1.3 Нарықтық бәсекелестікті қамтамасыз ету

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (жалпы бөлім) 11 бабының 1 бөлімінің, 1 тармағына сәйкес «заңды бәсекелестікті шектеуге немесе оны жоюға, негізсіз артықшылықтарды алуға, құқықтар мен тұтұнушылардың заңды мүдделерін шектеуге бағытталған монополистік және басқа да қызмет рұқсат етілмейді».

Еркін кәсіпорындар қашан да нарықтардың бәсекелестікке ашық екендігінің кепілі бола алмайды. Белгілі нарықтың компаниясы немесе компаниялар тобы ресурстарға бақылау жасай отырып немесе «тонаушылық» баға белгілеуді қолдана отырып бәсекелестікті шектей алады. Мұндай жағдайларда әрекет етуші кәсіпорындар бағаның осы деңгейімен келіспейтін бәсекелесті нарықтан шығару үшін өз бағаларын уақытша төмендетуге келіседі.

Бәсекелестік шектеулі болған жағдайда, тұтынушыда ерекше таңдау болмайды, ал өндірушілерде бағаны төмендету мүмкіндігін сезінбейді. Нарықтың тиімсіздігін тек мемлекет қана жоя алады. Бұл үшін момнополияға қарсы заңнама дайындалған және монополияға қарсы саясат жүргізіледі. Осы заңдардың өз мақсатына жетуі туралы экономистер бәстесіп келеді. Кейбір жағдайда заңдар бағаларды тұрақтандыру бойынша келісімді алдын алды немесе төмендетті. Басқа жағдайларда, бұл заңдар, кәсіпорындарға олардың жоғары тиімділік көлеміне дейін өсуіне кедергі жасады. Ал, енді бір жерде, олар компанияларға бәсекелестікті қорғауға көмектесті.

Осындай істердің біріне Microsoft компаниясымен болған сот ісі мысал бола алады. Қазіргі кезде компания компьютерлерді бағдарламалармен қамтамасыз ететін ірі өндіруші болып саналады. Компанияның адвокаттары компания ашық нарықта әділ бәсекелесті және ол үстемдікке заңды түрде қол жеткізді деп санайды. Алайда: компания әділетсіз тартысқа килікті, монополияға қарсы заңдарды бұзды және монополист болғысы келеді деген секілді көзқарас та бар. Мұнда үкімет айыптаушы және, осыған сай, сот ретінде қызмет атқарады.

1.4 Тұтынушыларды қорғау

Нарықтар, ресурстарды бөлуде жалпы алғанда тиімді әрекет етсе де, осындай бөлінудің нәтижесі, мәселен, табыстардың қоғамға жағымсыз айырықшалылығы секілді теңсіздіктерге душар еткізуі мүмкін. Сонымен қатар, нарықтық экономикада бағалардың өзгеруі мен жұмысссыздық деңгейінің ауытқуы жиі болып тұрады. Осы жағдайларда үкімет ресурстарды қайта бөле отырып, нарықтың өсіңкілігіне ықпал ете алады..

Қазақстан Республикасында тұтынушылардың құқын қорғау Азаматтық кодекс пен басқа да заңнамалық актілерде көрсетілген құралдармен қамтылады. Осыған орай, Азаматтық Кодекстің 10 бабының 6 тармағында «әр – бір тұтынушының:

• тауарларды сатып алуға, қызметтерді мен жұмыстарды пайдалануға;

• тауарлардың (жұмыстармен қызметтердің) тиісті сапасы мен қауіпсіздігіне;

• тауарлар (жұмыстар мен қызметтер) туралы толық және шынайы ақпарат алуға құқы бар» делінген.

1.5 Экономиканы тұрақтандыру

Нарықтық экономика сатып алушылар мен сатушылардың аяқ астынан қабылдайтын шешімдер тізбегінен тұратын болғандықтан, осы шешімдердің нәтижесіне үй шаруашылықтарында да, кәсіпкерлерде де қиындық тудыратын экономикалық белсенділіктің елеулі ауытқулары жатады. Экономикалық белсенділіктің осылайша өсуі мен төмендеуі экономикалық циклдар деп аталады. Үкіметтің рөлі – экономикалық циклдардың қатаңдығын шектеу және жұмыссыздық деңгейін, бағаларды және экономикалық өсуді басқару арқылы болашақ өсу үшін негіз салу болып табылады.