76. Жаһандық эволюция принциптері
Жаһандану, ғаламдану, әлемдік ауқымдану, глобализация — жаңа жалпыәлемдік саяси, экономикалық, мәдени жәнеақпараттық тұтастық құрылуының үрдісі. Зерттеушілер Жаһандануды әр текті, бірақ әлемнің біртұтастыққа айналу логикасымен біріктірілетін өзгерістердің жиынтығы деп түсіндіреді. ЖаҺандық өзара тәуелділік және бүкіләлемдік даму үрдісі жаһандануға алып келмей қоймайды. Жаһандану әлеуметтік феномен ретінде көп қырлы және көптеген құрамдас бөліктерді қамтиды. Негізінен, оны ұлттық және әлемдік шаруашылықтың техникалық және қаржылық жағынан дамуының нәтижесі деп есептейді. Жаһанданудың төмендегідей негізгі құрамдас бөліктері бар:
1)“менталдық”немесе мәдениЖаһандану дәстүрлердің, діндердің, мәдениеттер мен идеологиялардың “ұқсастануының” кешендік үрдісі. 2) экономикалық жаһандану екі үрдістің жиынтығын — рыноктардың жаһандануын (капиталдық, еңбек ресурстарының, тауарлардың және қызмет көрсетулердің) және экономикалық нысандардың жаһандануын білдіреді және экономиканың ұйымдық құрылымдарының — компаниялардың, фирмалардың, корпорациялардыңіріленуімен түсіндіріледі.
77. Космологиядағы анторпты принцип
Жер тұрғындары үшін ерекше қызығушылық тудыратын аспан денелері – планеталар.
Негізгі ерекше қасиеті – массасымен көлемінде. Жұлдыздар мен планеталар айырмашылығы олардың массаларында.
Күн жүйесінің пайда болуы туралы теорияларды ұсынушылар – неміс философы И.Кант және француз математигі П.С.Лаплас. Олардың біріккен теорияларын Кант. Лаплас гипотезасы деп атады.
Канттың болжамы бойынша Күн жүйесі мәңгілік өмір сүріп келе жатқан жүйе емес. Уақыт бойында тұмандықтардың тартылыс күшінің әсерінен жеке аспан денелері болады және олар бір жазықтың бойымен қозғала бастайды және олардың серіктері пайда болды. Күн жүйесінің пайда болуы туралы келесі көзқарастар тобы ағылшын астрофизигі Дж.Х.Джинстің гипотезасынан басталды. Оның болжамы бойынша Күн басқа бір жұлдызбен соқтығысқаннан кейін бөлінген газ ағындарынан планеталар пайда болды. Бірақ, жұлдыздар арасындағы орасан үлкен қашықтықты есепке алсақ мұндай соқтығысу мүлдем мүмкін емес сияқты. Джинс теориясы бойынша Күн жүйесі өз құрылым заңдылықтарына бағынатыны белгілі бір реттелген жүйе деп қарастырылмайды. Ғаламшардың қазіргі космологиялық жобалары А.Эйнштейннің салыстырмалы теориясына негізделеді. Алғашқы жобаны 1917 жылы А.Эйнштейннің өзі жасады. Оның жобасы бойынша әлем кеңістігі шексіз, материя онда біркелкі орналасқан денелердің тартылысы космологиялық тебілу күшті арқылы жүзеге асырылады.
77. Кейбір ғалымдар антика ғылым феноменіне назар аударады, яғни, сол
кезде теориялық ғылымның негіздері қалыптасты деген пікір /мысалы, Евклид
геометриясы/. Алғашқы натурфилософтар /Стагириттің анықтамасы бойынша
«фисиологтар»/ көбінесе философтар емес, ғалымдар болған. Бəрімізге мəлім, антика
əлемі математиканы қолданып, теориялық деңгейіне дейін əкелді. Антикада ақиқатты
тануға, жаңдандыруға, яғни, логика мен диалектикаға назар аударған.
Ойды жалпы рационалдандыру арқылы өзгерістер басталған. Ойды метафорадан
жеңілдетті, сезім образдардан анықтамалармен жұмыс жасайтын интеллектке бет
бұрды, философияның дəстүрлі мəселелерін жаңа түрде көрсетті. Бүкіл
антропоморфтық күштерді ысырып, аңыз поэтикасының орының логос, табиғат
заттары туралы «ақыл сөз» алады. Алғашқы «фисиологтар» əлде натурфилософтар
өздерінің алғашқы бастамалары /су, от, жер, ауа/ туралы ілімдерімен таныс болды.
Сөйтіп, ақырын философиялық жүйелер рационалды түрге келтірілген білімге
айналды. Аңыздың тұлғалық-образдық түрі философияның тұлғасыз–анықтама түріне
ауысады. Кейіптеу абстракциямен ауыстырылады. Көп-түрлі адамға тəн құдайлардын56
орнына бəріне ортақ табиғи – мəнгі жəне көп-түрлі табиғат ұсынылды. Мифологияда
реалдылықты елестетсе, натурфилософияда оны түсінуге тырысады.
Сенека алғашқы philosophia naturalis деп Сократ пен софистерге дейін Ежелгі
Грецияның философиялық ілімдерін атаған. Алғашқы ежелгі грек натурфилософтары –
табиғатты зерттеген милет мектебінің өкілдері: Фалес, Анаксимандр, Анаксимен жəне
Эффестен Гераклит де ғалым болып саналады. Мысалы, Фалес күн тұтынуды болжаған,
ай сəулесін түсіндірген, Ай Күннен өз сəулесін шағылыстырады. Қарапайым
геометриялық теореманы дəлелдегенде ол дедуктивтік əдісті қолданды. Дəстүрлі түрде
оған келесі шығармалардың авторлық иесі берілген: «Морская астрология», «О
солнцестоянии», «О равноденствии», «О началах» - осының бəрі табиғатқа назар
аударуын білдіреді.
Фалестің шəкіртің Аниксимандрды «грек, сонымен бірге бүкіл еуропалық табиғат
туралы ғылымның нағыз бастаушысы» деп атайды. Оның пікірінше мəңгіліктің
бастамасы /принципі/ жəне стихиясы /элементі/ - апейрон /грек «шексіз»/. Апейрон –
шексіз, анықсыз – бүкіл дүниенің негізінде жатыр, жарату күштің иесі, жалпы бəрінің
шығуы мен сөнуінің себебі болады.
Натурфилософияның Логосы өзінің мазмұны ретінде дүниенің негізін іздеу,
оның құрылысының себебі мен заңдарын ашу қабылдаған. «Фисиологтар» көп-түрлі
табиғи құбылыстардың ортақ бірінші негізін ашуға тырысқан. Бірінші бастама деп
аталған мəндер жəй физикалық стихия емес. Олар өзінде физикадан тыс, жоғары
мағынаны ұстаған. «Логос» деген термин өзі – жалпы заң, дүниенің негізі, əлемдік
ақыл жəне сөз деген мағыналардың иесі. Мəңгілік туралы сөз сияқты ол мифтің
қиялына, заттардың сезімділік қабылдаудың жəй көрінуіне қарсы қолданған ұғым.
Мифтен логосқа – деп универсумды түсінуде қабылданған антика ойының жолы
аталады.
Натурфилософия табиғатты тұтас түрде түсінуге бағытталған ойлаудың ең
алғашқы тарихи түрі. Ол мифологияда үстемді болған «жаратушы» образдын орнына
себептілік идеяны ұсынды. Натурфилософия шеңберінде бір-неше болжаулар
ұсынылды: атомистік гипотеза, хаостан реттіліктің пайда болуы туралы гипотеза т.б.
