Трикотаж

Трикотаж – ілмектерден тұратын, бойлай және көлденең бағытта өзара айқасқан бір не бірнеше жіптерден іліп тоқылған тоқыма бұйымы немесе жайма. «Трикотаж» ұғымы бұйымдардың кең көлемін қамтиды: жасанды үлбір мен шұлық, іш және сырт киім, пальто, кілем мен шілтер, қан тамырларының протезі, балық аулау торлары т.б.

Трикотаждың құрылымы ілмектердің мөлшері мен формасы, олардың өзара байланысы және орналасуымен сипатталады. Трикотаждың негізгі элементі – ілмек, оның құрылысы әр түрлі болуы мүмкін және осы жай трикотаждың құрылымы мен қасиетіне маңызды әсер етеді.

Тағайындалу мен шикізаттың түріне қарамастан, трикотаждың кез келген түрі іліп тоқу арқылы алынады. Іліп тоқу – трикотажда бір мезгілде немесе біртіндеп, бойлай немесе көлденең бағытта ілмектердің тоқылуы. Іліп тоқу әдісі бойынша трикотаж иілмелі (көлденең тоқылған) және желіжіптік (бойлай тоқылған) түрлеріне бөлінеді.

Иілмелі трикотаж бір, екі немесе одан артық бірге алынған жіптерден құрылады, олар бір жіпжүргізгішке сабақталып, бірден инеге салынып, ілмектер тоқиды.

Желіжіптік трикотаж бір-біріне қатар (параллель) орналасқан жіптердің жүйесінен құралады. Ілмекті қатарды алу үшін бір мезгілде жіптердің жүйесі иіліп, әр жіп өз инесіне салынады. Трикотаждың түрлері тегіс және суретті (өрнекті) болуы мүмкін. Барлық ілмектердің түсі, құрылымы, формасы бойынша бірдей түрі тегіс трикотажға жатады. Түсі әр түрлі, құрылымы, формасы өзгеше болып келген ілмектер суретті (өрнекті) трикотажға жатады.

(Ж.Ш.Маханова, Л.В.Шкунова. Трикотаж өндірісінің технологиясы.)

• Трикотаж сөзінің мағынасын қалай түсіндіңіз?

• Трикотаждың негізгі элементіне не жатады?

• Іліп тоқу дегеніміз не?

• Трикотаждың түрлерін айтыңыз.

• Сіз өндіріс орындарында болып көрдіңіз бе?

• Қандай кәсіпорындарды білесіз немесе естігеніңіз бар?

4-тапсырма. Өз ойыңызды дәлелдеңіз.

Сөйлемдер	келісемін	дұрыс емес
Трикотаж – ілмектерден тұратын,бірнеше жіптерден іліп тоқылған тоқыма бұйымы.
Іліп тоқу бір мезгілде немесе біртіндеп тоқылмайды.
«Трикотаж» ұғымы бұйымдардың кең көлемін қамтиды.
Трикотаждың түрлері тегіс және суретті (өрнекті) болуы мүмкін емес.
Желіжіптік трикотаж бір-біріне қатар орналасқан жіптердің жүйесінен құралмайды.
Иілмелі трикотаж бір, екі немесе одан артық бірге алынған жіптерден құрылады.
Трикотаждың кез келген түрі іліп тоқу арқылы алынбайды.
Түсі әр түрлі, құрылымы, формасы өзгеше болып келген ілмектер суретті (өрнекті) трикотажға жатады.
Ілмек трикотаждың негізгі элементі емес.

5-тапсырма. Берілген сөйлемдерді толықтырыңыз (мәтін бойынша).

1. ... жасанды үлбір мен шұлық-ұйық, іш және сырт киім, пальто, кілемдер мен шілтер, қан тамырларының протезі, балық аулау торлары т.б. 2. Трикотаждың құрылымы ... сипатталады. 3. Трикотаждың негізгі элементі – ... маңызды әсер етеді. 4. Тағайындалу мен шикізаттың түріне қарамастан, трикотаждың кез келген түрі ... арқылы алынады. 5. Іліп тоқу әдісі бойынша трикотаж ... түрлеріне бөлінеді. 6. ... тегіс және суретті (өрнекті) болуы мүмкін.

6-тапсырма. Көп нүктенің орнына керекті сөздерді қойып жазыңыз.

