1.23 Сурет – Жұлдыздық уақыттың шырақтың тік шарықтауы мен сағаттық бұрышымен байланысы

Уақытты жұлдыздық тәуліктер мен оның бөліктері көмегімен өлшеу ең оңай тәсіл, сол себепті ол көптеген астрономиялық есептерді шешу кезінде өте тиімді тәсіл болып табылады. Бірақ адамның күнделікті өмірі Күннің көкжиекке қатысты орналасуымен байланысты болғандықтан, жұлдыздық уақытты күнделікті өмірде қолдану өте ыңғайсыз: Күннің және күн мен түннің теңелу нүктесінің өзара орналасуы жыл ішінде үздіксіз өзгеріп отырады да (әр жұлдыздық тәулік ішінде Күн көктемгі күн мен түннің теңелу нүктесіне қытысты шығысқа қарай ~1^о-қа ығысады), Күннің, мысалы, жоғарғы кульминациясы (тал түс) жылдың әр күнінде жұлдыздық тәуліктің әр түрлі мезеттеріне сәйкес келеді (әр тәулік сайын Күннің жоғарғы кульминация мезеті көктемгі күн мен түннің теңелу нүктесінің кульминация мезетіне қатысты 24 сағат 1^о/360 ^о ≈ 4 минутқа (мұндай уақыт ішінде Күн өзінің тәуліктік парллелі бойымен 1^о-ты өтеді) кешігіп қалады).

1.11.3. Шын күн тәуліктері мен шын күн уақыты

Күннің (дәлірек айтсақ, күн дискі центрінің) бір географиялық меридианындағы екі аттас бірінен соң бірі болатын кульминациясы арасындағы уақыт аралығы шын күн тәулігі деп аталады.

Берілген меридиандағы шын күн тәулігінің басы болып Күннің төменгі кульминация мезеті қабылданады.

Күннің төменгі кульминациясынан оның кез-келген келесі орнына дейін өткен шын күн тәулігінің бөліктері түрінде (шын күн сағаттары, минуттары мен секундтары түрінде) көрсетілген уақыт шын күндік уақыт (T_mẃ) деп аталады.

Кез-келген мезетте берілген меридиандағы шын күн уақыты жұлдыздық уақытты көктемгі күн мен түннің теңелу нүктесінің сағаттық бұрышына тең, яғни:

T_m= t_m + 12^h (1.11.3)

Уақытты шын күн тәуліктерімен өлшеу оңай, бірақ мұндай уақытты күнделікті өмірде қолдану жұлдыздық уақытты қолдану сияқты ыңғайсыз болады, өйткені шын күн тәулігінің ұзақтығы жыл ішінде өзгеріп тұрады. Бұның екі себебі бар.

1) Күннің жыл ішіндегі эклиптика бойымен қозғалысы бірқалыпсыз болып табылады (Кеплердің екінші заңы бойынша (2 тарауды қараңыз) Жер Күнге жақындау орналасқанда, ол өз орбитасы бойымен тездеу қозғалады және керісінше), бұған байланысты Жердің өз өсі бойымен айналуының Күнге қатысты периоды (яғни шын күн тәуілігінің ұзақтығы) өзгереді: Жер мен Күн бір біріне жақын болғанда ол артады, алыс болғанда – азаяды.

2) Күн аспан экваторы бойымен емес, оған айтарлықтай ε=23^o26’ бұрышқа еңкейген эклиптика бойымен қозғалады, бұған байланысты шын күн тәулігінің ұзақтығы Күн эклиптика бойымен бірқалыпты қозғалса да өзгеріп тұратын еді. Әңгіме мынада. Күн мен түннің теңесу нүктелерінің қасында эклиптиканың (1.23 суреттегі εε’ сызығы) бірдей АB=DC=Δλ доғаларын аспан экваторына (1.19 суреттегі QQ’ сызығы) проекциялағанда, олар Күннің тік шарықтауының кішілеу Δα өсімшелерін береді (ab, bc доғалары): Δα< Δλ. Ал күн тоқырау нүктелері маңайында, керісінше, Күннің тік шарықтауының Δα өсімшелері (mk, kl доғалары) эклиптиканың сәйкесінше кесінділерінен (MK=KL= Δλ) көп болады: Δα> Δλ (сағаттық шеңберлер арасындағы қашықтық полюстерден алшақтаған сайын өсуіне байланысты). Бұған байланысты Күн кульминациясының жұлдыздық уақытқа қатысты кешігу уақыты (1.4.1.1 баптын соңын қараңыз) жылдың әр түрлі күндерінде әр түрлі болады, демек шын күн тәулігінің ұзақтығы өзгеріп тұрады (жұлдыздық тәуліктің ұзақтығын бірінші жуықтауда тұрақты деп алуға болады).