Натурфилософияда дүниені түсіндіруде қалыптасқан екі бағыт айқын: «Барлығы
тұтас болады» жəне «Тұтас барлық болады». Біріншісі бойынша, көп-түрлі табиғат
əлемі өзінің негізінде бəріне ортақ субстанция арқылы құрастырылған – бірінше
элементтерден əлде кірпіштерден – атомдардан. Екіншісінің пікірінше, өзінің
бірлігінде тұтас универсум даму барысында өзінен табиғат құбылыстарының көп-
түрлігін жаратты. Сөйтіп, натурфилософтар келешек философия үшін маңызда екі
мəселені шығарды: субстанция мəселесін – мəндіктің мəнгі бар негізі туралы жəне
қозғалыс себеп принципі бүкіл өзгерістің негізі. Бірінші сұраққа Фалес «Су бəрінің
бастамасы» деп жауап берсе, қозғаушы кұшпен ол жанды байланыстырады. Магнит
темірді қозғалтса, яғни, жанды да, деп айтқан.
Сонымен бірге, айқын жəне маңызды «сыртққа бағытталған» интенция табиғат
туралы жаңа идеяны қалыптастыра бастады, ол натурфилософтарды
антропоморфизация принциптерінен арылып тек заттың логика жолымен ойлануды
қажет етті. Натурфилософиялық ойлау объектке бағытталған. Сонымен қатар,
анықсыз реалды байланыстар «идеалдық фантастикалық байланыспен», ал
«жетілмейтін фактілер – қиялмен» ауыстырылынған Аристотель өзінің алғашқы «фисиологтары» туралы - «олар элементетер мен
бастаманы құрастырғанда, логикалық дəлелсіз, бірақ қайшылықтар (tanantia legoysin)
туралы ақиқатпен мəжбүрленгенің айтады», солай натурфилософтар стихиялық
диалектиканың бастамасын бекітеді.
Пифагоршылдықтар философияны математикамен біріктіріп, дүниенің сандық
құрылысы туралы сұрақ қойған. Ежелгі грек философы Пифагор – Кротонда
Пифагоршылдық ұжымның қалаушысы – «ғылымның атасы». Онымен
құрастырылған ұжымның дəстүрлері мен рəсімдері қатал болғаны анық; ұжымның
өкілдері аскетикалық өмір сүрген. «Ең данышпан - сан», «сан заттардың иесі» -
Пифагордың тұжырымдарының бірі. Тұтас бастама өзінің көрінбейтін мəнінде – ноль
болады, ал – абсолюттің көрінісі ретінде – бірлікке тең. Бірлікті екіге айналдыру: тұтас
реалдықты материя мен рухқа; «бір нəрсе туралы» біліммен «басқа туралы» білімге.
Пифагор «сфералардың үйлесімділігі» туралы ойында ғарышты реттелген жəне
симметриялық біртұтастықғы деген. Дүниені «сезімді емес» интеллект арқылы
түсінуге болады. Математика парадоксалдық түрде теологиямен байланысты болған,
ал теология өзі математикадан басталған.
П. Гайденко айытқандай, Грецияда біз математиканың теориялық жүйесін
қалыптасуын байқаймыз: гректер тұнғыш рет қатал түрде бір математикалық
ережелерден екіншісін шығарды, яғни, математикалық дəлелдемені еңгізген.
Элеаттар, олардың ішінде, Ксенофан, Парменид, Зенон жəне Мелис болмыстың
субстанционалдық негізі туралы жəне ойлау мен болмыс арасындағы қатынастар
туралы сұрақтар қойған. Өзінің «Табиғат туралы» негізгі шығармасында əділет
құдайының – Парменидтің аузымен өзінің философиялық ойы жеткізіледі – «пəн
туралы ой жəне пəнің ойы бір». Бейболмысты ойлауға мүмкін емес, себебі, ол – жоқ.
Сөйтіп, бейболыс туралы ой өзі бейболмысты болмыс қылып, ойдың пəніне
айналдырады. «Нағыз» бар, ал «нағыз емес» жоқ. «Нағыз болмыс» тұтас, өзгермейтін,
бөлінбейтін «біртұтас». Уақытша, өзгеретін, ағылым сезіммен байланысты. «Нағыз
болмысты» біз ақылмен түсінеміз. Ойлау біртұтастықты, ашады, ал сезімдер – көп-
түрлілікті. Қалай сезім дүниесі ақиқатқа қарсы, солай пікір – білімге. Парменидтің
ойлау мен болмыс арасындағы теңдік ғылыми ойлаудын бастамасы.
Парменидтің шəкірті Зенон болмыстың біртұтастығы туралы идеяны қарсылық
əдіс арқылы дəлелдейді. Көп-түрлі заттар реалды түрде қанша болса сонша болу
қажет, одан аз да көптей болмау керек. Олар қанша бар, сонша болады, саны
шектеледі. Болмыстың қозғалмайтындығын, Зенон апориялар /қиын, шешілмейтін
мəселелер/ арқылы дəлелдегісі келді. Оның пікірлері Аристотельдің «метафизикасы»
арқылы жетті, келесіде осы атауларға ие болды: «Дихотомия», «Ахиллес жəне
тасбақа», «Жебе», «Стадион». Біріншісінде, «Дихотомияда» қозғалыс басталу үшін
қозғалушы жолдын жартысың өту керек, солай шексіз. Шексіз кішкентай үзінді
нольге ұмтылады, бірақ жоғалмайды да. Оны анықтау мүмкін емес, себебі, адам бүкіл
жолды өте алмайды да, бастап да алмайды. Зенон, сөйтіп, дүниеде өзгеретін,
қозғалатын заттар қайшысыз ойланбайды деп тұжырымдайды. Физикалық əлем
қайшы.
Зенонның апориясында сезімнің нəтижелеріне сүйенгенде керісінше пікірлер
туылды. Сезімдер қозғалысты «көрсе», ақыл оны «түсінгісі» келеді. Ақыл мəнді
зерттейді десек, ал сезім – құбылыс пен қөріністерді, яғни, мəнде қозғалыс жоқ. Бірақ Зенон қозғалысты қайшылықсыз сүреттеу мүмкін емес дейді. Сөйтіп, қозғалыс – ол
қайшылық. Зенонның апорияларының құндылығы - реалдылықтың қайшылығын
айқындайды. Сол себепте, оны диалектиканың бастаушысы деп Аристотель айытқан.
Ал Зенон өз шығармаларын Парменидтің «бəрі көп болады» деген тезисті дəлелдеу
деп қабылдайды. Бəріне себеп болған пікірталасқа сүйіспеншілік.
Философтардың барлығы қозғалыс мəселесін маңызды деп есептеген.
Аристотель /Стагирит/ қозғалыстың білмегендігі себептін білмегендігіне əкеледі
деген. «Санға азаю мен көбею қасиеттер берілген: сапаға – айналыс, мəнге – жəй шығу
мен жоюшылық». Қозғалыстың алты түрін ажырату қажет: пайда болуы, жоюшылық,
азаю, ауысу. Бірақ материяның өзгермейтін концепциясын дамытуда Аристотель,
түбінде келесі тұжырымға келген: қозғалыстың себебі бірінші түртпе – барлық іс-
əрекеттің бастамасы, таза форма. Сонда қозғалыс атрибут емес модус болады,
материяның қарапайым қасиеті, бірінші итермемен негізделеді. Философияның келесі
кезеңдерінде қозғалыс материяның атрибуты ретінде қарастырылмайды, тек оның
қарапайым қасиеті деп қабылданады.
