Өкпенің газ алмастыру қызметін сипаттайтын қалыпты көрсеткіштер
Ратм с.б.б. 750-765 мм |
SaO2 97-98% |
РатмО2 с.б.б. 158-160 мм |
SvO2 60-75% |
РАО2 с.б.б. 105-110 мм |
VaO2 19 5-21 көлемдік% |
РаО2 с.б.б. 95-100 мм |
ТМК 6-8 л/мин |
РvО2 с.б.б. 45-55 мм |
ҚМК 5-6 л/мин |
рСО2 с.б.б. 38-42 мм |
ТК 20-40 мэкв/л |
Қысқартылған белгілер: Ратм – атмосфералық қысым, РатмО2 – атмосфералық ауадағы оттегінң үлестік қысымы, РАО2 - өкпе ұяшығындағы ауада оттегінің үлестік қысымы, РаО2 – артериалық қанда оттегінің үлестік қысымы, PvO2 – веналық қанда оттегінің үлестік қысымы, pCO2 – қанда көмірқышқылы газының үлестік қысымы, SaO2 – артериалық қанда оксигемоглобиннің мөлшері, SvO2 – веналық қанда оксигемоглобиннің мөлшері, VaO2 – артериалық қанның оттегіге сыйымдылығы, ТМК – тыныстың минуттық көлемі, ҚМК - қанайналымның минуттық көлемі, ТК – тәуліктік несептің титрлік қышқылдығы.
Экзогендік гипоксия
Су мен электролиттер алмасуының бұзылыстары
Ересек адам денесінің 60%-ы, жаңа туған бала денесінің 80%-ы судан тұрады. Судың 2/3 бөлігі жасушалар ішінде, 1/3 бөлігі олардың сыртында орналасады. Жасуша сыртындағы судың басым бөлігі (20%-ы) тінаралық кеңістіктерде, 8%-ы тамыр ішінде және лимфаның құрамында; қалғаны эпителиий жасушаларымен өндіріліп шығарылатын (трансцелулалық) су делініп, дененің сірі қуыстары мен ішек-қарын, тыныс алу жолдарында болады. Тамыр ішіндегі су мен тінаралық суды гистогемаикалық тосқауыл бөліп тұратын болса, трансцелулалық су эпителий жасушаларының қабықтарымен оқшауланып тұрады. Осыдан әр бөліктердегі судың құрамы әртүрлі болып, организмнің физиологиялық міндеттемелерін атқаруға қажетті олардағы қысым мен иондардың айырмашылығын қалыптастырады. Содан жасуша ішінде К+, фосфат аниондары, тінаралық және тамыр ішіндегі суда натрий мен хлор иондары артық болады. Тәулігіне организмге түсетін судың мөлшерімен, одан шығарылатын судың арасында қатаң тепе-теңдік сақталады. Организмде судың алмасуы электролиттердің алмасуымен тығыз байланысты. Су алмасуы айналымдағы қанның көлемімен және осмостық қысымның деңгейімен реттелінеді. Айналымдағы қан көлемінің азаюы ірі артериялар мен жүрек қуыстарындағы көлемдік рецепторларды (волюморецепторларды) қоздырып, әлдостеронның өндірілуін көбейтеді. Сонымен қатар әлдостеронның өндірілуі қанда натрийдің азаюынан, калийдің көбеюінен және ангиотензин-II-нің әсерінен артады. Ангиотензин-II нефрон шумақтарының жанындағы жасушаларда ренин және өкпе тамырларының эндотелий жасушаларында ангиотензинге ауыстыратын фермент артық өндірілуінен қандағы ангитензиногеннен құрылады. Осылай «ренин-ангиотензин-әлдостерон» жүйесі қалыптасады.
Әлдостерон бүйрек түтікшелерінде, Na+- K+-АТФаза ферментін әсерлендіріп, натрий иондарының несептен кері сіңірілуін ұлғайтады. Катехоламиндер мен ангиотензин-II де осындай әсер етеді. Натрий иондары қанның осмостық қысымын көтеріп, гипоталамустың осмостық рецепторларын қоздырады. Осыдан гипоталамустың супраоптикалық ядроларында антидиурездік гормон (вазопрессин) өндірілуі артады. Ол бүйрек нефрондарының дисталдық өзекшелеріндегі эпителий жасушаларының сыртқы қабығындағы V2-рецепторларын қоздырып, аденилатциклаза ферментінің белсенділігін арттырады. Осыдан жасуша ішінде цАМФ көп өндіріліп, протеинкиназа-А ферменті әсерленеді. Сол себептен жасуша ішіндегі суды өткізетін каналдар жасушаның сыртқы қабығымен бірігіп кетеді де, бүйрек өзекшелеріндегі алғашқы несептен судың қанға кері сіңірілуін қамтамасыз етеді. Осының нәтижесінде бүйректің несепті қоюландыру қызметі атқарылады.
