Ж алпылауыш сөздер

Бірыңғай мүшелермен кызметтес, түлғалас болып, оларды ортақ жинақтау мэнін

білдіретін мүше.

Жалпылауыш сөздердін жасалу жолдары

I I ' \ , \

. . жалпылау жинақтык сан сілтеу есімдіп ... . зат есім _ есімдіп есім

мыналар, осылар, бэрі, баршасы, екеуі, үшеуі зат есімдер

бұлар, солар, олар барлығы

Қазақстанның ең ірі Шымкент, Аса, Мағаш, Мына өзендер: Іле,

көлдері мыналар: Алматы, Жандос - үшеуі Қаратал, Акеу, Лепсі -

Балқаш, Алакөл, Қарағанды - бэрі оңаша эңгімеле- Балкаш көліне күяды.

Сасықкөл. үлкен қала. | сіп отыр екен.

Жалпылауыш сөз Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшеден Бірыңғай мүшенің

бірыңғай мүшеден кейін келсе, оның алдынан сызыкша алдында жалпылауыш

бүрын түрса, одан койылады. сөз түрып, соңыңда

кейін кос нүкте сейлемнің баска

койылады. мүшелері келсе,

бірыңғай мүшеден

бүрын кос нүкте,

олардан кейін

сызықша қойылады.

Айқындауыш мүше

Сөйлемде белгілі бір мүшенің мағынасын басқа сөзбен түсіндіріп, нақтылап көрсететін сөйлем мүшесі.

1 | 1 2

Онашаланған айқындауыш Қосарлы айкындауыш

(өзінен бұрын түрған сөзді айқындап, (Айкындайтын мүшесіне қосалқы атау

дэлелдеп, түсіндіріп түратын бір немесе болады.)

бірнеше сөз.) Акан серінің эндерін жаттадық.

Омардың үлкен үлының, Асанның, елге Асан мугалімнің баласы әскерден келді.

жасаған жақсылығы өте көп. Біздің ли- ЧЭнші Күләш, Біржан сал, Алпамыс

цейдің окушылары, эсіресе, 10-сынып- батыр

тар. әрдайым бірінші орын алады.

Үтір оңашаланған айкындауыштың екі Ескерту:

жағынан қоиылады. Кейбір косарлы айкындауыштар

Сызықша оңашаланған айқындауыштың өздерінің айқындайтын сөзінен қос

екі жағынан немесе өзі анықтайтын сөздер сияқты дефис арқылы белінеді.

мүшесімен екі араға қойылады. Мысалы: авто-дүкен, ұшкыш -

1928 жылы Қазакстандағы түңғыш оқу [ гарышкер т.б. |

орны-ҚазПИ ашылды. |

ІОңшау сөздер Сөйлемнің кұрамында тұрса да, басқа мүшелермен грамматикалық байланысқа түспейтін мүше.

Қаратпа сөздер Қыстырма сөздер Одагай сөздер

Сөйлемдегі ойға

„. . . Сөйлемдегі ойға катысты байланысты сөйлеушінің

„ Біреудің назарын өзше . . >-•

* г ^ . г сөилеушшің түрлі түрлі көңіл-күиін

іі аударуүшш -. . _. .

§■ көзқарасын білдіретш білдіретш

қолданылатын сөздер. ,

^ сөздер. сездер.(қуаныш, реніш,

өкіну, таңырқалу т.б.)

, _.. . , , - . /. Қап, оны кеше сүрау

/. Жігіттер, ертең сынақ 1. Мешңше, сенщ . _ _ _ Гі

„._ _ і-> г керек еді-Паи-Паи!

! = -р болады. аитқаның дұрыс. . „ ,

2 ^ -> 1/ ^ -. т- Арғымак деп осыны аит! _ $ 2. Ұялма, балам, жоғары 2. Бұларды, әрине, осы . Ч.

- и _ — _. к,азактың даласы,

і з шық.. жерде жасауға оолмаиды. . . _ „

3 = , _ • ,/. шіркін, кеңбаитаккои! г £ З.Ендіп кезек сенде, З.Өзі осында келген шығар, , ;, . _

. _ 3. һнді аз ғана сабыр етсең

қарагым. сірәі _

^ ^ каитер еді, з?

Қыстырма сөздер мағынасына қарай:

| { || ||

Куанышты, Сенушілікті, Ойдың Шамамен гана я Бір ойдың алдыңгы Ой тзртібін

ренішті, мақұлдауды, кімнен, сенер-сенбестікпен жақта айтылган білдіреді

_ аяушылықты мойындауды қайдан екенін аіітылганын оймен байланысын

бһдіреді. білдіреді. көрсетеді. бічдіреді. қорыту ретінде

айтылады.

бағымызға сөз жок, бэсе, меніңше, сірэ, мүмкін, тегі, олай болса, демек, біріншіден,

карай, амал рас, эрине, сіздіңше, оның кім біледі, сөйтіп, сонымен, екіншіден, бір

канша, абырой шынында, пікірінше т.б. байкаймын, бэлкім кыскасы, айтпакшы жағынан,

бергенде т.б. дұрысында т.б. т.б. эуелі,

т\б. акырында т.б.