Анаксагордың «Табиғат туралы» шығармасы келесі сөйлеммен басталады:
«Заттар бəрі бірге болған...». Стихияны бастама ретінде қабылдамай, ол «бəрі
барлығында» деген тезисті ұсынған. Бастаушы болып заттардың қасиеттері
қабылданған, ал олар көп. Анаксагор оны «дəндер» деп атаған, ал Аристотель
«гомеометрия», яғни нақты сияқты дейді. Əр гомеометрия шексіз бөлінеді, көп-түрлі,
біртұтас сияқты өзіне бəрін қамтиды. Бірақ, Анаксагордың гомеометриясы пассивтік
материя, ал хаостың космосқа тек активтік бастама арқылы ауысатыңдығын ол
ескермеген. Анаксагор оны Нус əлде Ақыл дейді. Ол əуелі бəрін айналмалы
қозғалысқа əкеледі, содан кейін, сол арқылы түрлер пайда болады. Жеңілдер шетіне,
ал салмақтылар ортасына түседі. Анаксагорды рационалистік дəстүрдің бастаушысы
деп атауға болады. Бірақ ол осы бағытты ұстанбай, бəрін механистикалық тұрғыдан
түсіндірген.
Атомистика өзінің – Левкипп, Демокрит, Эпикур, Лукреций Кар деген
өкілдерімен – элеаттардың «бейболмыс жоқ» деген пікіріне қарсы шығып
«қуыстықты» ұсынады. Бүкіл процестер мен қозғалыстың бастамасы болып, ол өзі
қозғалмайды, шексіз, тығыздықсыз. Болмыстың түрлері мен тығыздығы бар, жəне
қуыстықсыз; ол бөлінбейтін /грек «атомос»/. Атом өзіне тең, бірақ көп түрлі, реттілігі
мен орыны өзгеше. Демокриттің ілімінде жан атомнан тұрады. Дүниенің
атомистикалық концепциясында көп түрлілікке сипаттау берілген, жəне пайда болу,
жоюлу, қозғалыс мəселелері өзгеше шешілген.
А.Н Чанышевтің пікірінше, атомистер Гераклит пен Парменидті біріктіріп: зат
дүниесі ағылуда, ал соны - құрастыратын элементтері өзгермейді, деген. Атомистер
болмысты, қозғалысты сақтау заңдарын жəне себептілік туралы заңды жариялаған.
«Ешқандай зат себепсіз болмайды, бəрі себеп байланысы мен қажеттілік арқасында».
Кездейсоқтық əлі субъективтік деп түсінген, оның себебін адамдар білмейді.
Ғылыми ойлаудың даму тұрғысынан софистердін де қызметі жоғары бағаға ие
болды. Олар өздерінің күшін анықтама, əдіс, аргументация, логикалық дəлелді шығару
процесіне, пікірдің нəтижелерін айқындауға салады. Қайшылықсыз дəлелделген
рационализм, релятивизм, скептицизм жəне нақты қойылған мақсаттар софистерден
бастапқы ғылыми ізденістің қажетіне айналды. 59
Зерттеушілердің пікірінше, антика ғылымда салыстырмалықсыздық феноменімен
соқтығысқан. Иррационалдық сандар реттеудің логикасына қайшы. Антика
ғылымының тарихында салыстырмалықсыздықты жүйеге келтіру бір-неше талпыныс
жасалған. А. Огурцов айытқандай: «Демокрит өзінің «Иррационалды сызықтар мен
денелер» атты шығармасында, соңғы пифагоршылдықтар /ғарыштың құрылыс
реттілігімен салыстырмалықсыздық идеясын/ біріктіре алмаған. Сөйтіп, олар
математика құрылыстарынан тыс деп тұжырымдаған».
Бірақ, үйлесімділік, симметрия, реттелген ғарыш идеялары үстемді болған. Платон
салыстырмалықсыздықтың түбінде хаос онтологиясы жатыр деп, математиканың
реттелген құрылысының қоғамдық маңызына назар аударады. «Математика мемлекетті
меңгеруде келесі қажеттілігі бар: жанның жоғары құрылысын құруға, оны хаостық жəне
ретсіздік сезім əлемінен алшақтап реттілік, гармония, симметрия үстемді, мəнгі болмыс
əлеміне бет бұруға икемделеді», - деген.
Ғылымға деген жүйеленген қатынасты Аристотельдің шығармаларында табамыз.
Мысалы, оның «Физика» атты шығармасында физиканың философиясын табамыз.
Аристотельдің бір пікірінде айтылған: «Осыған деген табиғи жолдың қадамы анық
түрден анықсызға жылжыды: бізге анық жəне өзгешенің табиғаты бір емес». Сөйтіп,
Аристотель ғылыми танымның ең маңызды түрі тікелей танылатыннан түсіну арқылы
жетілетінге кешу дейді. «Нағыз еместен» шығуды Аристотель кездейсоқтық деп
түсінеді. Қозғалыс потенциядан энергияға, мүмкіндіктен реалдылыққа көшу.
«Физикада» ол үздіксіз идеяны қарастырады. Ойлаудың шексіздігін Аристотель
Ғарыштың шексіздігінің шарты деп қабылдайды. Перипатетикалық физикада
қуыстықтың мүмкін еместігі негізделеді, математика мен физика қатынасында физикаға
үстемділік берілді. Физика «фундаменталды ғылым», «базистік» деуге болады. Кеңістік
пен уақыттың мəнін анықтауда антика философиясында екі концепция қалыптасқан:
субстанционалды мен реляционды / relatio — «қатынас»/. Субстанционалды
концепцияның бастаушысы Демокрит /кеңістік мəселесі бойынша/, Платон /уақыт
мəселесі бойынша/, олар кеңістік пен уақытты өзгеше жетілген мəндер, материядан, бір-
бірінен тəуелсіз деп ойлаған. Демокрит қуыстықты реалды, атомдардың қозғалысына
ықпал дейді. Демокрит, Эпикур, Лукреция Караның ілімдері бойынша, кеңістік
объективті, біртүрлі, шексіз. Ол атомдардың сиығызушысы. Уақыт мəңгілікке тең, ол
таза созылу, алғашқыдан келешекке ағылым. Уақыт жағдайларды сиығызады.
Аристотель керісінші пікірлерді ұсынды. Реляционды концепцияның мағынасын
көрсеткен. Қуыстықты жоққа шығарған Аристотель, кеңістік бірдей емес, ол заттардың
тұратын табиғи орыны деп тұжырымдайды.
«Уақыт дегеніміз не?» деген сұраққа Аристотель былай дейді: қозғалыста да,
уақытты да «əуелгі» жəне «содан кейін» деген мағынасы бар. Қозғалыс арқылы біз
бір-бірінен өзгеше «қазірді» анықтаймыз. Уақыт сол «қазірдің» қозғалысы, аусуы,
саны, «алғашқы мен сонының байланысы».
Осы екі тенденциялар – болмыстың заттық толуынан өзгеше, объективті,
тəуелсіз, əлде қозғалыстағы материяның ішкі аспектісі. Бірінші субстанционалды
концепция 20 астам ғасыр үстемді болды: Ньютонның қозғалмайтын, үзіліссіз, 3-
мерлік кеңістік Демокриттің пікірінің қайталауы; классикалық механикада кеңістік
пен уақыт объективті, ештеңеден тəуелсіз, бəрін қамтиды. Ньютон абсолюттік уақыт60
«өзгеше, өзінің мəні бойынша, сыртқы дүниеге қатысы жоқ, бірқалыпты созылады,
əлде ұзақтық деп аталады».
Кеңістік пен уақыт туралы, Аристотельдің пікіріне сай, жаңа заманда Лейбниц
пен Декартпен дамытылған ойлар айқын. Бірдей қуыстық, таза ұзақтық өзгеше,
болмыстан тыс бастама ретінде мүмкін емес. Кеңістік – заттардың тұру реттілігі,
уақыт – бір-бірін ауыстыратын жағдайлар. Объектердің бойлығы, процестердің
ұзақтығы – бірінші қасиеттер емес, олар тартылыс жəне қағажыту /отчуждение/
күштердің ішкі жəне сыртқы байланысымен, қозғаласымен, өзгеруімен негізделеді.