1. ... өнерімен кішкентай кезімнен әуестендім. 2. Себебі әке-шешем ... жұмыс істейді. 3. Әжем де кезінде ... қызмет еткен. 4. Әжем екеуміз бос уақытымызда ... әшекейленген киім тоқимыз. 5. Алдымен ... тоқып үйрендім. 6. Ал жақында әкем шағын электр ... сатып берді. 7. Қазір сол станокпен ... игеріп жүрмін. 8. Өзіме тоқыған алғашқы кеудешемнің ... жарамсыз болып шықты. 9. Бірақ анам бұндай жағдай тәжірибелі ... да болап тұрады деп, фабрикадан ... әкеліп берді.

Керекті сөздер: тоқымашыларда, шілтермен, тоқысыммен, ілмектеп тоқуды, тоқыма жібін, тоқыма фабрикасында, тоқымашылық, тоқыма өнеркәсібінде, тоқыма машинасын, тауарлық түрі.

7-тапсырма. 6-жаттығудағы сөйлемдерен түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлемдер жасаңыз.

8-тапсырма. Берілген сөйлемдерді толықтыра отырып, өзара сұхбат құрастырыңыздар.

Мен ерлердің (әйелдердің) костюміне (әйелдер көйлегіне) қажет мата таңдасам деп едім. Көйлектік (белдемшелік, пальтолық) мата көрсетіңізші. Мен жібек (штапель, вискоза, атлас, крепдешин, капрон, нейлон, тоқыма, шыт, сәтен) мата сатып алайын деп едім. Мына матаның құрамын айтып бермес пе екенсіз? Бұл мата жуғанда ширай ма? Қандай түсті матаны ұсынар едіңіз? Ұзын (қысқа) жеңді көйлекке қанша мата алғаным жөн? Осы жерде астарлық мата бар ма екен? Мен жасанды матаны ұнатпаймын. Маған ашық түсті маталар ұнайды. Маған (қоңырқай, ақ, қара, жолақты, тор көзді, бір түсті) маталар ұнайды. Қазір шілтерлі кофталар сәнді емес пе?

Тұрақты тіркестерді оқып, есте сақтаңыз.

Көйлегің күйрек, жаның берік болсын - жаңа киім кигенде айтылады

Көрпең ұлғайсын - үйлі-баранды бол, балалы-шағалы бол

Жағасын ұстады - бірнәрсеге таң қалды

Етектен кесіп жең болмайды - әр нәрсенің өз орны бар

Тон пішті - сырттай жобалады, болжам айтты

Тоны тозбайды, аты азбайды - ешқашан аш-жалаңаш болмайды, қатардан қалмайды

1. Түсіндірмелі салалас сөйлемді табыңыз.

А) Ерте бармағандықтан, үлгере алмадыңдар

В) Сендерге айтары: жақсы оқыңдар

С) Тез жолығып кел

Д) Бірталай жер жүргендіктен, шаршап қалдым

Е) Кеше ол сөйлеп еді, бүгін мынау сөйледі

2. Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлемнің сыңарлары қандай жалғаулықтар арқылы байланысады?

А) Бірақ, алайда, дегенмен

В) Өйткені, сондықтан, себебі

С) Және, әрі, да

Д) Жалғаулығы жоқ

Е) Кейде, біресе, бірде

3. Түсіндірмелі салалас құрмаласты табыңыз

А) Ол бірде күледі, бірде жылайды

В) Үлкендер төрде отыр, жастар босағада

С) Жел қатты тұрды, бірақ жаңбыр жаумады

Д) Ол еңбекқор еді

Е) Риза болғаны соншалық - бетімнен сүйе берді

4. Түсіндірмелі салалас құрмаласты табыңыз

А) Маған олар я жетер, я жетпес еді

В) Құмды жазық даланың шетіне ілінген жолушылар ұзақ тұрып қалды

С) Ауа райы бұлыңғыр болғандықтан, бөлме іші қараңғы тартып тұрды

Д) Ауа райы түзелді: орақ басталды

Е) Оны бірде мұз айдынында көрсек, бірде би залында көрдік

5. Түсіндірмелі салалас сөйлемді көрсетіңіз

А) Біреуі – Тараздан келген Жомарт, екіншісі – жергілікті ақын Әсет

В) Баласы әдемі болып өсті

С) Ақылды көп жасағаннан сұрама, көп көргеннен сұра

Д) Жақсылығын ұмытпайсың ғой

Е) Ол қақпаға кіре бергенде байқады: үйге алыстан тағы біреулер келіпті.

