1. Сұраныс өзгерісіне реакция.

Сұраныс өсті деп қарастырайық. Сонда тепе-теңдік баға мен тепе-теңдік сатылу көлемі де өседі (6 сурет). Егер сұраныс төмендейтін болса, онда тепе-теңдік баға мен тепе-теңдік сатылу көлемі де төмендейді.

2. Ұсыныс өзгерісіне реакция.

Ұсыныс өсті деп қарастырайық. Сонда тепе-теңдік баға төмендейді, ал тепе-теңдік сатылу көлемі өседі. (7 суретт). Егер де ұсыныс төмендейтін болса, онда тепе-теңдік баға өседі, ал тепе-теңдік сатылу көлемі азаяды

3. Сұраныс пен ұсыныстың бірдей өзгерісне реакция.

Сұраныс пен ұсыныс бірдей өсті де қарастырайық. (8 сурет).

Сонда тепе-теңдік сатылу көлемі өседі, ал тепе-теңдік баға жөнінде еш нәрсе айтуға болмайды, себебі сұраныс пен ұсыныс қаншаға өзгергені белгісіз. Егер ұсыныс пен сұраныс бір уақытта төмендеген болса, онда, сөзсіз, тепе-теңдік сатылу көлемі азаяды, ал тепе-теңдік баға туралы еш нәрсе айтуға болмайды, себебі сұраныс пен ұсыныс қаншаға өзгергені белгісіз.

Бір уақытта ұсыныс төмендеп, ал сұраныс өсіп бара жатыр деп қарастырайық. (9 сурет). Онда, сөзсіз, тепе-теңдік баға өседі, ал тепе-теңдік сатылу көлемі туралы еш нәрсе айтуға болмады, себебі сұраныс пен ұсыныс қаншаға өзгергені белгісіз. Егер ұсыныс өсіп, ал сұраныс төмендейтін болса, онда, сөзсіз, тепе-теңдік баға төмендейді, ал тепе-теңдік сатылу көлемі туралы ешнәрсе айтуға болмайды, себебі сұраныс пен ұсыныс қаншалықты өзгергені белгісіз.

Сұраныс пен ұсыныс модельдерінің талдауынан нарықтардың тепе-теңдікке ұмтылатынын байқауымызға болады.

Нарықтық бағаны белігеуде мемлекеттік реттеудің салдарлары

Ешбір ел мемлекеттік реттеусіз өмір сүрмейді, көптеген елдерде ресурстардың көп бөлігі нарықтар көмегімен таратылады. Мемлекет экономикалық мінез-құлықты реттеп отырады. Мемлекеттің араласуының масштабы мен түрлері бір елден екінші елге түрленеді. Мемлекеттік органдар фирма қызметінің ережелерін реттеп отырады, мысалы, монополияға қарсы заң шығару, бұл заң бойынша бәсекелестер арасында баға тағайындау жөнінде келісім жасауға тыйым салынады (рұқсат берілмейді). Кейбір жағдайда мемлекет кейбір экономикалық субъектілерге монополиялық құқықтарды пайдалануға береді, яғни жасанды монополияны жасайды. Мысалы, жаңалық ашуға меншік құқығын қорғау, яғни патенттік құқық. Мұндай мемлекеттік реттеу жаңа және ең тиімді технологияларға жағдайлар туғызады. Мемлекеттік ұйымдар көртеген тауарлар мен қызмет түрлерін, атап айтатын болсақ, ұлттық қорғаныс және білім беру, жолдар мен бақтар, көшелерді жарықтандыру және т.б. сатыды және сатып алады. Нарықтық механизмнің іс-әрекеттеріне түзетулер еңгізу арқылы, оның жағымсыз жақтарын жұмсарту арқылы, мемлекет нарықтық баға белгілеу негіздерін және еркін бәсекені қолдайды. Себебі мемлекеттік органдар экономикалық өмірде маңызды рөль алады, қазіргі кездегі экономиканың қызмет етуін түсіну үшін нарықтардың жұмыс механизмін ғана түсіне қажет емес, сонымен қатар мемлекеттің экономикаға әсерін түсіну қажет. Мемлекеттің қызметін қаржыландыру салықтар мен несиелер арқасында жүзеге асады. Нарықтық экономика дамыған едерде салық салу жүйесі мемлекеттік бюжеттің қалыптасуы мен экономикалық іс-әрекеттерді реттеудің күрделі жүйесі ретінде көрсетіледі.