Аристотель-Птолемейдің геоцентірлік жүйесі қарапайым пікір мен тəжірибемен
негізделген. Геоцентризм ақиқатқа айналған. «Астрономияның əйгілі математикалық
құрылысы» атты шығармасында Күн, Ай жəне басқа аспан денелерінің қозғалмайтын
Жерді айналуын математикалық есептер арқылы дəлелдеме жалпы қозғалыстың
математикалық түрде есептеуіне ықпал етті. Птолемейдің асторономиялық
таблицалары практикалық астрономияда кең қолданған.
Осы версияның жалпы тұжырымына келсек: философиядан басқа ғылымдар
бастама алады. Əлде, классикалық антика ғылымында натурфилософтардың
бастаушы бағдарламасында құбылыстарды тұтас түрде зерттеуге ықпал пайда болды,
ғылымдарды, олардың пəндері мен əдістерін өзгеше қарастыруға тенденциялар
қалыптасты
Антро́пный при́нцип — аргумент «Мы видим Вселенную такой, потому что только в такой Вселенной мог возникнуть наблюдатель, человек». Этот принцип был предложен с целью объяснить, с научной точки зрения, почему в наблюдаемой нами Вселенной имеет место ряд нетривиальных соотношений между фундаментальными физическими параметрами, которые необходимы для существования разумной жизни.
Различные формулировки
Часто выделяют сильный и слабый антропные принципы.[1]
Слабый антропный принцип: во Вселенной встречаются разные значения мировых констант, но наблюдение некоторых их значений более вероятно, поскольку в регионах, где величины принимают эти значения, выше вероятность возникновения наблюдателя. Другими словами, значения мировых констант, резко отличные от наших, не наблюдаются, потому что там, где они есть, нет наблюдателей.
Сильный антропный принцип: Вселенная должна иметь свойства, позволяющие развиться разумной жизни.
Вариантом сильного АП является АПУ (Антропный принцип участия), сформулированный в 1983 году Джоном Уилером[2][3]:
|
Наблюдатели необходимы для обретения Вселенной бытия (Observers are necessary to bring the Universe into being). |
|
Различие этих формулировок можно пояснить так: сильный антропный принцип относится к Вселенной в целом на всех этапах её эволюции, в то время как слабый касается только тех её регионов и тех периодов, когда в ней теоретически может появиться разумная жизнь. Из сильного принципа вытекает слабый, но не наоборот.[4]
Формулировка антропного принципа опирается на предположение, что наблюдаемые в наше время законы природы не являются единственными реально существующими (или существовавшими), то есть должны быть реальны Вселенные с иными законами. Физики исследовали несколько вариантов размещения в пространстве и времени альтернативных Вселенных[5][6].
Одна Вселенная, в ходе бесконечной эволюции которой физические константы меняются, принимая всевозможные значения. При благоприятном сочетании констант возникает разумный наблюдатель.
Одна Вселенная, разбитая на множество невзаимодействующих пространственных областей с разными физическими законами. В тех областях, где имеется благоприятное сочетание фундаментальных констант, возникает разумный наблюдатель.
Множество параллельных миров (Мультивселенная), реализующих разнообразные законы природы.
Вышеупомянутый АПУ (Антропный принцип участия) Уилера означает, что Вселенные без разумного наблюдателя не обретают статус реальности. Причина этого в том, что только наблюдатель в состоянии осуществить редукцию квантового состояния, переводящую ансамбль возможных состояний в одно, реальное. В 2005 году АПУ получает свое естественное продолжение: «Отправители необходимы для привнесения сознания во Вселенную [Senders are necessary to bring consciousness into the Universe])… Другими словами, разумные низкоэнтропийные METI-сигналы представляют собой осознанный вклад в строение Вселенной»[7].
История
Термин «антропный принцип» впервые предложил в 1973 году английский физик Брэндон Картер.[1] Впрочем, как обнаружили историки науки, сама идея неоднократно высказывалась и ранее. Первыми её ясно высказали физик А. Л. Зельманов в 1955 году и историк науки Г. М. Идлис на Всесоюзной конференции по проблемам внегалактической астрономии и космологии (1957).[8] В 1961 году ту же мысль опубликовал Р. Дикке.[9]
Брэндон Картер в вышеуказанной статье 1973 г. сформулировал также сильный и слабый варианты антропного принципа. Статья Картера привлекла к данной теме всеобщее внимание, свои мнения высказывали не только физики, но и многие другие — от журналистов до религиозных философов. В 1986 году вышла первая монография: Дж. Д. Барроу и Ф. Дж. Типлер, «Антропный космологический принцип», где признан приоритет Г. М. Идлиса.[10] В 1988 году в Венеции прошла первая научная конференция, посвящённая антропному принципу, спустя год в СССР состоялся международный семинар «Антропный принцип в структуре научной картины мира: история и современность».[6] В дальнейшем антропный принцип постоянно затрагивался как на специализированных форумах, так и при обсуждении фундаментальных вопросов физики, космологии, философии и теологии.
78. Ғылыми танымның мақсаты — шындықты айқын бейнелейтін ғылым заңдарын КҮРУ- Табиғатта заттар мен қүбылыстар арасында тұрақты түрде қайталанып түратын байланыстар, яғни объективті заңдылықтар бар. Осы объективті заңдылықтардың бейнелері заңдарды туғызады. Заңдар үнемі объективті сипатта болады, яғни объективті дүниенің қүбылыстарын байланыстыратын реальды про-цестерді білдіреді. Заңдар танымның сатылары іспеттес. Оларды ор-тақтық дәрежелеріне байланысты бірнеше түрге бөлуге болады: жеке заңдар (ғылымның шектеулі салаларына ғана қолданылатын), ортақ заңдар (бірнеше ғылыми салаларда қолданылатын заңдар), жалпы заңдар (болмыстың іргелі заңдары).
Заңның негізгі белгісі — әмбебаптық және шындықты айқын көрсету.
Ғылыми революция дегеніміз — ғылым дамуының белгілі бір ке-зеңінде пайда болып, оның ішкі қайшылықтарын шешетін, мазмүнын өзгертетін ерекше қүбылыстар.
Ғылымдағы революция сан қырлы. Олардың үш негізгі сипатта-рын бөліп қарастыруға болады:
1)жаңа эмпирикалық материалдарды теориялық түрде талдау жасау,
2)табиғат туралы бүрын қалыптасқан түсініктерді түбірімен жою;
3)тығырыққа тірейтін жағдайлардың пайда болуы.
Ғылыми революцияларға тән жағдай ол: ескі идеялар мен теория-ларды талқандап, шығарып тастау арқылы танымның теориялық негізін саналы түрде қайта құру.
Ғылыми танымның тарихи дамуы барысында бірнеше ғылыми револиэцуялардың түрлерін бөлігін қарастыруға болады.
1. Жеке — білімнің тек бір аумағын қарастыратын микрореволюция
2. Кешендік — білім аумағының бірнеше салаларын қарастыратын революция;
3. Әлемдік — ғылым негізін тұтасымен өзгертетін жалпы революция.
Ғылыми революциялардың түрлерін анықтаған кезде мынандай жағдайларды еске алу қажет:
1) ғылыми революциялардың аумағы;
2) ғылымның іргелі теориялары мен заңдарын қайта құру реңдігі;
3) жаңа іргелі заңдар мен жаңа жалпы ғылыми жаратылыспгггтгү теориялар ашу;
4) әлемнің жаңа картинасының қалыптасуы;
5) ойлаудың жаңа түрін қалыптастыру;
6) ғылым дамуының тарихи кезеңі,
7) ғылыми революцияға ілесе жүретін әлеуметтік-экономика қайта құрулар.
