10.Геотектоникалық болжамдар. Фиксизм болжамдары.

Тектоникалық қозғалыстар дегеніміз Жер затының механикалық жолмен орын ауыстыруы, соның салдарынан геологиялық құрылымдар түзіледі немесе олардың құрылысы өзгереді. Тектоникалық қозғалыстардың пайда болуының негізгі көзі Жердің ішкі энергиясы. Тектоникалық қозғалыстар литосфераның құрылысын өзгертеді және пайдалы қазындылар кен орындарының қалыптасуына айтарлықтай әсерін тигізеді. Сондықтан да, тектоникалық қозғалыстарды зерттеу жұмыстарының теориялық және қолданбалы маңызы зор.

Тектоникалық қозғалыстар мен литосфераның геологиялық дамуының себептерін айқындау геология ғылымының ең маңызды проблемасы. Жердің геологиялық дамуының себептерін түсіндіретін көптеген болжамдар бар. Әдетте оларды екі топқа бөледі: фиксистік (латынша бекітілген) және мобилистік. Бірінші топтың болжамдары континенттердің бастапқы орнынан қозғалмайтынын мақұлдаған. Бұл бағыттағы белгілі болжамдарға контракция, пульсция, Жер көлемінің ұлғаю болжамы, Жер затының тереңдік дифференциациясы (латынша жіктелу, жекелену) жатады. Мобилизмді жақтаушылар Жердің геологиялық дамуын континенттік массивтердің (литосфера плиталары) жазық бағытта орнынан жылжып жүруімен байланыстырады – материктер дрейфі болжамы, литосфералық плиталар тектоникасы.

Контракция (сығылу) болжамы XIX ғасырдың отызыншы жылдары ұсынылып, 1852 ж. француз ғалымы Эли де Бомон еңбектерінде толық дәлелді түрінде келтірілген. Контракция болжамы өз ретінде Кант-Лапластың Күн жүйесінің пайда болу болжамына сүйенген. Бұл болжам бойынша бастапқы ыстық Жер затының суыған сайын оның қатты қабығы пайда болады. Жер қойнауы әрі қарай суынып көлемі азайған кезінде, үстіңгі қатты қабығы жарылып қатпарланады. Сөйтіп, қатпарлы құрылымдар, ал олардың жиынтығынан қатпарлы таулы жүйелер қалыптасады. Контракциялық болжам жүз жылдай шамасында геологтар арасында үстем болды, бірақ XX ғасырдың қырқыншы жылдарынан бастап, әсіресе О.Ю. Шмидтің алғашқы Жер заты суық күйде болды деген пікірінен кейін, контракция болжамы көпшіліктің көңілінен қалды.

Жер көлемінің үнемі ұлғаю болжамын 1933 ж. О.Х. Хильгенберг қисындап мазмұндаған, бұл пікірді өз кезінде М.В. Ломоносов, Дж. Геттон айтқан. Оны жақтаушылардың ұйғарымы бойынша кембрийдің алдында біздің планетамыздың көлемі қазіргімен салыстырғанда бірнеше есе кем болған. Мәселен, О.Х. Хильгенбергтің дәлелдеуін алсақ Жер шарының диаметрі таскөмір кезеңінде бүгінгі күннің мөлшерінінің 69 % құрастырған, яғни соңғы 350 млн. жыл аралығында Жердің аумағы екі есе дерлік ұлғайған. Салдарынан материк қабығы жарылып, ұлғаюынан мұхиттар пайда болған. Бірақ кейінгі зерттеулер Жер радиусы пермь кезеңінен бері шын мәнінде өзгермегенін, оның ұлғаюы бірнеше процент ғана болу мүмкіндігін көрсетті. Сонымен, бірге бұл болжамды қолдаушылар Жер қойнауының ұлғаю механизмін қанағатты түрде түсіндіре алмады. Дегенмен, бүгінгі таңда бұл болжамды қостаушылар саны көбейіп келеді.

Пульсация болжамын американ геологы В. Бухер ұсынды, ал орыс ғалымдары М.А. Усов пен В.А. Обручев қолдап өз еңбектерінде жетілдірді. Бұл болжам бойынша Жердің геологиялық даму барысында оның сығылу және ұлғаю дәуірлері кезек-кезек алмасып отырады. Жер қойнауы ұлғайған жағдайда қабығы жарықшақтанып, магмалық процестер белсенді түрде жүріп, геосинклиналдар пайда болады. Сығылу дәуірінде геосинклиналь шөгінділері қатпарланып, таулар түзіледі. Пульсация болжамы көптеген күрделі құбылыстарды түсіндіреді, сонымен бірге айқын кемшіліктері де бар. Мәселен, Жер қабығында ұлғаю (рифт) және сығылу (ороген) белдеулері қатар байқалады.

Тереңдік дифференциация болжамы бойынша Жер қойнауы затының жіктелу барысында жеңіл компоненттер жоғары қалқып шығады, салдарынан литосфераның жекеленген блоктары жер бетіне қарай көтеріледі. Бұл болжамды жетілдірген түрінде голландия ғалымы Р.В. ван Беммелен және орыс ғалымы В.В. Белоусов ұсынған.

В.В. Белоусовтың пікірі бойынша жоғары көтерілген жеңіл компоненттер жоғарғы мантияның астеносфера деңгейінде жиналып, құрамы базальттік балқыма өнімдерінен ірі денелер (астенолитттер) құрастырады. Тығыздығы салыстырмалы жеңіл болғандықтан астенолиттер терең жарылымдар бойымен көтеріліп, жиі-жиі базальттік магма төгіледі. Астенолиттер континенттік қабықты балқытып мұхит алаптарының және геосинклиналдардың пайда болуына келтіреді. В.В. Белоусовтың көзқарасына сәйкес континеттік қабықтың жойылуы «базальт» қабатының аса негізді мантия затына, ал «гранит» қабатының базальт тау жыныстарына алмасуымен қамтамасыз етеді. Сөйтіп, мантиядан негізді және аса негізді материалдың келуінен қабықтың құрамы өзгеріп базиттену процесі жүреді.

Астенолитің энергиясы геосинклинальдық процесті қорландырады, ал оның суыну кезінде геосинклиналь өз дамуын аяқтап, орнында континенттік қабық қалыптасады. Қатпарлы тау өлкелердің түзілуін В.В. Белоусов тау жыныстарының аймақтық метоморфизмімен байланыстырып қарастырады. Ол литосфералық плиталардың жазық бағытта айтарлықтай ысырылуын қабылдамайды. Барлық мұхиттар жас деген байымдауы да тым талас мәселе.