СОӨЖ: Қазақ халқының қолөнері

Қазақ халқының қол өнері – сонау ескі заманнан келе жатқан бай қазына. Қазақ халқының тұрмысында өру, тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу өнері жиі қолданылған.

Халықтың қолөнеріндегі мүліктердің бір тобы – қайыс өру. Қару-жарақ, көшу-қону, жол-жорақ жабдықтары. Шеберлер иесі – отағасы өзінің отбасын асырау үшін тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден, металл мен ағаштан әр түрлі бұйымдар жасап, оларды күнделікті өмірінде пайдаланған. Міне, осындай жұмыстарды үй иесі – еркектер атқарған.

Ал енді ошақ иесі әйелдер болса, кесте тігу, өрмек тоқу, сырмақ сыру, киіз басу, оюлау сияқты жұмыстармен айналысқан. Мұндай қолөнер, әрине, үйдің көркін келтіріп, әсемдендірген, сәнін келтірген.

Сырмақ – халқымыздың тұрмыс тіршілігіндегі ұлттық қолөнерінен туындаған аса сәнді төсеніші әрі өнер туындысы. Сырмақтың өмірге келуіне күнделікті тұрмыстағы қарапайым нәрселер себеп болды. Мәселен, көнерген киіздерді қабаттап төсену, одан соң оны қобырай бермеуі үшін қабаттап көктеу. Осыдан бара-бара қабаттауды белгілі пішінге келтіріп, ықшамды етіп төсеніп, көктеуі де бірте-бірте жиі тігістерге, одан сыруға өзгертілді. Сөйтіп алғашқы сырмақ пішіні қалыптасады. Бұдан соң кесек киіздерден қалаған мөлшерде кесіп алып қабаттап сырып, шағын төсеніштер істеле басталды. Сондай-ақ сол кезгі таңба белгілер, нанымдар бойынша өрнектер түсірілді.

Кейін сырмақшылықтың дамуына байланысты оны берік етіп жасаумен бірге көркемдеу тәсілі қолданып, сыру өрнектеуге өзгерді. Өрнектеу алғашқы кезде жиек басу арқылы орындалды. Көбінесе қара киізге ақ және сары жиек басу арқылы өрнектелді, өйткені халқымыз ертеден-ақ жүнді рауғаш ніліне қандыра бояу арқылы сары түсті таба білді де, қара мен ақ түсті табиғи жүнмен қоса сары түсті де шеберлікпен шабыстыра пайдаланып отырды. Бояушылық өнерінің жарыққа шығуы мен жүн бояу, киіз бояу, жиек бояу техникасы біріктірілді де, алуан түсті, алуан өрнекті дәстүрлі сырмақтар жасалды.

Мәтін бойынша орындалатын тапсырмалар:

• Үйіңізде сырмақ төсейсіз бе?

• Сырмақтың қандай түрлерін білесіз?

• Мәтін бойынша жоспар құрастырыңыз.

• Жоспар бойынша мәтіннің мазмұнын айтып беріңіз.

• Екеуара сұқбат құрастырыңыз.

• Қазақ халқының қол өнерінің ерекшеліктері жөнінде пікір алмасыңыз.

• Мәтіндегі сөйлемдерді пайдалана отырып, түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлем құрастырыңыз.

СӨЖ: Тақырып бойынша тұсаукесер жасаңыз.

10-тақырып

Грамматика: Сабақтас құрмалас сөйлем. Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем.

Лексика: Трикотаж өрімдері.

Құрамындағы жай сөйлемнің біреуінің, көбіне, алғашқысының баяндауышы тиянақсыз тұлғада келіп, екіншісіне бағына байланысқан құрмаластың түрін сабақтас құрмалас сөйлем дейміз. Сабақтас құрмалас сөйлем бағыныңқы, және басыңқы жай сөйлемдерден құралады. Мысалы: Мен келгенде, оқушылар дайындалып отыр. Мен келгенде – бағыныңқы сыңар. Дайындалып отыр – басыңқы сыңар.

Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі істің шарты болып келетін сабақтас құрмалас сөйлемнің түрін шартты бағыныңқылы сабақтас (СПП с придаточными условия) құрмалас сөйлем дейміз.