Егер ғылым тарихына үңілетін болсақ, онда екі революцияны әлемдік, іргелі революция деп атауға болады: XVI-XVII ғасырлардағы техникалық революция мен XX ғасырдағы ғылыми-техникалық революция.
79. Метагалактика (мета... және Галактика) – жұлдыздар жүйесінің (галактикалардың) жиынтығы.
Қазіргі кездегі зерттеулер Метагалактиканың тек белгілі бір бөлігіне ғана түсініктеме бере алады. Кейде осы бақыланатын бөлікті Метагалактика деп атайды. Метагалактиканың негізгі құрылымдық бірлігіне құрамында бірнеше мыңдаған галактикалары бар галактикалардың шоғырлары мен топтары жатады. Сонымен қатар жекеленген галактикалар да кездеседі. Галактикалар мен шоғырлар бір бірінен морфологиялық белгілерімен, сәуле шығаруымен, т.б. қатты ерекшеленеді. Кеңістікте галактикалар аралығында галактикааралық газ орын алады; үлкен масштабтағы (LЈ100 Мпк) галактикалар кеңістікте біртекті орташа орналасқан. Метагалактикадағы заттардың орташа тығыздығы 10–26-нен 3Ч10–28 кг/м3-ге дейін. Метагалактиканың негізгі қасиеті оның ұлғаюы болып табылады. Галактикадағы барлық шоғырлар олардың ара қашықтығына пропорционал жылдамдықпен бір-бірінен алшақтайды. 20 ғасырдың 20-жылдары сол кездегі ең ірі телескоптардың көмегімен жұлдыздық табиғаты көпке дейін күмәнді болып келген қылаң тұмандықтардың көбі біздің Галактика тәріздес алып жұлдыздық жүйелер екендігі дәлелденді.
Мысалы, біздің Галактика және оған ең жақын он бес галактика шағын шоғырдың мүшелері болып табылады. Орнықты емес Метагалактиканың алғашқы моделін А.Эйнштейннің жалпы салыстырмалық теориясы негізінде 1924 – 26 жылдары кеңес математигі А.А. Фридман жасады
80.Ақпарат теориясы — математиканың ақпаратты сақтау, түрлендіру және тасымалдау әдістерін зерттейтін бөлімі, кибернетиканың маңызды саласы. Ақпарат теориясының негізгі ұғымы ақпарат (хабар) болып есептеледі. Ақпарат теориясында берілетін не сақталатын хабарлар көзі бар деп ұйғарылады. Бұл хабарлардың шығуы мен қабылдануы кездейсоқ сипатта болғанымен, оның шығу ықтималдығы белгілі деп қарастырылады. Мұндай хабарлардың “анықталмау” дәрежесін сипаттау үшін Ақпарат теориясына энтропия деп аталатын ұғым ендіріледі. Энтропия — қандай да бір тәжірибенің (сынақтың) әр түрлі нәтижемен аяқталатын анықталмағандық өлшемі. Ақпарат теориясы хабардың байланыс арнасы арқылы бөгеуілдермен берілу тәсілдерін зерттейді. Әр түрлі ақпаратты жинау, оны түрлендіру, жеткізу және сақтау — кез келген басқару жүйесінің қызметінде кездесетін жағдай. Жүйенің әр түрлі бөліктерінің арасында ақпарат алмасу әрқашан болып тұрады. Кез келген ақпаратты бір жерден екінші жерге жеткізу үшін оның кодталынуы (таңбалануы), яғни арнаулы белгілерге (символдарға) және сигналдарға түрленуі керек. Сондықтан да Ақпарат теориясының негізгі мәселесі аз ғана белгілер арқылы көп мәнді ақпарат беруді тиімді түрде кодтау (таңбалау) тәсілін зерттеу болып табылады. Бұл — байланыс арнасында бөгеуіл болған не болмаған жағдайда шешілетін мәселе. Байланыс арнасы арқылы қабылдаушы буынға келіп жеткен таңбаланған ақпаратты алғашқы түріне келтіруді декодтау (таңбадан мағынаға көшіру) деп атайды. Ақпарат теориясындағы күрделі мәселенің бірі — ақпарат көзінде үздіксіз өндірілген ақпаратты байланыс арнасы арқылы басқа орынға дер кезінде және бөгеуілсіз жіберіп тұру үшін байланыс арнасының өткізгіштік сыйымдылығын анықтау. Бұл мәселені шешу ақпарат мөлшерін бағалай білуді қажет етеді. Ақпарат мөлшерін бағалау ықтималдық теориясының заңдарына негізделген. Ақпарат теориясының негізін 1948 — 1949 ж. американ ғалымы К.Э.Шеннон қалаған. Оның теориясының дамуына Ресей ғалымдары А.Н.Колмогоров (1903 — 87), А.Я.Хинчин (1894 — 1959), ал іс жүзінде қолданылатын саласына В.А.Котельников т.б. үлкен үлес қосты.[
81. Болашақ – адамзат үшін қызық. Адам өзінің алдағы өмірінде нендей өзгерістердің болатынын білуге деген құштарлықтан бақсы-құшынаштарға барып, болжамын тыңдайды. Бірақ олардың болжамы көп жағдайда алдау мен арбауға құралатыны анық. Ал ғалымдардың болашаққа қатысты айтқан тұжырымдары жайлы бұлай айта алмаймыз. Себебі олар тілге тиек еткен мәселесін ой сүзгісінен өткізіп барып, нақты деректер негізінде сөйлейді. Ендеше, ғалымдырымыздың адамзат болашағына қатысты айтқан болжамына назар аударсақ.
Жер сілкінісі және жаһандық жылыну
Әлемді алаңдатып отырған табиғаттың бұл екі құбылысының бір-біріне еш қатысы жоқ дерсіз. Бірақ бірінің екіншісіне тигізер әсері зор. Швед және неміс ғалымдары ірі жер сілкіністерінің салдарынан күн ыси түседі деген болжам жасауда. Яғни, алапат жер сілкінісі ауа температурасын бірнеше есеге көтеріп, онсыз да амалы табылмай отырған ғаламдық проблеманың еселене түсуіне себеп болмақ. Бұл зерттеушілер 2007 жылы Араб теңізінде бұрғылау жұмыстарын жүргізіп, теңіз түбін зерттейді. Нәтижесінде теңіз түбінен алынған топырақ құрамынан метан гидратын табады. Сонау жер қыртысының тереңінде жатуы тиіс газдың жер бетіне қалай көтерілгенін түсіне алмай дал болған зерттеушілер, мәселенің мәнісін кейінірек түсінеді. 1945 жылы бұл маңда 8,1 балдық жер сілкінісі болған екен. Бұл жойқын зілзала жер қыртысындағы метан шөгінділерінің жарылуына әкеп соқтырған. Соның нәтижесінде үлкен көлемдегі метан газы аспанға көтеріліп, ауаға тарап кеткен. Ал метан өз кезегінде күн сәулесін көмірқышқыл газынан 25 есе көп өткізеді. Демек, күн қазіргіден 25 есе тез ысиды деген сөз. Солайша жаһандық жылынуға адамдар ғана емес, табиғаттың өзі тікелей «үлесін» тигізе алады екен. Осы жайттарды ескерген ғалымдар «бұлай жалғаса берсе, адам баласы тіршілік етуден қалады» дейді.
