықтан қыш ыдыстар дайындалды, шыбықтан себет тоқылды, жіп иіру, тоқымашылық қалыптасты, қайық жасалды, үйлер салынды.

«Қыш құмыра жасау кезеңі»

Табиғи-климаттық ортаның бүгінгі күнге ұқсас қалыптасқан кезеңі.

Кен кәсібі мен тоқымашылықпен айналыса бастады.

Рулық қауымның ыдырауы. Көршілер қауымы. Ақсүйектердің пайда болуы.

Аңшылық, терімшілік, балық аулау, тесемен және соқамен жер өңдеу, мал өсіру, қолөнер

Өндіруші еңбекке: егіншілікке, мал өсіруге көшу (неолит төңкерісі)

Тоқу, қыш өндіру (геометриялық өрнек),

Соқа, қола және мыс құралдар

Тесе, соқа, кетпен, келі, балта, келсап, граниттен-дәнүккіштер.Мыс, алтын, қорғасын, сүйектен жасалған біз, ине.

Дәнүүкіш, келі, балта, қайла

Қазақстанда 500-ден асанеолиттік тұрақ табылды. Тұрақ түрлері: 1) уақытша мекендер; 2) ұзақ уақыт тұрақты ө.с. мекендер;

Оңт.Қаз.: Арал өңірі(найзаның тас ұшы, жалпақ пышақ, екі жүзі өңделген жебе ұштары табылған)

Балқаштың солтүстігі: шақпақ (кремний), тастан жасалған тілікшелер, жаңқалар, нуклеустер, жебе ұштары табылған.

Сексеуіл (Қызылорда) көптеген қой мен сиыр 80%, қалғаны жабайы жылқы қаңқалары.

Орт.Қаз.: Қарағанды, ЗеленаяБалка – мал сүйектері көп табылды.

Жезқазған өңірі – 150-ге жуық тұрақ, кен, жерлеу орындары таб. Мәйіттің басы солтүстік-батысқа қаратылып, шалқасынан жерлеген.

Солт. Қаз.: Пеньки селосы – тас шапқылар, жалпақ пышақтар, қырғыштар таб., Железинка(мәйітті өртеу), Қаратомар, Иманбұрлық, Ботай.

Шығ. Қаз.: өткір сынтастар, жалпақ пышақ, жонғыш, қашау, тас балталар таб. Усть-Нарым.

Бат. Қаз.: Көктөбе, Көктүбек, Жағалбұлақ.

Энеолит

б.з.б. 3-2 мыңжылдықтар

/б.з.б. 3000-2800 ж.ж./

Металдан жасалған құралдарды игере бастауы басталған дәуір. Ең алғаш қолданылған металл – мыс (бұдан 7 мың жыл бұрын)

Тас пен мыстан жасалған еңбек құралдары қатар қолданылған кезең.

Энеолит қоғамында екі ірі өзгеріс орын алды:

1. еңбек бөлінісі (ең алғашқы еңбек бөлінісі шаруашылықтың – егіншілік пен мал шаруашылығы болып бөлінуі)

2. аталық ру үстемдігіқалыптасты.

Еңбек құралдарын мыстан жасау.

Теселі егіншілік.

Дротик, найза, пышақтар.

Солт. Қаз.: Ботай (аумағы – 15га жер, б.з.б. 3-2мың жыл) тұрақтан 158 тұрғын үй және жылқы сүйектері көп табылды. Ботайлықтар – жылқы малын қолға үйретушілер. Ботай мәдеиетін ашқан – В.В.Зайберт

Бат. Қаз.: Шебір (Маңғыстау түбегі) – (мекеннің маңынан тас пен қыш еңбек құралдары табылды. Ыдыстардың тқбі жұмыртқа тәрізді, тарақ тісті өрнекпен әшекейленген. Шебірліктер теңіз моллюскаларының қабықтарын моншақ етіп таққан. Негізінен аң аулаумен айналысқан.

ҚОЛА ДӘУІРІ

Б.з.д. 2-1 мыңжылдықтар

(2800-900 ж.ж)

ерте

Б.з.б. XVIII – XVғ.ғ.

Андронов мәдениеті

(Оңтүстік Сібірдегі Ашынас (Ачинск) қаласы маңындағы Андроновоселосы) 1914ж. арх. Андрианов/ А.Я.Тугаринов ашты. Аумағы: Орал(Жайық)-Енисейөзендері-БатысСібір-Памир тауы.

1927 ж. арх. М.П.Грязновандронмәд. еск. Батыс KZ тапты.

Беғазы-Дәндібай мәдениеті

Анд. арх. белгісі – сырға, алқа, о дүниеге сену, жерлеу дәстүрі. Киіз үйдің тіреуші діңгегі-аспанмен байланыс, ошақ – қасиетті жер.

Ата-баба аруағына табыну.

Абыздар – діни сенімге қызмет еткен, салт-дәстүрді сақтаған.

Агния – от құдайы, құрбандық-ешкі.

Яма – ажал құдайы.

Бұқа – молшылық, құдіреттілік, күш белгісі.

