2.4. Органнзмиін сәуле зсеріне жауабы

Иондаушы сәуле тірі затқа әр уақытта зақымдаушы әсер етеді. Ағзалар мен жүйелер қызметінің қалыгггы деңгейден ауыткуы зақымдаиудыц тікелей нэтгижесі болып табылады. Организмнің сәуледен зақымдануы тек зақыманудан ғана емес, оган қарсы реакциялардан турады. Зақымдану дэрежесі дозаға пропорционал, ал организмнің реакциясы жүйенің қалыпты деңгейден ауъггқуына пропорционал.

Организмнің сәуле эсеріне жауабы өте алуан жэне эсер етуші факторлармен — сэулеленумен соңдай ақ организмнің қасиетгерімен анық- талады. Біріншіден, биалогиялық таімділік сәуленің сіңірілген дозасына байланысты; орташа алғанда бұл тура тэуелділік - дозаның артуымен тиімділік күшейе түседі.

Екіншіден, сэуле әсерінің тиімділігі дозаның уакытқа қарай бөлінуіне, яғни энергияны сіңіру жылдамдыгына байланысты. Жиынгық дозаның жеке фракцияларға бөлінуі жэне емді үзіліс жасап жүргізу сәулемен зақымданудың азаюьгаа келеді, вйткені сәуле әсерінен кейін бірден басталатын қалпына келу процестері ішінара болса да пайда болган зақымдануларды азайтуға ықпал етеді.

Үшіншіден, сәулемен зақымданудың дәрежесі мен пішіні сэулелену энергиясының организмге таралуымен анықгалады. Бірақ көп зақымдау тиімдшігі бүкіл организмге сәуле эсерін күшейтуге себепші болады. Неғүрлым көп зақымдаушы тиһхділік бүкіл организмнің сэулелеиуіне (жалпы эсер) себепші. Кіші өзгерістер организмнің жекелеген бөліктеріне сол дозада (жергілікті әсері) эсер етеді. Сонымен бірге қай бөліктердін сэулеленуі бэрібір емес. Қүрсақгы сзулелендірудің ең (аз нәтиже береді) көп салдары болса, ал аяқ қолды сәулелендіру ең аз нәтиже береді.

Төртіншіден биологиялық ықпал сәуле эсрінің түріне байланысты. Әртүрлі сэуле түрлері бірдей дозаның өзінде эртүрлі тиімділік береді. Әр түрлі сэуленің бірдей дозасы эсер еткен кезінде дамып келе жатқан сәуле зақымдану дәрежесінің біркелкі еместігі иоңдаушы сэулелердің салыстырмалы биология- лық тиімділігі (СБТ) туралы үгымды түжырымдауға мэжбүр етгі.

Соньгмен дозасы 100 радияциялық шапшаң нейтрондардың адамға биологиялық әсері 1000 радиациялық гамма-сәулелендіру дозасьгадай болады.

2.5. Ағзалар мен тіндердің радиосезімталдылығы.

Адамның барлық агзалары мен тіндері иондаушы сэулеге сезімтал келеді, бірақ олардын сезімтаддылығы біркелкі емес. Сәулелендіру кезінде бір ағзаның өзінде жэне тіпті сол ағзаның жасушалары мен тіні әртүрлі зақымданады. Осы қасиет салыстырмалы радиосезімтадцық деп аталады.

Сәуле әсерінен кейін қай агзалар мен тіндерде морфологиялық взгерістер кебірек болатыны злдеқашан анықгалган. Сәулеленуге қан қорытушы тін, ішектің безді аппараты, жыныс бездерінің эпителиі, көз жанарының қуысы мен тері эпителиі көбірек сезімтал келеді. Олай болса, лимфатикалық бездерді, талақ көк бауыр, сүйек миы, үрық бездерін, ашы ішек сияқгы ағзаларды сәулелендірген кезде елеулі сэулелік зақымданулар пайда болады. Одан эрі

ррив

радиосезімталдылык деш^ейі женінен эндотелий, фнброзды тш, ішкі «залір- дын иаренхимасы, шеміршек тіні, бүлшык егттгр және ең акырьщдз жүйке тікдері. Бул градаци* сәуледен зақывдаңцырулардын саяыстырмалы тздпайы морфолоітмлық квріністеріне негізделген. Бірақ, бұл сәуле әсерінщ салдарын толык көрсете алмайды. Двлірек айтконда, жүйке тіні кызметілін взгеруі, тіпті сәулеленудін салыстырмалы дозасынын өаінде-ақ вте тез болатыны белгілі. Тіндер мен жасушалардын радиосезімталдылығы туракты шама еыес. Ол организмнін жагдайына, сәулелену сәтіндегі онын кызметінін скпатына, эсіресе сырткы жагдайлардыц (температура, сптегінің кұрамы және т.б. факгорлар) ыкпалына байланысты елеулі түрде өзгереді.