Жаһандық жылыну соңы – соғыс
«Жұт жеті ағайынды» демекші, жаһандық жылыну өз кезегінде әлемде түрлі соғыстар мен қақтығыстардың тұтануына сеп болмақ. Американың Принстон университетінің мамандары 2050 жылға дейін ғаламда соғыс саны 1,5 есе арта түседі деген тұжырымға келіпті. Бұл соғыстардың да ушыға түсуіне жылыну үрдісі себеп. Расында, жер атмосферасы мен дүниежүзілік мұхиттың орташа-жылдық температурасы күн өткен сайын өсіп келеді. Бұл өз кезегінде жер шарының біраз аймақтарында жауын-шашынның азайып, құрғақшылық орнауына әкеп соқтыруда. Демек, сол маңда тұратын жұрттың ішіп-жемі азайып, экономикалық жағдайы қалыпты болмайды деген сөз. Осыны ескерген мамандар, арнайы зерттеу жүргізіп, әсіресе, ауылшаруышылығымен күнелтіп отырған елдерде жағдайдың күрт төмендейтінін анықтаған. «Жаһандық жылыну адамзатқа өзінің кері әсерін тигізбей қоймайды. Оның әлемдегі экономикалық жағдайдың күрт төмендеуіне де әсер етері сөзсіз. Мұндай қиын жағдайда адам баласы тіршілік қамымен қолына қару алады» дейді Принстон университетінің қызметкері Соломон Сян.
Зерттеушілер мұндай сұмдық тұжырымға келмес бұрын 60 түрлі қозғалыстар мен көтерілістердің, азаматтық соғыстардың тарихын зерттеген. Түптеп келгенде, соғыстардың өршуіне өз кезегінде табиғаттың түрлі мінездері себеп болғанын анықтаған. Яғни, табиғат тосын мінез көрсеткен сайын экономикалық жағдай нашарлап, соғыс қаупі еселене түседі.
Жұрттың үдере көшуі
Егер, күн қазіргі үрдіспен ыси берсе, 2100 жылға қарай әрбір оныншы тіршілік иесі жер бетінен жоғалады. Мысалы, мұздықтардың еруі, онда өмір сүретін ұсақ-түйек жәндіктердің өмір сүру аумағының тарылуына әкеп соқтыруда. Ғалымдар Беринг теңізіндегі мұздықтардың еруінің салдарынан онда мекен ететін ұлу түрлерінің азая түскенін байқапты. Ал бұл ұлулар болса, сол маңда тіршілік ететін құстардың күнделікті азықпен қамтамасыз етіп отыр. Бұл – сол маңдағы тіршілік иелерінің азығы күн санап азайып келеді деген сөз. Демек, айналып келгенде адамның да қорегі шектеле бермек.
Осылай жалғаса берсе, адамдар жайлы қоныс іздеп, топ-тобымен үдере көше бастайды. 2020 жылы Еуропада келімсектер сан күрт өседі деп болжайды мамандар. Бұл өз кезегінде бүкіл Еуропа жұртшылығының ауызсу жеткіліксіздігіне ұшыратуы мүмкін. Әлемдік Кеңестің деректеріне сүйенсек, қазірдің өзінде 41 млн еуропалық ауызсуға зар. Ал 2022 жылға қарай жағдай тіптен төмендеп, бүкіл Еуропаны таза сумен қамтып отырған Рейн өзеніне талас тууы мүмкін. Бұл өзен суын Франция мен Германия меншіктеп алуға тырысады. Бұл болуы мүмкін таластың соңы немен аяқталары да белгісіз. Ғалымдар қай елдің басымдық танытатынын атамай кетіпті.
Жаһандық жылыну Азия елдеріне де өз кесірін тигізбей қоймайды. Қытайдың солтүстігі қуаңшылыққа ұшыраса, оңтүстігі жауыннан көз ашпай қалуы мүмкін. Нәтижесінде елдің солтүстік бөлігінде тұратын адамдар жан сауғалап оңтүстік өңірлерге үдере көшеді. Ал Пәкістанның біраз өзендері суалып, Үндістанмен арадағы соғыс қайта жандана түсуі ықтимал.
Ауа температурасы 4 градусқа көтерілгеннің өзінде 2040 жылға қарай Арктика мұзы түгелдей еріп бітеді. Ал 2060 жылы Арктика мен Африкада температура 10 градусқа бірақ көтеріледі екен. Сlimate Central ұйымының маманы Бенджамин Страустың зерттеулеріне сенсек, 2100 жылға қарай теңіз деңгейі шамамен 127 сантиметрге көтеріліп, АҚШ-тың мыңдаған қалалары мен елді-мекендері су астында қалады. Яғни, 2,7 млн тұрғыны бар Флориданың – 150 қаласы, 1,2 млн адам тұратын Луизиана штатының – 114 қаласы тіршілігін тоқтатады. Сонымен қоса, Калифорния, Нью-Джерси, Солтүстік Каролина сынды аймақтарды су басады. Болашақта шикізат көздері да сарқылып, табиғат байлығы азая түсері сөзсіз. Ғалымдардың пайымынша, 2030 жылы экономикасы мықты дамыған Жапония мен Қытай сынды алпауыт елдердің арасында дәл осы шикізат мәселесіне қатысты дау тууы мүмкін.
Адамзаттың кемел болашағы
Мәселенің мән жайын ұққан мамандар осылай дүрлігіп жатса, нано технология саласының ғалымдары адамзаттың кемел болашағын болжап қойыпты. Мәселен, Шеффилд университетінің зерттеушісі Ноэль Шарки адамзаттың болашағын сонау 2084 жылға дейін болжап, біліп қойыпты. Ноэльдің болжамына сенсек, 2040 жылы роботтар кемелдене түсіп, қала көшелерінде қазіргі МАИ қызметкерлері мен өзге тәртіп сақшыларының жұмысын атқара бастайды. Зерттеушінің ойынша, пара алмайтын, жұмысына ақы сұрамайтын бұл роботтардың қызметіне біртіндеп барлық мемлекеттерден сұраныс туа бастайды. Тіпті олар адам тілін түсінетін, шиеленіскен қиын жағдайды шеше алатын деңгейге дейін көтеріледі екен.
Ал 2070 жылы бұл роботтарды тіпті адамнан еш айыра алмайды екенбіз. «Олардың сыртқы келбетіне ақылы да сай болары сөзсіз» дейді ғалым. Бірақ ғалымды алаңдататын бір нәрсе бар. Егер, роботтар дәл осындай интеллектуалдық деңгейге көтерілсе, адамзат қауіпсіздігі үшін жасалған олар кейін келе адамның өзіне сес көрсетуі мүмкін ғой.
Осылайша адамзатты болашақта бір жақтан ақылды роботтар, екінші жағынан табиғат апаттары қыспаққа ала түспек. Бірақ осының екеуін де адамзат саналы түрде, өз қолымен жасап жатыр емес пе?! Демек, бұл тығырықтан шығар жолды да адам баласы болашақта өзі таба жатар.
82. Ғылым дегеніміз не? Бұл сұраққа жауап берудің оңай еместігінің дәлелі ретінде оның қашан пайда болғандығы туралы пікірталастың әлі күнге толастамай отырғанын айтуға болады. Ғалымдардың бір тобы ғылым ежелгі дүниенің антикалық кезеңінде, яғни, осыдан 2,5 мың жыл бұрын пайда болды десе, енді бір ғалымдар нағыз ғылым тек Жаңа Дәуір кезеңінде, шамамен ХVІІІ-ғасырда қалыптасты деген пікірді үстанады. Мұндай пікірталастың себебі ғылымның күрделі және санқырлы құбылыс екендігінде. Ол бір жағынан алғанда білімдердің, теориялық қағидалар мен методтардың жүйесі, сонымен бірге қоғамдық сананың формасы, қоғамды» дамудың рухани жемісі, қоғам дамуын басқару құралы, өндіргіш күш күрделі информациялық жүйе және т.б. Осы әр түрлі салалардың мамандары ғылымға әр түрлі анықтамалар береді және олардың ешқайсысын да теріске шығаруға болмайды. Әртүрлі анықтамаларды қорыта келіп, ғылымның жалпы анықтамасын беретін болсақ, ғылым — табигат, қогам және адам туралы білімдер өндіруге багытталган зерттеу қызметі саласы. Бұл анықтамадан ғылымның зерттеу пәні туралы түсінік алуға болады. Ғылым ең әуелі адамды қоршаған орта — табиғатты зерттеуге бағыталған қызметтің жемісі ретінде дүниеге келді. Бірте-бірте қоғам турал ғылыми түсініктер жинақтау қажеттігі туындады. Бірақ ғылым процесіндегі басты тұлға, ғылымның басты субьектісі де, объектісі де — адамның өзі. Адамның қатысуынсыз ғылымның қалыптасуы мүмкін емес, сонымен бірге, адам өзін түсінуге, өз мүмкіндіктерін анықтауға, табиғат пен қоғамның ғана емес, өз болашағын болжауға көне заманнан бастап осы күнге дейін талпынып келеді және бұл процесс адам жерт бетінде қанша өмір сүрсе, сонша жалғаса бермек.