Шартты бағыныңқылы сабақтастың жасалу жолдары (№1 кесте)

Бағыныңқы баяндауышы	Тұлғалық белгісі	Сұрағы	Мысалы
1. Шартты рай	-са,-се	не етсе? қайтсе?	Еңбек етсе, табысқа жетеді.
2. Көсемше	-ма, -ба, -па + й -ме, -бе, -пе + й	қайтпей? не етпей?	Адам еңбек етпей, табысқа жетпейді.
3. Көсемше негізінде	-майынша/-мейінше -пайынша/-пейінше -байынша/-бейінше	қайтпейінше? не етпейінше?	Еңбек етпейінше, табысқа жетпейсің.
4. Есімше	-ғанда/-қанда -кенде/- генде	кайткенде? не еткенде?	Еңбек еткенде, табысқа жетерсің.

1-тапсырма. Үлгі бойынша әр сөйлемді төрт түрлі өзгертіп жазыңыз.

Үлгі: Мен сән театры көрсетіліміне билет алдым.

Мен сән театры көрсетіліміне билет алсам, саған хабарласам.

Мен сән театры көрсетіліміне билет алмай, мұнда оралмаймын.

Мен сән көрсетіліміне билет алмайынша, ешқайда кетпеймін.

Мен сән театры көрсетіліміне билет алғанда, оны шақырамын.

1. Мен сән ательесіне бардым. 2. Ол дизайнерлік өнермен айналысты. 3. Біз жаңа тапсырыс алдық. 4. Жұмыс аяқталды. 5. Өнімдерімізге сұраныс көп болды.

2-тапсырма. Шартты бағыныңқылардың жасалу жолының 2-ші түрі бойынша (№1 кесте) сөйлем құрастырыңыз.

Мысалы: Талап қылмай, мұратқа жетпессің.

талап құрылтайшылармен мәдениетті өндірісте топтаманы матаның сапасын компьютерді киім түрлерін

меңгер аяқта көр көбейт жұмыс істе кеңес қыл біл

ұлттық дәстүрді сақтауға болмайды тапсырыс бермеңіздер интернетпен жұмыс істей алмайсың шешім қабылдауға асықпайық мұратқа жетпессің. басқа фабрикалармен бәсекелесе алмаспыз тәжірибелі маман болу қиын сән байқауына қатыспаймыз

3-тапсырма. № 1 кестенің 3-ші түрі бойынша шартты бағыныңқы сөйлемдер құрастырыңыз.

Киімге қойылатын талаптарды Іліп тоқуды Париж сән апталығына Оның дене өлшемін Халыққа қажетті тауарларды Көркемдеу тәсілін Түрлі сапалы бұйым «Бау­хауз» мектебі

қолдан ал тік өндір қатыс ашыл үйрен біл

жаңа топтаманы ешкімге көрсетпедік сұраныс толық қамтамасыз етілмейді киімнің пішу сызбасын жасамаймыз ди­зайнерлік білім кең өріс алмады өрнектеуді дұрыс меңгермейсіз білікті технолог болуыңыз мүмкін емес тігін фабрикасы қарқынды дамымайды жақсы тоқымашы бола алмайсың

4-тапсырма. № 1 кестенің 4-ші түрі бойынша шартты бағыныңқы сөйлемдер құрастырып, ауызша аударыңыз.

Мен Сен Сіз Ол Біз Сіздер

көрсетілімге қатысқандарыңызда бұл цехте жұмыс істегеніңізде осы сән байқауында жеңгенімізде матаны ұстап көргенімде сурет салуға көп уақыт бөлгеніңде біздің салонымызға кіргенде

шетелге барар едік жүлделі орын алатын едіңіздер мына әшекейді сатып алар еді жақсы дизайнер болар едің сапасын бірден білер едім бояу техникасын үйренетін едіңіз

А тлас – 1) жылтыр жібек мата; 2) мата мен трикотаж өрімдерінің түрі.

Біртегіс өрім – біржақты иілмелі, оң және теріс жағы өзгеше болатын өрім.

Ластик – оң және теріс жағы бірдей қосарлы өрім.

Өрім – 1) матадан желіжіп пен арқау жіптерінің тоқу тәсілі;

2) трикотажда ілмекті құру үшін, жіптердің әр түрлі тоқу (не өру) түрлері. Раппорт – суретті ( өрнектің) қайталанатын бөлігі ( матада не трикотажда).

Трико – 1) жүн, мақта жібіне химиялық талшық қосып тоқылған тығыз, қалың мата; 2) осы матадан тігілген жеңіл спорт киімі; 3) басты желіжіптік трикотаж өрімі.