Багымызға Сізде, р_ас, Асаннын Сірэ. дэл осы бұлак Бүгін, сонымен. он Акырында. карай. кария жұмысым бар айтуынша. ол бұл аймактың нэрі жеті арба тары Бесбайдың ' да үйінде еді. өзін өте эдепті болса керек. кетті пунктке. ойлаған : болып шықты. ұстапты. сактығы дұрыс | | болып шыкты.

-тырма сөз сөйлемнің басында келсе, одан кейін үтір койылады. (Бэлкім, оның жолы болмаса керек.) сөз сөйлемнің соңында келсе, одан бұрын үтір койылады. (Өзі осында келіп пе, сідэ?) V сөз сөйлемнің ортасында келсе, оның екі жагына үтір койылады. (Аканнын үйі, эсіресе. Самат жаксы көреді.) -тырма-түсінік сөз, түсінік сөйлемдер екі жагынан жакшамен коршалады. (Қарсы алатын апам (Ботагөзді ол і» дейтін) жок)

Т өл сөз. Автор сөзі. Төлеу сөз.

Төл сөз деп жазушының я сөйлеушінің сөздігі жағынан болсын, грамматикалык формалары жағынан болсын ешкандай өзгеріссіз, бүлжытпай алып, өз сөзі ішінде қолданған біреудің сөзін айтамыз.

Төл сөздің айналасында оны пайдаланып отырған жазушшының я сөйлеушінің өз сөздері коса колданылады. Ол - автор сөзі деп аталады.

Жазушының я сөйлеушінің біреудің сөзін өз сөзінде өзгертіп беруін төлеу сөз дейміз.

Төл сөздің орын тәртібі және тыныс белгілері

!| | I ||

Төл сөз автор Төл сөз автор Төл сөз автор Төл сөзді автор

сөзінен бурын сөзінен кейін келеді. сөзінін ортасында сөзі ортадан

келеді. келеді. жарып келеді.

«Төл сөз»,-автор Автор сөзі: «Төл Автор сөзі: «Төл «Төл сөз,-автор

сезі сөз». сөз»,-автор сезі. сөзі,- тел соз».

«Балалармен Балтабай былай деді: Балтабай: «Балалар- «Балалармен,-деді

ақылдасып ко- «Балалармен мен ақылдасып ко- Балтабай ,-ақыл-

рейік» ,- деді акылдасып көрейік» рейік» ,- деді. дасып көрейік».

Ақылбай.

-Тол сөз ,- автор Автор сезі: -Төл соз. Автор сезі: - Төл -Төл сөз ,- автор

сезі сез,- автор сезі. сөзі,- тел сәз.

-Ол сенің інің бе?- Сағи былай деп Саги: - Ол, -деді Саги. -

деп сүрады Сағи. сүрады: - Ол сенің інің бе? - сенің інің бе?

- Ол сенің інің бе? I деп сүрады, |

Тел сезді телеу сөзге айналдырудың жолдары:

Тел сезді телеу сезге айналдырудың ең негізгі жэне ете жиі қолданылатыны - тел сезде сейлемнің тиянақты баяндауышы болып түрған сезге табыс жалғауын жалғау аркылы оны (тол созді) автор сезімен байланыстыру тэсілі. Алдымен, тел сездің баяндауышы болып түрған етістік кай шақта, қай райда айтылуына карай етістіктің есімше түріне айналады да, содан кейін барып табыс септігін қабылдайды. Кейде табыс септік жалғауы есімшеге -дық, -дік жүрнағы мен тэуелді жалғауы арқылы жалғанады. Мысалы: «Мен судан қорқамын», -деді Омар. Омар езінің судан коркатындығын айтты.

Тол сездің баяндауышы еткен шақты немесе нақ осы шакты білдіретін етістік формасында айтылса, телеу созге айналғанда, ол есімшенің -қан, -ган, кен, -ген жүрнақтары арқылы беріледі. Мысалы: «Автобус күтіп түр», - деді Омар. Омар автобус күтіп түрғанын айтты.

Егер тел сез етістіктің келер шак(бүйрық түрінен басқа) немесе ауыспалы осы шақ формасында айтылса, телеу созге айналғанда, -атын, -етін, -йтын, -йтін жүрнакты есімше арқылы беріледі. Мысалы: «Ол ертең келеді», - деді Омар. Омар оның ертең келетінін айтты.

Егер тел сездің баяндауышы етістіктің бүйрық рай формасында айтылса, толеу сезде ол түйық етістік формасына айналады. Мысалы: «Сен ертерек кел», - деді Омар. Омар оған ертелек келуін айтты.

Баяндауышы есім сезден я есім сездің араласуынан, я болмаса атау түлғалы түйық етістіктен болса, телеу сезге айналғанда, е етістігі кемекші болып келеді. «Кітап - білім бүлағы», - деді Омар. Омар кітаптың білім бүлағы екенін айтты.

Қ¥РМАЛАС СӨЙЛЕМ