83. Физикалық география – қоршаған ортадағы табиғаттың құрамдас бөліктерін зерттейтін, оны іс жүзінде пайдалану жолдарын көрсететін ғылым. Ол – қазіргі жаһандық деңгейде көтеріліп отырған “Жаратылыстану” білімінің негізін салушы. Табиғат – Жер мен Әлем кеңістігі аралығын жалғастырушы, тұрақтандырушы болмыс. Оның құрамдас бөліктері: Әлем кеңістігі, литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфера. Бұл аталған төртеуі – қоршаған ортаны құрайтын, бірімен бірі сабақтас, бір-бірімен әрекеттес, бір-бірінен туындайтын табиғат болмысы. Оларды зерттейтін ғылым – география. Табиғатты тану – қоршаған орта мен адамның арақатынасын және де олардың дамуын, өзгеруін зерттейтін ғылымдар жүйесі. Қоғамның дамуымен байланысты адамның табиғатты игеруі де біртіндеп күрделене түседі.
Қазақстан табиғатын танып, білудің өз тарихы бар және оның әрбір кезеңі бір-біріне мүлде ұқсамайды. Қазақстан аумағының физикалық географиялық тұрғыда зерттелуі қоғам дамуының әр кезеңіндегі жаңа міндеттер мен сұраныстарға сәйкес қолданылған әртүрлі әдістер арқылы дамыды. Бұрын қалыптасқан қағидалар мен тұжырымдарды жаңарту қажеттілігі туындады.
1903 жылы орыс ғалымы А.Н.Седельниковтің басқаруымен шыққан “Киргизский край” атты Ресейдің толық географиялық сипаттамасының XVІІІ томында берілген геологиялық картада Қазақстан аумағы 3 түрлі бояумен ғана боялған. Ол бояулардың негізгі көрінісі қазақ жеріндегі қазба байлықтардың қазіргі қорына, түріне мүлдем сәйкес келмейді. Сондықтан қазақ жері жөнінде бұрын далалы, шөлейтті, шөлді, табиғаты жұтаң деген ұшқары пікір қалыптасқан. Осындай нақтылы емес пікірлердің терістігі жаңа заманда мүлдем жоққа шығарылды. Бір кездегі Қазақстан табиғаты сүреңсіз, шөлді алап делінсе, жаңа дәуірде оның табиғатының алуан түрлілігі, байлығы дәлелденіп, оны игерудің сұранысына байланысты жаңа көзқарас, болжамдар пайда болды.
Кеңес дәуірінде жер қойнауынан алынатын байлықтың Менделеев кестесінде кездесетін элементтердің барлығы да Қазақстан жерінен табылды. Еліміздің жері қазба байлықтың қоймасы ретінде танылды. Сонымен қатар осы дәуірдегі ғылыми-техникалық жетістіктер қазақ жерін атом қаруының сынақ орнына, ғарыш алаңына айналдырды. Соның салдарынан бір кездегі табиғаттың сұлу аймақтары жарамсыз жерлер болып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енген ақ бөкен, құлан сияқты жануарлар түрі азайып кетті. Табиғаттың даму тепе-теңдігінің бұзылуынан Қазақстанның кез-келген аймағы экологиялық шешімі қиындау, күйзелісті аймаққа айналды. Осы аталғандардың барлығы – табиғаттың заңдылығын, оның қалыптасу, даму ерекшеліктерін ескермей, оны тек шикізат көзіне айналдыру табиғаттың жұтаңдануын туғызды.
Бүгінгі таңда жаһандық проблема болып отырған экологиялық мәселелер табиғаттың даму заңдылығын ескермегендіктен, оның тепе-теңдігінің бұзылуынан пайда болды. Ал оны қалпына келтіру жолындағы жұмыста география ғылымының міндеті зор. Себебі, ғылыми-техникалық жетістік ғылымның кейбір саласында адам баласына қауіп төндіруде. Адам әрекетінен туындап отырған жаңа “антропогендік ландшафтар”, жер бетінде климаттың жылынуы тіршілік дүниесіне зардабын тигізуде. Бүкіл ғылымдардың жетістігі адамзаттың өсіп, өркендеуіне қызмет жасауы керек қой. Осыған орай бүкіл жаратылыстану ғылымдары бірігіп, өзін қоршаған ортадағы табиғатты сақтау, оның тепе-теңдігін үйлестіру мәселесін шешуге күш жұмылдыруы қажет. Жаһандық деңгейде табиғат қорларын тиімді пайдалану үшін қоршаған орта жайлы бұрынғы ғасырлар бойы жинақталған зерттеулердің нәтижесін ескере отырып, табиғатты жүйелі түрде тиімді пайдалану, оны қорғаудың мәселелері жолға қойылуы тиіс. ХХ ғасырда табиғатты ысырап етпей игеру ғылымға жаңа бағыт берген, атақты табиғаттанушы, энциклопедист ғалым В.В.Вернадский ноосфера ұғымының негізін салды. Ол литосфераға, гидросфераға, атмосфераға және биосфераға қосымша ноосфера тұжырымдамасын ұсынып, адамның табиғатты сырапсыз пайдалануы негізінде жаһандық деңгейде туындап отырған проблеманы шешуге адамның ақыл-ой жүйесін бағыттайды. Бұл – бүгінгі таңдағы ғылымда, іс-жүзінде, әрбір қоғамда пайдалануға тиісті қағида.
Бұрынғы Кеңес одағына дейін, Кеңес Одағы кезінде қазба байлықтардың ғылыми негізсіз, тек Орталыққа қажет болғандықтан игерілуі (көмір, түсті металдар, тыңайған жерлердегі егістік алқаптар) Қазақстан табиғаты жұтаңдануының бірден-бір себебі болған еді. Сол қазба байлықтар қазір егемен елдің игілігіне айналып, мұнай, газ, түсті металдар, соның ішінде уран кені халықтың әл-ауқатын көтеруге, экономиканың тұрақтануына қызмет етіп отыр. Кеңес уақытында дамыған ғылым салалары бір-бірімен байланыссыз, тек Орталыққа қажеттілігі жағына бағытталса, қазір қандай ғылым болсын бір-бірімен байланысты түрде мемлекеттің экономикасын көтеруге ұмтылуда.