Петроглиф – таска салынған сурет.

Қаратау – 50 арба суреті.

Бас киімі – тері, жүн құлақшын.

Баспанасы – киіз үй тәріздес.

Жеке меншіктің пайда болуы.

Рулық-тайпалық құрылым

(Патриархат)

Әскери шонжарлар

К өсемдер

А т арбалы жауынгерлер

А быздар

Қ арапайым халық

Құлдар

Патша: алғашқы соқа құқығы.

(табиғаттың жаңаруы)

Рулық меншік → жеке отбасы меншігі

Андроновтықтар – европеоид тілі – үнді – иран(Авеста)

Рулық қауым → отбасы қауым(кейінгі қола)

Патриархалды отбасы қатынастары пайда болды.

Рулық қауым → отбасы қауымы

Көпшілік қауым

• өндірістік

шаруашылық

• мал шаруашылығы

• егін шаруашылығы

• металды игеру

• тайпалық одақтар

Металлургия:

Мыс + қалайы = қола, алтынды өңдеу.

Металды өңдеу әдістері: соғу, құю, батыру, басу ІІІ м/ж кен өндіру басы (малахит, лазурит)

Кен өндіру әдістері:

1. Отпен уату(қатты, тығыз кен)

2. қайламен омыру

3. Үңгіп қазу (кеніш, тереңдегі кен)

Тесе, орақ

Қола дәуірінің ерекшеліктері:

Түйе қолға үйретілді (Бат., Орт. Қаз)

Жеке меншік пайда болды;

Мал мүлік теңсіздігінің шығуы;

Алғашқы қауымдық құрылыс ыдырады;

Теселі егіншілік ең алғаш дамыған кезең;

Мал бағудың көшпелі түріне көшу қалыптаса бастады;

Қоғамдық еңбек бөлінісі:

1. мал өсіру – негізгі

2. Егіншілік (теселі) – қосымша.

Мал өсіру түрлері:

Ікезең: бақташылық (үй маңында) → жартылай көшпелі

(жайлаул) мал өсіруге көшу: қой, жылқы(қымыз, ауыздықты жылқы сүйектері Айдабас , Тастыбұлақта табылды), ірі қара мал (аз), түйе(Орт.Қаз.) қосөркештүйе-бактриан → көшп. мал өсіру (жайлаудан қыстауға ұзақ көшу)

Б.з.б. Ім/ж – отырықшы өмір, мүліктік теңсіздік.

Орт.Қаз. (30 қоныс, 150 оба зерт.):Айбас сағасындағы Алакөл қабірі(алтын білезік), Ақбауыр (ең үлкен баспана), Атасу.

Оңт.Қаз.: Жетісу: Түгіскен(күйдірілмеген кірпіш), Мыңшұңқыр қабірі(2 сырға, самайсырға – бір жарым орамды алтын сырға), Тамғалы (тасқа шекілген суреттерде күн басты адамдар), Таутары, Қарақұдық, Ойжайлау (Жамбыл)

Солт. және Бат. Қаз.(80-нен аса):Тастыбұлақ, Бесбай, Ахмет, Ұралысай(бат); Өзен, Садчиковеное, Алексеевка, Затобол, Шағалалы (Көкшетау – қола шалғы), Новониколаевск, Чаглинка, Петровка, Боголюбов, Степняк.

Батыс Қаз. : Алексеев (қола орақ)

Шығ. Қаз.: Қойтас, Қанай, Семей, Трусиниково, Малокрасноярка (қола орақ), Сарыкөл

Орт. Қаз-н: қола дәуірінің кезеңдері:

1. Нұра – ерте қола(мәйітті өртеу – отқа табыну)

2. Атасу – орта қола(Атасу, Алакөл)

3. Беғазы – Дәндібай(жерлеу орындарының құрылыстары өте ірілігі) (Ә.Марғұлан, 1946 жылы)

Кен өндіру орындары:

Мыс–Жезқазған(Қ.И.Сәтбаев, 1млн тн кен өнд, 100 мың тн мыс қорыт); қола – Қалба, Нарым (1100 тн қалайы шығ.); пештер – Атасу, Қанай, Суықбұлақ; Металл кеніштері: Зыряновск, Жезқазған маңайында, Қарқаралы, Ақшатау таулары;

Таңбалы, Жасыбай, Хантау (анд/ң тасқа салынған суреттері табылған. Онда жабайы бұқа, билеген адамдар, қос өркешті түйелер бейнеленген)

ортта

Б.з.б. XV –

XIII ғ.ғ

Кейінгі

Б.з.б. XІІ –

VIII ғ.ғ

ТЕМІР ДӘУІРІ Б.з.б. VІІІ – б.з. VІ ғ.ғ.

ЕртеБ.з.б. VІІІ – ІІІ ғ.ғ.

Сақтар: дайлар, аримаспылар, аргиппейлер, исседондар

Кейінгі Б.з.б. ІІІ – б.з. VІ ғ.

Үйсіндер, қаңлылар, ғұндар, сарматтар