Осындай жағдайларда Халықаралық Құқықтың рөлі

үлкейеді,Оның ішінде Мемлекеттердің Сабақтастық Институтының маңызы зор.

Халықаралық құқықта сабақтастық деген ұғым – бір мемлекеттің басқамен ауысуы яғни, міндеттері мен құқықтары жаңа туылған мемлекетке ауысады. Сабақтастық ежелден келе жатқан институт.

Сабақтастық жүзеге асырылған кезде мемлкеттер қаншама оның қатысушысы болғанмен де әрқашанда екі жаққа бөлінеді:

1. Жаңа туылған мемлекет яғни, бүкіл жауапкершілік бұл мемлекетке өтуі( мирасхор деп атайды).

2. Ыдыраған мемлекет бұл халықаралық қатынастардан толықтай және территориясының бір бөлігі не қатысты жауапкершілікті мойнына алатын мемлекет( ізашар деп атайды).

“Сабақтастықтың сәті”деген ұғым белгіленген жауапкер-

шілікті жүзеге асыруда жаңа мемлекеттің ескі мемлекетпен ауысу мерзімін айтамыз.

Көп жағдайда сабақтастықтың пайда болуына әкелетін жағдайлар:

Мемлекеттердің қосылуы,бөлінуі, бөлігінен бөліп алу, бір бөлігін басқа мемлекетке берілуі.

Мемлекеттің сабақтастығы халықаралық норма-ларымен және мемлекеттердің келісімімен белгіленеді 1978ж “Шарт жөніндегі мемлекеттік мәселесі бойынша Венадағы Конвенция ”қабылданды. 1983ж “Мемлекеттік меншік, мемлекеттік архиві және мемлекеттік қарызы жөніндегі сабақтастық мәселесі бойынша Венадағы Конвенция ”қабылданды. Бірақ бұл екі Конвенция күшіне енген жоқ. Бұған қарамастан мемлекеттер сабақтастығы жөнінде қатысты әртүрлі мәселелерді шешуге маңызы бар. Осы айтылған сабақтастық мәселесі халықаралық құқықтың қағидаларна сәйкес жүзеге асырылады. Ол БҰҰ Уставында бекітілген. КСРО ыдырағаннан кейін мемлекеттер арасында әртүрлі сабақтастық мәселелері жүзеге асырылды.

3. 1978ж Венадағы Конвенция бойынша шарттарға қатысты әртүрлі мәселелері сабақтастықтың негізгі мәселесі болып табылады. Мемлекеттер біріккен кезде ескі мемлекеттердің шарты жаңа мемлекетке яғни оның құқықтарына, мақсаттарына т.б. қайшы болмайтын болса, онда ол өз күшінде сақталып тұрады. Бір мем-лекеттің орнына бірнеше жаңа мемлекеттер пайда болған кезде оның шарттары сол жаңа мемлекеттің территориясында жұмыс істей береді. Бірақ мемлкеттер бұдан басқа келісімдерге отыра алады. Егер де ескі мемлекеттің бір бөлігінде жаңа мемлекет құрылып сол жерге байланысты шарт жүріп тұрса онда тек сол жерде ғана шарттың күші сақталып тұрады, яғни басқа қасындағы жаңа мем-лекеттерге қатысы боламайды. Егер де бір мемлекеттің кез-келген бір территориясы басқа мемлекеттің территориясына көшкен кезде, онда сол территорияда жүрген шарттар тоқтатылып ол жерге жаңа мемлекеттің шарттары жүре бастайды. Бірақта жаңа мемлекеттің шарты ол территорияның мақсатына, объектілеріне қайшы келмеуі тиіс.

Шарттарға қатысты сабақтастықты реттейтін

1978 ж Венадағы Конвенция бойынша мемлкет біріккен

кезде,бөлінген кезде,бір бөлігі бөлінген кезде және сол бөлікті басқа бір мемлекетке берген кезде жаңа мемлкеттің мүддесіне, объектісіне, мақстаттарына, т.б. қайшы келетін болса бұндай сабақтастық жүзеге асырылмайды. Кеңес Одағы ыдырап оның орнына жаңа мемлекеттер, яғни ТМД мемлекеттері пайда болаған кезде 1978ж Венадағы

Конвенция шарттарына және ТМД елдерінің арасындағы сабақтастық мәселесі бойынша қабылданған келісімдерге сүйеніп отырды.

