Фразеологизмдер және оларға ұйытқы сөздер

Тұрақты сөз тіркестері мен күрделі сөздер сөздікте берілгенде, бірінші сөздің әліппелік тәртібіне қарай орналастырылады. Фразеологизмдердің бірінші сөзі көп жағдайда ұйытқы сөз деп аталады.

Әсіресе сын есімдерден (ақ, ала, көк, қара, қызыл), сан есімдерден (бір,екі,үш, он, он екі, қырық, мың), бірлі жарым етістіктерден болған ұйытқы сөздер әрқашан фразеологизмдердің бірінші сөзі болып жұмсалады.

Мысалы: ақмаржан, ақ жауын, көк майса, бір ұғым, есі жүзді, қырық жамау, өлер жері, өлгенше жақсы көреді, ішкен асын жерге қояды т.б.

Ұйытқы сөз фразеологизмдердің бірінші сөзі болып келуі басты шарт болып табылмайды. Екі компонентті зат есімнен болған фразеологизмде ұйытқы сөз бірінші болып та, соңынан екінші болып та тұра береді. Дегенмен, ұйытқы сөз фразеологизмдердің бірінші (басқы) компоненті болып қолданылды өте жиі ұшырасатындығын жоққа шығаруға болмайды. Мұны мына төмендегі фразеологизмдердің құрылым-құрылсынан айқын көруге болады.

Мысалы: «бел» сөзіне қатысты фразеологизмдер. Есім фразеологизмдер: а) қынама бел, бұраң бел, құмырсқа бел, асқар бел, аш бел т.б. ә) бел бала, бел құда, бел орақ, белі жоқ, бел орта.

Етістік фразеологизмдер: бел алды, бел байлайды, бел буды, бел қайысты, бел бүкпеді, бел жазды, белі ауырмайды т.б.

Тілдегі кез келген сөз фразеологизмдерге ұйытқы сөз бола алмайды. Халықтың өзімен қоса жасасып келе жатқан байырғы сөздік қордағы сөздері ғана ұйытқы сөз бола алады.

Фразеологизмдердің сөз табына қатысты

Белгілі бір ұғымды бір сөзбен де, екіншісіне одан көп сөздердің жымдасып келіп, жанама мағынада айтылуы арқылы да білідруге болады. Тұрақты тіркестерге тән ортақ қасиет бұлардың құрамындағы сөздер дараланбай, мағынаның тұтастығы мен бірлігіне бағынышты, әрі тәуелді болады да, бір сөздің орнына жүреді. Мәселен, араға от жақты деген идиалының мағынасы араздастыру, жауластыру деген ұғымды білдіреді. Фразеологизмдер мағына жағынан бір ұғымды білдіріп, бір сөздің орнына жүргендіктен, сөйлем ішінде бір ғана сөйлем мүшесінің қызметін атқарып тұрады. Олай болса, әрбір тұрақты тіркес белгілі бір сөз табына бағынышты болады деген сөз. Мысалы: көзді ашып жұмғанша дегеннен тез жылдам деген мағынаны түсінеміз. Бұл мағына үстеуге қатысты болғандықтан сөйлемде пысықтауыштық қызметін атқарады. Сол сияқты дүниенің төрт бұрышы деген бүкіл әлем, жер шары дегенді білдіреді. Мағынасы жағынан зат есімге жатады. Сөйлем ішінде бост. қызм. атқарады.

Қос тіркестігі фразеологизмдерді сөз табына қатыстылығы жағынан негізінен 4 топқа болып қарауға болады:

1. Етістік мағыналы фразеологизмдер

2. Сындық мағыналы фразеологизмдер

3. Заттық мағыналы фразеологизмдер

4. Үстеу мағыналы фразеологизмдер.

1. Етістік мағыналы фразеологизмдер: көзінің еті өсті – көкірек керді менсінбеді, қолды болды – ұрланды, екі аяғын бір етікке тықты – тықсырды, қуырды т.б.

2. Сындық мағыналы фразеологизмдер: аспанмен тілдескен – биік, ұзын, қаламы асүйрік – жазғым, қаламы төселген үріп ауызға салғандай – сүйкімді, әдемі.

3. Заттық мағыналы фразеологизмдер: кіндік кесіп, кір жуған жер – туған ел, отан, отбасы – үй іші, ошақ.

4. Үстеу мағыналы фразеологизмдер: атқан оқтай – түп-тузу, жұлып алғанша – тез, жылдам, аяқ астынан – кенеттен, жоқ жзерде т.б.

Қос тіркестігі фразеологизмдердің сөз табына қатыстылығы жағынан ең көбі – етістік фразеологизмдер. Жеке сөзбен тұрақты тіркес мағына жағынан бір ұғымды білдіріп, бірінің орнына бірі жүргенімен, бұлардың білдіретін мән-мағыналары бірдей, тепе-тең емес. Тұрақты тіркестен туатын ұғым жеке сөзбен салыстырғанда анағұрлым күшті, әсіресе мағынада айтылады. С.Қ. жағымды-жағымсыз экспрессивтік мәні болады.