Вазопрессиннің екінші қасиеті қан тамырларын жиыру. Ол қан тамырларының тегіс ет жасушаларының қабықтарында — V1- рецепторларына әсер етіп, инозитолфосфатаза ферментін әсерлендіреді. Содан инозитүшфосфат (ИҮФ) және диацилглицерин (ДАГ) өндіріледі. Біріншісі жасуша ішінде Са2+ иондарын жұмылдырып, екіншісі протеинкиназа С ферментін әсерлендіріп, тегіс ет жасушаларының жиырылуын туындатады.
Вазопрессиннің бұл екі әсері де жануарлар дамуында пайда болған қансыраудан сақтандыруға бағытталған организмнің маңызды бейімделу жолдарына жатады. Біріншісінің нәтижесінде бүйрек өзекшелерінде судың кері қанға сіңірілуі болады да, айналымдағы қанның көлемін арттырады. Қан тамырларының жиырылуы нәтижесінде қан қысымы көтеріледі.
Осылармен бірге натрий иондарының организмдегі деңгейін реттеуге гиперволемия, гипертензия кездерінде сол жақ жүрекшеде және мыйда өндірілетін натриурездік атриопептин қатысады. Ол ренин мен ангиотензинге ауыстыратын ферменттің болмыстық белсенділігін азайтады, әлдостеронға және норадреналин мен ангиотензин II-нің қан тамырларын жиыратын әсеріне қарсы әсер етеді. Натрий-урездік атриопептин натрийдің несеппен шығарылуын арттырады да организмде оның деңгейін азайтады. Осындай жағдай дофаминнің, А2, Е2 простагландиндердің және кининдердің әсерлерінен де байқалады. Олардың әсер ету жолдарында бүйрек тамырларын кеңейтіп, несеп сүзілуін арттыру және ренин-ангиотензин-әлдостерон жүйесін тежеу маңызды деп есептеледі.
Осмостық қысым – деп жартылай өткізетін мембрана арқылы ерітіндіде еріген заттардың аз жағынан оның көп жағына қарай суды тартып ауыстыратын күшті айтады. Қылтамырлардың қабырғалары арқылы сүзілмейтін нәруыздардың қатысуымен қалыптасатын осмостық қысымның бөлігін онкотикалық қысым дейді. Молекулалық массасы бойынша, сыртқы беттерінде электр дәрменінің мөлшері және басқа қасиеттері бойынша осмостық белсенді заттар бір-бірінен ерекшеленеді. Соған байланысты кейбір осмостық белсінді заттар (мәселен, зәрнәсіл, метанол) жасуша мембраналары арқылы жеңіл өтіп кетеді. Ал, натрий катионы, нәруыздар, глюкоза мембраналар арқылы еркін өте алмайды. Олар өтуі үшін АТФ ыдырауынан пайда болатын энергия қажет. Сондықтан бірінші заттарды пәрменсіз, екіншілерін пәрменді осмостық белсенді заттар деп атайды. Соңғылары ғана судың жасуша іші мен сыртына ауысуына ауқымды ықпал ете алады. Ал пәрменсіз осмостық белсенді заттар ондай әсер ете алмайды. Сондықтан метанолмен улану және уремия кездерінде жасуша сыртында метанол мен зәрнәсілдің көптігі жасушалардың сусыздануына әкелмейді.
Осмостық белсенді заттардың мөлшерін судың көлеміне шағып есептеу қажет. Өйткені дене қызымы өзгеруіне қарай судың мөлшері де өзгеріп тұрады және қан сұйығының 94%-на жуығы ғана судан тұрады. Сол себептен олардың мөлшерін осмолялдық деп белгілеп, 1 кг судағы миллиосмоль өлшемімен (мОсм/кг Н2О) белгілейді. Қан плазмасының осмолялдығына Nа+, К+-иондары, глюкоза мен зәрнәсіл және нәруыздар т.б. заттар қатысады. Осыған қарай қан плазмасының осмолялдығы (Росм) мына өрнек бойынша анықталады: Росм = 2●[Nа++К+ мМ/л] + [глюкоза мМ/л] + [зәрнәсіл (мочевина) мМ/л] + 0,03 [нәруыз г/л].
Мәселен: Nа+ — 135 мМ/л,
К+ – 4 мМ/л,
глюкоза — 4 мМ/л,
зәрнәсіл — 5 мМ/л,
нәруыз – 70 г/л десек, сонда:
Росм =2х[135+4]+4+5+0,03●70 = 289,1 мосм/л суда болады. Қалыпты жағдайда тіндер мен қанның осмолялдығы 285 - 295 мОсм/кг Н2О аралығында болады.
Су мен электролиттер алмасуының өзгеруі көптеген ағзалар мен жүйелердің қызметтері өзгеруіне және тіршілікке қауіп төндіретін гомеостаздың қатты бұзылысы болып есептеледі.
Су мен электролиттер алмасуының барлық бұзылыстары:
● организмнің сусыздануы (гипогидратация, гипогидрия, эксикоз) немесе судың теріс теңгерілімі (балансы);
● организмнің сулануы (гипергидратация, гипергидрия) немесе судың оң теңгерілімі (балансы) – деп екі түрге ажыратылады.