Мемлекеттің меншік сабақтастығы деп ыдыраған мемлекеттің ішкі заңдарына сәйкес тиісті құқықтарын, мүліктерін және мүдделерін жаңа пайда болған мемлекетке тапсыру кезі болып саналады. Сабақтастықтағы мемлекеттің меншігіне байланысты маңызды проблемаларының бірі жаңа мемлкетке өтетін меншік болып табылады.

1983ж Венадағы Конвенция бойынша бұндай меншіктердің өтуі компенсациясыз болуы керек делінген . Бұндай жағдайлар мемлекетті бөлу немесе оның бір бөлігін бөлген кездегі сабақтастықтың нәтижесінде ескі мемлекет пен жаңа мемлекет арасында пайда болған әділ компенсацияға шығын келтірмейді деп айтылған.

Ескі мемлкеттің меншігі жаңа мемлекетке өткен кезде шығын келтіру мен мүліктерді жоюды болдырмау үшін барлық жағдайларды болдырмау керек.

Жылжитын және Жылжымайтын меншіктердің әртүрлі режимдерінде өтеді. Сабақтастық нормалармен белгілейді. Бірнеше мемлкеттер бірігіп олардың орнына жаңа бір мемлекет пайда болған кезде бүкіл меншіктері сол мемлекетке өтеді. Мемлекет бөлінген кезде немесе оның территориясында бірнеше жаңа мемлекеттер пайда болған жағдайда:

• Ескі мемлекеттің жылжымайтын мүлкі сол территориядағы пайда болған жаңа мемлекетке өтеді;

• Мемлекеттің бір бөлігінде жаңа мемлекет пайда болып сол жердегі мүліктер орнында қалады;

• Жылжитын мүлік қай территорияда қызмет етсе сол жерде қалады, қалғандары әділ түрде бөлінеді.

Осылардың барлығы тек жаңа мемлекеттер бір-бірімен

келісілмеген жағдайда бөлінеді.

Мемлекеттің өз территорияның бір бөлігін екінші

мемлкетке тапсыру барысында ескі мемлекеттің келісімімен реттеледі. Осындай жағдайларда сол бөліктегі жылжитын, жылжымайтын мүліктер жаңа мемлекетке беріледі.

Мемлекеттің территорияның бір бөлігінде мемлекеті құрылса немесе бір бөлігін екінші бір мемлкетке берілген кезде:

• Бұрынғы мемлекеттің меншігі сол бөлікте ор-

наласқан болса жаңа мемлекетке беріледі;

• Егер жылжитын мүліктер сол бөлікте қызмет етсе,онда жаңа мелкеттің қолына көшеді.Қалған мүліктер әділетті түрде бөлінеді.

Мемлкеттік меншікке байланысты сабақтастықта

мемлкеттік ядролық қаруына қолданылмайды. Мысалы: 1986ж Шартқа сәйкес Ядролық қару Ресейдікі болсын, АҚШ-тікі болысын, Франциянікі, Қытайдікі, Англиянікі болсын оны таратуға тыйым салынады деп бекіткен.

ТМД мемлекеттері 1991ж 30 желтоқсандағы шет елдегі меншіктерді бөлу туралы Келісіміне сәйкес мемлекеттер өзіне тиген үлесін басқа мемлекеттердің мүдделеріне, заңдарына қайшы келмей қолдану және қарау болып табылады. Бірақта уақыт өте әртүрлі қиыншылықтар пайда бола бастады. Мысалы: шетелдегі қарыздарын өтеу қиыншылыққа соқты. 3 ақпанда 1993ж Ресей Президентінің жарлығымен Ресей Федерациясы шетелдегі барлық қарыздарды өз мойнына алатын болды, есесіне шетелдегі меншіктер Ресей Федерациясына өтетін болды.

Мемлекеттің архиві деп бұрынғы өткен құжаттарының түрлерінң ,сабақтастыққа дейінгі жұмыс кезіндегі мемлекеттің иемденіп жасаған құжаттары,сол мемлекетке тиісті болып табылатын ішкі заңдарына сәйкес әртүрлі мақсаттарға оның қаруы есебінде болып табылған құжаттар.

Мүдделі мемлекеттердің келісімімен немесе осыған сәйкес халықаралық органдармен ыдыраған мемлекеттің архивтері жаңа мемлкеттің архивтеріне өту барысында компенсация алынуы мүмкін.

Бірнеше мемлекеттер бірігіп жаңа мемлекет құрған кезде бүкіл архивтері сол мемлекетке өтеді.