САЯСИ БАҒА БЕЛГІЛЕУДІҢ МЫСАЛЫ (ҮЛГІСІ).

Бір күні Петербург генерал-губернатор Трепов көрнекті көпестерді өзіне шақырып, олардан қаладағы нанға бағаның неге өскенін сұрады. Меншік капитал иелері шенеунікке нанның бағасы біреудің тілегімен анықталмайды, сұраныс пен ұсыныстың еркін ойынымен анықталады деп түсіндіруге тырыса бастады. Бұл жерде олар өз пікірлерін түсіндіргенде, Адам Смит пен Карл Маркстың еңбектеріне сілтеме берді. «Тіпті Сіз, мәртебелі генерал-губернатор, нарық заңдылығына ешнәрсе істей алмайсыз – ол Сіздің билігіңізде емес». – «Адам Смит еңбектерімен таныспын, - деді генерал-губернатор, - және де сұраныс пен ұсыныс ойыны менің қолымда емес екенін мойындаймын. Бірақ та, мырзалар, сіздерді жиырма төрт сағаттың ішінде Петербургтен жер аударып жіберу менің қолымда». Келесі күні нанның бағасы Петербургте кенет төмендеп кетті. Саяси баға белгілеу әдістерінің жіктемесі. «Жалпы ереже келесідей болады: кез келген шектеу және қосымша реттеу – сыбайластыққа сый» (К.Боровой).

Мемлекет жанама араласу арқылы тек қана сұраныс пен ұсынысқа әсер ете алады:

• кейбір салықтар, атап айтатын болсақ акциздер және жалпы жанама салықтар (сатуға салынатын салық, қосылған құнға салынатын салық),

• Өндірушілерге арналған субсидиялар мен дотациялар, салық жеңілдіктері, яғни «салықтар керісінше».

• Тұтынушыларға арналған субсидиялар мен дотациялар олардың сұранысын жоғарлатады.

• Трасферттік төлемдер - бұл мемлекеттің фирмалар мен тұрғындардан салық ретінде алып, азаматтарға зейнетақы, жәрдемақы, стипендия және т.б. түрінде төлейтін қаражаттары. Трансферттер, мысалы, сұранысқа (тұрғын-үй құрылысы) немесе ұсынысқа (ауыл шаруашылығы және көмір өндіру) әсер етеді.

• Қорларды басқару. Тауар салыстырмалы түрде арзан болған кезде мемлекеттік ұйымдар тауар қорларын жинауы мүмкін, ал тауардың бағасы жоғарлаған кезде – тауар қорларын сата бастайды.

• Импорттық баж салықтары.

• Экспортты ынталандыру салық жеңілдіктері немесе эксперттық сый ақылар арқылы жүзеге асады, ол отандық өнімді арзандаттырады және, демек, оны бәсекеге төтеп беретіндей қылдырады.

• Импортқа тыйым салудан бастап импортталатын өнімді сертификаттау сияқты тарифтік емес шектеулерге дейінгі импорттық шектеулер.

• Валюталық реттеу, яғни орталық банктің валюта сатуы мен сатып алуы.

Мемлекеттің тура араласуы дегеніміз, мысалы, мемлекеттік ұйымдар мен фирмалар көрсететін қызмет түрлеріне тұрақты бағаларды тағайындау (темір жол билеттерінің бағалары немесе пошта тарифтері) немесе бәсекелес нарықтарда шекті бағаларды (минималды немесе максималды) тағайындау. Сонымен қатар, рационалдаудың тура әдісі ретінде карточкалар, талондар және игіліктерді орналастырудың т.б. атрибуттарын еңгізу болып табылады. Мысалы, Англияда екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көп уақытқа дейін карточкалар сақталып отырды. Олар 50-ші жылдардың ортасында ғана біржолата жойылды.

Қайсыбір нарыққа мемлекеттік әсер етудің негізгі құралдары: