2. Халықаралық құқықтың негізгі қағидалары.

БҰҰ Жарғысының қағмдалар туралы бабында бірінші орынға келесі пунк қойылған: ''Ұйым оның мүшелерінің егеменді тендік қағидаларына негізделеді. '' /2-бап/. Бұл қағида БҰҰ-ның негізіне ғана емес, сонымен қатар халықаралық қатынастарды басқару жүйесінің негізінде жатыр. Ол БҰҰ Жарғысына сәйкес мемлекеттер арасында ынтымақтастық және достық қарым - қатынастарды реттейтін халыұаралыұ құқық қағидалары туралы Декларацияда көрініс тапқан. Соңыыында бұл қағида Еуропада Ынтымақтастық және Қауіпсіздік Кеңесінің Қорытынды актісінің қағидалар туралы Декларациясында, 1989 ж. Венада өткен СБСЕ құрамына кіретін мемлекет –мүшелерінің кездесүінің Қорытынды құжатында, 1990 ж. Жаңа Еуропа үшін Париж Хартиясында және басқа құжаттарда дамуын тапқан.

Мемлекеттердің егеменді тендік қағидасы қоғамның феодализмнен капитализмге өту кезеңінде қалыптасып, халықаралық құқықтың басты, негізгі қағидаларының біреуіне айналды. Бірақ ескі /классикалық/ халықаралық құқықта мемлекеттердің егемендігін құрметтеу қағидаларымен қатар оны бұзатын қағидалар да болған. Ол –мемлекеттердің соғысқа құқығы. Егеменді тендік қағидасы халықаралық құқықтың басқа қағидалары сияқты тек қана '' өркениетті'' мемлекеттерге таралады.

Қазіргі халықаралық құқықта мемлекеттердің егеменді тендік қағидасының мағынасы кеңейтілді. Ол келесі жағдайлар ды құрайды:

1. Әр бір мемлекет басқа мемлекеттің егемендігін қадірлеу керек;

2. Әр бір мемлекет басқа мемлкеттің территориялық тұтастәғынжәне саяси тәуелсіздігін құрметтеу керек;

3. ӘР бір мемлекет өзінің саяси, әлуеметтік, экономикалық және мәдени жүйесін таңдауы мен дамытуға құқылы;

4. Барлық мемлекеттер заңды түрде тең. Саяси, әлеуметтік, экономикалық жүйелерінің айырмашылығына қарамастан, халықаралық қоғамдастықтың мүшелері түрінде олар бірдей құқықтар мен еркіндіктерге ие бола алады;

5. Әр бір мемлекет пайда болған сәттен бастап, халықаралық құқықтың субъектісі болып саналады;

6. Әр бір мемлекет өз мүддесіне тиетін халықаралық таластарды шешуге қатысуына құқықлы;

7. Әр бір мемлекет халықаралық конференцияларда және халықаралық ұйымдарда бір дауысқа ие болады;

8. Мемлекеттер халықаралық нормаларды келісім бойынша тең құқықтылық негізде жасайды. Қандай да бір мемлекеттер тобы өзі шығарған халықаралық құқықтық нормаларды басқа мемлекеттерге байлай алмайды.

Әрине, халықаралық құқық субъектілердің заңды турде теңдігі олардың іс жүзіндегі теңдігін көрсетпейді. Мемлекеттердің егеменді теңдік қағидасы мен олардың іс жүзіндегі теңсіздігі арасында белгілі қарама -қайшылықтар бар. Бұл қарама-қайшылық халықаралық конференцияларда және ұйымдарда халық саны көп және халық саны аз мемлекттердің 1 ғана дауысқа ие болудан көрінеді. Осыған қарамастан бұл қағида бүкіл халықаралық жүйенің құрамдас бөлігі болып, БҰҰ Жарғысының қағидаларының арасында бірінші орында тұр.

Тәуелсіз мемлекеттердің өмір сүруі қоғам дамуының заңдылығы болғандықтан, егеменді теңдік қағидасы осы заңдылықтың бір көрінісі болып табылады. Ол мемлекеттердің еркін дамуын қамтамассыз ету жолына бағытталып, ніші мемлекеттер үшін қорғау қызметін атқарады. Бұл қағида халықаралық істерді шешу кезінде әр бір мемлекеттің бірдей қатысуын қамтамассыз етеді.

Сонымен бірге бұл қағида қазіргі кезгі жалпы халықаралық ұйымдарда сан жағынан басым болатын кішілі мемлекеттердің жігерін үлкен мемлекеттерге байлаудан кепілдік болып табылады.

Қалыпты халықаралық қатынастар егемендікті шектеусіз мүмкін емес деген бекітулер жаңа ғылыми әдебиеттерде кездесіп жатыр. Шынында да қазіргі кезде мемлекеттер өзінің өкілеттігін . өздері құрған халықаралық ұйымдарға беріп жатыр. Бұл көптеген себептерге байланысты: глобальдік проблемалардың санының өсуі; халықаралық ынтымақтастық аймағының кеңеюі, осыған байланысты халықаралық реттеу объектілердің санының өсуі.

Бірақ бұл халықаралық қатынастарда осы қағиданың қосылуын білдірмейді. мемлекеттер өкілеттігінің бір бөлігін халықаралық ұййымдарға өз еркімен беру- егемендігін шектеу емес, керісінше егеменді құқықтың құрамына кіретін келісім бекіту құқығын жүзеге асырады. Сонымен бірге мемлекеттер өздерінің артынан халықаралық ұйымдардың қызметін қадағалау құқығын қалдырады.

Егеменді мемлекеттердің өмір сүруіне тәуелді егеменді теңдік қағидасы қазіргі заман халықаралық құқық қағидалар жүйесінің маңызды бөлігі болып қалады. Оның қатал орындалуы әр бір мемлекет пен халықтың еркін дамуын қамтамассыз етеді.

Сонымен бірге іс жүзіне көз жабуға болмайды.Ірі мемлекеттердің нормашығару процессіне ықпалы сезінеді.

осылай космостық кеңістік тәзтібі осы мемлекеттермен анықталған. Қазіргі заман жағдайларда жаңа әлемдік тәртіп орнату, қаруды шектеу саладағы келісімдерді шығару осылардан тәуелді. Н. Ә. Назарбаев шет елдер дипломатиялық корпустың және халықаралық ұйым өкілдерінің алдында былай деген: '' Идеологиялық белгілер бойынша бөлінген және конфронтацияның приматына негізделген бұрынғы биполярлық жүйенің орнын баса алатын жаңа әлемдік тәртіптің қалыптасуына біз де қатысып жүрміз. Жаңа әлеморнату жүйенің қалыптасуы қандай қиындықпен өтіп жатқанын біз де көріп тұрмыз. Әлемдік тәртіпті орнатудың екі жолы бар. Біріншіден, жан-жақты дипломатиялық институты мен халықаралық құқық тың мығымас экономикалық, әскери слсдағы дамыған мемлекеттер тобының немесе бір ұлы мемлекеттің шексіз басшылығымен сипатталатын бірөлшемді үлгі. '' ¹

Басқа мемлекеттердің ішкі істеріне арласпау қағидасы.

Бұл қағида егеменді тендік қағидасымен қтар халықаралық құқықта ұлттардың мемлекеттігі үшін күрес процессінде, буржуазиялық- демократиялық төңкерістер кезеңінде құрылған.

Араласпау қағидасы БҰҰ Жарғысында анықталып белгіленге. (2-бап, п. 7.). БҰҰ БА –ның мемлекеттердің ішкі істеріне араласуды жібермеу туралы көтеген резолюцияларында Бүкілеуропалық Кеңестің Қорытынды актісінде осы қағиданың беделді талқылауы берілген. ''Мемлекеттердің ішкі өкілеттігіне кіретін істерге '' арласу БҰҰ Жарғысына сәйкес жіберілмейді.

Бұл жерде тек бір айырмашылық бар: қағида 7-бөлімде көрсетілген шараларды қолданбауды көздейді. (2-бап, п.7).Басқаша айтқанда, егер агрессия актілері мен тыныштық бұзылса және бейбітшілікке қауіп қатер төнген жағдайда, БҰҰ ҚК-нің шешімі бойынша араласпау қағидасы мемлекеттерге мәжбүрлік шраларды қолдануға кедергі жасамайды.