Мемлекетті бөлу кезінде оның орнына жаңа мемлекеттер пайда болған кезде ыдыраған мемлекеттердің архиві сол территорияға байланысты құжаттарды жаңа мемлекетке үлестіреді. Себебі мемлекетті басқару үшін және сол елдің дәстүрін т.б сақтау үшін. Ал басқа жаңа мемлекеттерге архивті 1983ж Венадағы Конвенция бойынша әділетті түрде барлық жағдайларға сәйкес бөлінеді.

Мемлекеттер архивті бөлу кезінде екі мемлекеттердің халықтарына, құқығына, тарихына және мүдделерінің кері дамуына әсер етпеуі керек.

Мемлекеттің бір территориясын бір бөлігін басқа мемлекетке берілген кезде ол архивімен беріледі және келісімдер екі мемлекеттер арасында реттеледі.

Кеңес Одағы ыдарған кезде оның архивтері әр мемлекетке сәйкес үйлестірілді.

1997ж 6 шілдеде Кеңес Одағының архивтері туралы келісім жасалды. Яғни оның біртұтастығы және фондарының бөлінбестігі туралы . Осы келісімге қатысқан мемлекеттер бұл комплексті құжаттарды иемденуге ұмтылмайды. Бұрынғы бөлінген архивтер бір жерге жиналды.

Осы келісімге қатысушылар керек кезінде сол фондтан керекті комплексті құжатты немесе оның копиясын ала алады.

Архивтегі материалдар әр мемлекеттің байлығы, әдет-ғұрып. Мысалы: Аумақ жөнінде міселелерді осы архивтегі материлдар , құжаттар арқылы дәлелдейміз.

Сабақтастықта мемлекеттің қарызы дегеніміз ескі мемлекеттің басқа мемлекетке, ұйымдарға және басқа да халықаралық құқық субъектілеріне кез-келген финанстық міндеті. Мемлекеттің қарыз жөнінде сабақтастық кредит алушылары құқықтарына мен міндеттеріне дау көтермейді.

Халықаралық ұйымдар мен екі тараптағы мемлекет шешімдері бұл мәселелерді қарастырмаса ,онда жаңа мемлекетке өткен қарыздары мерзімі сабақтастық кезінде белгіленеді.

Мемлекеттер бірігіп жаңа бір мемлекет құрған кезде алдыңғы мемлекеттердің қарыздары осы жңа мемлекетке көшеді.

Егер бір мемлекет бірнеше бөлікке бөлінген кезде және ыдыраған мемлекеттің қарызы мәселесін қарастырмаса, онда бұл қарыздар әділетті түрде бөлінеді.

Кеңес Одағы кезінде мемлекеттің қарызы жөнінде мәселелер мемлекет ыдырамай тұрып-ақ шешілген болатын. 21 қазанда 1991ж Армения, Белоруссия, Қазақстан, Қырғыстан, Молдова,Ресей,Тәжікстан, Түркменистан және батыс мемлекеттерінің кредит алушылар арасында КСРО-ның шетелдегі кредиторлардың сыртқы қарыздары және оның сабақтастығы туралы Меморандумға қол қойылды . Кейінірек 4 желтоқсан 1991ж мемлекет сыртқы қарызы жөнінде сабақтастық туралы шарт бекітілді сондай-ақ 13 наурызда 1992ж бұл шартқа толықтыру туралы келісім жүргізілді.

1992ж Ресей мемлекеті бүкіл КСРО-ның сыртқы қарызын өз мойнына алды.

Халықаралық ұйымдарға мүше болу мәселесі әр түрлі қарастырлады, мысалы, Пакистан Үнді мемлекетінен бөлінгенде БҰҰ ның шешімі бойынша Пакистан БҰҰ мүшесінен айырлды, өйткені ол жаңа мемлекет ретінде танылды, сол сияқты ҚСРО ыдыраған жағдайда одақтастық республикалар БҰҰ-на жаңа тәуелсіз, егеменді мемлекет ретінде тіркелді, алУкраина және Беларусия мемлекеттері қайтадан тіркеуден өтті.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. АваковМ.М. Правопреемство освободившихся государств.М.,1983

2. ЛукашукИ.И. Конституции государств и международное право. М.,1998

3. Моджорян Л.А. Основные права и обьязанности государств.М.,1965

4. Павлов О.Признание и установление дипломатическох отношений/ Международная жизнь/1986

5. Фельдман Д.И., Курдюков Г.И. Основные тенденции развития международной правосубьектности. Казань,1974

6. Черниченко С.В. Международное право: современные теоретические проблемы. М.,1993