Осылай ҚК және БА бұл істің ішкі істерге кіретімен бірге қауіпсіздік пен бейбітшілікке қауіп-қатердіңбаршылығын анықтады. Осының негізінде ішкі істерге жанасуын білдірді. 1993ж. бір қатар резолюцияларда ҚК Камбоджа боцынша сайлау өткізу, сөз бостандығын қамтамассыз ету және т. б. сұрақтарын қозғады.

Осылайша, еш бір мемлекет немесе мемлекеттер тобы басқа мемлекеттердің ішкі істеріне және сыртқы істеріне не тікелей, не жанама түрде араласуға құқығы жоқ. Халықаралық құқықтың бұзылуы қарулы араласумен бірге кез-келген мемлекеттің құқық қабілеттілігіне Қарсы қауіп-қатер болып табылады. Мемлекеттердің саяси, экономикалықжәне мәдени негіздеріне бағытталған кез-келген араласу жіберілмейді. Басқа мемлекеттерді өзіне бағындыру мақсатында эконкмикалық, саяси жіне басқа да шараларды мадақтау мен қолдануға еш қандай мемлекеттің құқығы жоқ.

Сонымен қатар, басқа мемлекеттердің құрылымын зорлықпен құлатуға бағытталған жарылыстық, террористік немесе қарулы іс-әрекеттерге жол беру, оларды айтақтау, ұйымдастыру, жандандыру, қаржыландыру, оларға жол беру және басқа мемлекеттердің ішкі қақтығыстарына араласу халықаралық құқықпен барлық мемлекеттерге рұқсат етілмейді.

Осы қағида бойынша халықтардың ұлттық өзгешелігін жоюға бағытталған шараларды қолдану халықаралық құқықпен тиым салынады. Бұл араласу қағидасының бұзылуымен қатар халықтардың құқықтары мен бостандықтардың бұзылуын көрсетеді.

Қандай да бір мемлекет тарапынан басқа мемлекеттің экономикалық, саяси, әлеуметтік және мәдени жүйелерін таңдау процесіне араласу жіберілмейді. Әр халық қандай жүйеде өмір сүретінін өз і таңдайды. Халық өзі қалайтын жүйеге сай болу керек.

Араласпау қағидасы халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының бірі болуына қарамастан, оның бұзылуы –халықаралық құқықта кәдімгі іс. Араласпау түрлері, мүмкіндіктері және басқа да қоғамдық құбылыстар халықтардың әлеуметтік, саяси, экономикалық, ғылыми-техникалық өміріндегі прогресспен, қоғамның дамуымен тікелей байланысты. Ғылыми- техникалық саланың мысалдары бәрімізге белгілі. Айталық, мемлекеттердің шекарасын бұзбай, территориясын электрондық ''қадағалау''. Технологиялық әрекеттер арқасында елдің экономикасын бағындыру ше? Ел экономикасын кредиторлардың талабына сай жасамайынша, үкіметаралық, мемлекеттік кредиттерді бермеу және т. б.

Ал Қазақстанды алатын болсақ, араласпау қағидасы оның келісімдік тәжірибесінде қатал сақталады. Бұл қағида экономикалық және гуманитарлық саладағы интеграцияның дамуы туралы Ресей Федерациясы, Қырғыстан, Беларусь, Қазақстан арсындағы келісімнің 1-бабында, достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы Ресей Федервциясы мен Қазаұстн арасындағы келісімде, Қазақстан және Испания Патшалығы арасындағы қарым-қатынас негіздері туралы Декларацияда және т. б. құжаттарда белгіленген. ²

Мемлекеттердің ынтымақтастық қағидасы.

БҰҰ Жарғысын құрайтын нормалар жүйесінде мемлекеттердің ынтымақтастығының идеясы негізгі болып табылады. Жарғының бірінші бабы ұйымның басты мақсаттарын айта отырып, осы ұйымның '' халықтардың мақсаттарына жету жолындағы ұлттар келісімнің орталығы болуы керек.''

1993 ж. халықаралық құқықтың қағидалары туралы Декларациясы осы қағиданың мағынасын келесідей ашады:

1. Халықаралық ынтымақтастықты, бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау мақсатында мемлекеттер халықаралық қатынастарда әр түрлі салаларында қарым-қатынас жасауы міндетті;

2. Мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық олардың экономиколық, саяси және әлеуметтік айырмашылықтарынан тәуелсіз жүру керек;

3. Бүкіл әлем экономикасының дамуы жолында мемлекеттер ынтымақтасуы керек, әсіресе дамкшы елдерде.

1975 ж. Бүкілеуропалық Кеңестің Қорытынды акті Еуропадағы жағдайға сай осы қағиданы қолданады.

Әрине ынтымақтасудың дәл формалары және көлемі мемлекеттерден, олардың материалдық ресурстарынан, ішкі заңдарынан және өзіне алған міндеттерінен байланысты. Бірақ саяси-құқықтық құжаттардың сараптауы мемлекеттердің осы қағидаға әмбебап мағына бергісі келетінін көрсетеді.

Керісінше ойлайтын заңгерлер де бар. Олардың түсінігінше мемлекеттер халықаралық қытынастардың әр саласында ынтымақтасуға міндетті. Ал осы міндеттің қалайша іс жүзіне асырылатынын айтпайды.

Ақиқат ортада орналасқан деп айтуға болады. Осы қағида барлық қағидалардың ішінде орналасқан және көбінде идея маңызын иеленеді.

Қазақстан ынтымақтастық жөнінде көптеген келісім –шарттарға отырды Мысал ретінде, Хлықаралық құқық құжаттарының жиытығына енген құжаттарды айтуға болады.³

Халықаралық міндеттерді адал орындау қағидасы.

Бұл қағида халықаралық құқық сияқты өте көне. Рим заманынан бері оны ''пкта сунт серванда'' /келісімдер орындалуы керек/ деп латынша атаған. Қолайсыз келісімдерді болдыртпау үшін букіл мыңжылдықтар бойы осы қағидадан айрықшылықтар жасалған. Әдеттегідей, діни-саяси негіздер шығарылған тек 1945 ж., БҰҰ Жарғысының қабылдануымен осы айрықшылыұта жалпы критерий пайда болды. Бұл қағида БҰҰ Жарғысына сай емес міндеттерге таралмайды.

Критерий келесіні білдіреді:

1. Мемлекеттер БҰҰ Жарғысына сай өз міндеттерін атқаруға міндетті;

2. Мемлекеттер боақа келісімдер бойынша міндеттердің ішіне тек қана БҰҰ Жарғысына сай болатын міндеттерді атқаруға тиісті;

3. Егер БҰҰЖарғысы бойынша мемлекеттердің міндеті басқа келісім міндетімен қарама-қайшылыққа келсе, онда Жарғы бойынша мемлекеттердің міндеті заңды болып табылады., ал басқа міндет –заңсыз.

1969 ж. Халықаралық келісім құқығы туралы Веналық конвенция және 1986 ж. халықаралық ұйымдар арасында немесе халықаралық ұйымдар арасындағы құқық туралы Веналық конвенция келісім мүшесі '' келісімді орындамағаны үшін ақталу ретінде өз мемлекетінің ішкі құқығына сілтеме жасай алмайтындығын '' атап айтты. /27 –бап/ Айрықша жағдайлар- егер бұл бұзылушылықтар кез- келген мемлекет үшін анық және үлкен маңыз алатын ішкі құқығының нормаларына тиісті болса. / 46-бап . осы конвенция./

Қағида міндеттеден біржақты бас тарту мен қайта қарауға жол бермейді.

Берілген қағиданың мағынасының дамуы нақтылану жолымен келе жатыр. Нормаларды орындау ісі күрделенуде. Міндеттерді адаал орындау қағидасын іске асырудың маңызды құралы болып келе жатқан ұлттық құқықпен өзар іс-қимыл жасау мәселелері осы қағиданың мағынасына кіреді.

Қазақстан өзінің келісім тәжірибесінде міндеттерді адал орындау қағидасын басшылыққа алуға тырысады. Онымен қоса, Қазақстан өз келісімдердің мәтіндеріне міндеттер мен келісімдерді іске асыру механизімін бірге қосады. Бұл жағдай достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы Ресей Федерациясы мен Қазақстан арасындағы Келісімнің 37 –бабынан, экономикалық және гуманитарлы салалар дағы интеграцияның дамуы туралы Қазақстан, Беларусь, Қырғыстан және Ресей Федерациясындағы Келісімнің 27-бабында көрініс тапқан.

⁴