Қазақстандағы география ғылымының атқаратын міндеті мен мақсатын нақты түсіндірмей, жерін тек қана атау ретінде (тау, қырат, үстірт, жазықтық, өзен, көл, кұм, шөл т.б.) қарастыру ғылымның өрісін шектейді. Сондай көзқарастың кең тарауынан байтақ қазақ жері табиғатының даму заңдылығын, оның қалыптасу еркшеліктерін көптеген ғалымдар елемей жүр. Олар жалпы экологиялық мәселенің маңызын түсінбей, тек өз саласының мүддесін қорғайды. Ғылымның қайсы болса да (ботаника, зоология т.б.) – табиғаттың туындысы. Тіршілік үшін белгілі бір географиялық орта керек. Ол географиялық ортаға өзіне тән қалыптасқан ауа-райы құбылысының өзгеруі, жыл мезгілінің ауысуы, күн сәулесінің таралу заңдылығы, тіршіліктің өсуі мен дамуы тәуелді. Олардың белгілі бір географиялық заңдылыққа бағынуы, температураның таралу заңдылығы батыстан шығысқа, солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгеруі кез келген жердің алып жатқан географиялық орнына байланысты табиғатта үздіксіз жүріп жатады. Қоршаған орта болмысының өзгеруі, ғаламшардағы ірі өркениетті елдердің өздері мойындап отырғанындай, табиғат байлықтарын тиімсіз пайдаланудан, табиғаттың даму, қалыптасу заңдылығын ескермеуден туындап отырғаны даусыз. Мысалы, бір кездегі ит мұрыны өтпейтін Оңтүстік Американың тропиктік ормандары оталып, Африканың қайталанбас табиғатындағы сирек кездесетін керіктердің, пілдердің, түйеқұстардың, арыстандардың азаюы, материк байлықтарының талан-таражға түсуі сол аймақтарда жарамсыз жерлердің молаюынан, шөлейтті аймақтардың ұлғаюынан табиғат тепе-теңдігінің бұзылуына соқтырды. Жерорта теңізі аймағындағы зәйтүн шаруашылығы плантацияларында мол өнім алу үшін химиялық тыңайтқыштарды молынан қолданылуы күрделі экологиялық мәселе тудырды. Соған байланысты қазір зәйтүн плантациялары оталуда.
Ғылыми-техникалық прогрестің күрт дамуы барысында ірі өндірістік қалаларда автокөліктердің санының өсуінен, атмосфера және озон қабаттарына улы газдардың мол бөлінуінен, ірі елді мекендерде таза ауыз су тапшылығынан адамның денсаулығына залал келуде. Қазіргі кездегі қоршаған ортаның радиациялық, химиялық, биологиялық ластануы әлемдік деңгейде адам баласы мен тіршілік дүниесіне қауіп төндіруде. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі мен ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуы адам мен қоғамның қоршаған ортамен қарым-қатынасын күрделендіріп жіберді.
Пайдалы қазбалар қорының ғылыми негізсіз пайдаланылуы, жер бетіндегі өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесінің жұтаңдануы және табиғи ортаның шектен тыс ластануы күрделі экологиялық проблемаларды тудырды. Кейбір өндіріс орындарынан бөлінген зиянды қалдықтардың шектен тыс көбеюі қоршаған орта жағдайының нашарлауына, адам денсаулығының бұзылуына апарып соғуда. Осының барлығы қоршаған ортаны қорғау мәселесіне ерекше көңіл бөлуді және оны қалпына келтіру жұмыстарымен айналысуды, сондай-ақ оның ресурстарын тиімді пайдалануды талап етеді. Сондықтан жерді суландыру, орманды қалпына келтіру, өндірістік қалдықтар мен ақаба суларды тазартудан өткізу, топырақтың құнарлылығын сақтау және топырақ эрозиясына жол бермеу жұмыстарын қарқынды жүргізуді өмірлік маңызы бар талап ретінде алға тартуда.
Табиғаттағы өзін-өзі реттеу мен қалпына келтіру үдерістері ұзаққа созылады. Адамның зиянды істері де бірден байқалмайды, оны адамдар көбінесе ұзақ жылдар өткен соң ғана байқайды, бірақ оны жедел түзеу жұмыстары күткендей нәтиже бере қоймайды.
Табиғат дамуының заңдылықтарын білмеу, кейде оларды есепке алмау бос шығынға, адамдардың өмір сүру жағдайының және табиғи ортаның нашарлауына алып келді. Мұндай жағдай Арал теңізінің тағдырына тән. Мақта және басқа да егістіктер көлемінің артуына байланысты, Арал теңізіне құятын өзендердің суын пайдалану мақсатымен көптеген су қоймалары мен суару каналдары салынды. Мұндай су жүйелері өзендер суының азаюына, түптеп келгенде оның шұғыл тартылуына жеткізді. Қазір теңіз деңгейінің күрт төмендеуі өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің жұтаңдануын, т.б. экологиялық проблемаларды тудырып отыр.
Еліміздегі Арал апаты жаһандық сипат алып, оның зиянды әсері қазірдің өзінде көптеген мемлекеттерде байқалуда. Сондықтан АҚШ, Жапония, т.б. мемлекеттер Аралды құтқаруға байланысты шараларға қатысуға келісімдерін беріп отыр. Қазіргі кезде Арал теңізін құтқарудың жаңа жоспарлары жасалып, ғалымдардың ұсыныстары талқылануда (мысалы, Кіші Арал туралы). Мүмкін Аралды құтқаратын күн де алыс емес шығар.
Келтірілген мысалдар адамзаттың табиғатқа жауапсыз қарауға болмайтындығын дәлелдейтін, қоршаған ортамен қарым-қатынас кезінде өз іс-әрекетінің салдарына көңіл бөліп, әрдайым дұрыс жолды таңдау қажеттілігін көрсетеді. Дүние жүзінде адамның іс-әрекетінен болатын экологиялық зардаптар мен дағдарыстар көп-ақ. Мысалы, жидек тергенде, аң аулағанда немесе егіс алқабын тазартқанда табиғатқа белгілі бір мөлшерде зиян келтіріледі. Адамның бұл әрекеті аз мөлшерде болғандықтан, табиғи орта оны ретке келтіріп, орнын толтырып отырады. Яғни, табиғаттың тепе-теңдігі сақталғандықтан, өзгеріс көп елене қоймайды.
Ал мал шаруашылығы мен жайылымдыққа пайдаланылатын жерлердің жыртылуы, ормандардың кесіліп, өртелуі, каналдар мен жолдардың ойластырылмай салынуы сол жерлердегі өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесіне көп мөлшерде зиян келтіреді. Оны тез түзете қою қиын.
ХХ ғасырдың екінші жартысында қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасының жаңа бір саласы – алып өндіріс орындары көптеп бой көтере бастады. Зауыттар мен фабрикалардың еселеп өсуі барған сайын шикізат түрлерінің мол пайдаланылуына, энергия шығынының өсуіне, қазба байлықтардың қарқынды игерілуіне алып келді. Ғылыми-техникалық прогрестің табиғатқа тигізетін кері әсері дауыл, су тасқыны, жанартаулар атқылауы, жер сілкіністері сияқты апатты құбылыстардың зардаптарымен теңбе-тең, тіпті олардан асып түсетіндей жағдайға жетті. Мұның өзі табиғи ортаның қалыптасқан заңдылығын бұзып, биосферадағы энергия мен табиғи зат алмасуға теріс әсер етті.
Адамның табиғатты өзгертуі өте қауіпті экологиялық жағдайлар тудыруда. Атап айтқанда, біріншіден, Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін өнеркәсібі дамымаған мемлекеттер соғыстан кейін индустриялы даму жолына түсті. Осы мақсатта адамдар табиғи ресурстарды игеріп, жаңадан зауыт, фабрикалар және жолдар сала бастады. Өнеркәсіптің жаппай дамуы табиғатқа тиетін кері әсер ауқымын кеңейтіп, жаңа кен орындарының ашылуы және игерілуі бұған өзіндік үлес қосты. Бұл қоршаған ортаның ластануын күшейтті.
Екіншіден, дүние жүзіндегі демографиялық жағдай күрт өзгерді. Жер шары халқының саны тез өсіп, 1700 жылы 620 млн. адам болса, 1850 жылы оның саны 1200 млн-ға жетті, яғни екі есеге артты. 1950 жылы жер шарындағы халық саны 2500 млн-ға жетсе, 1986 жылғы санақ бойынша халық саны 5 млрд-қа дейін өсті. Біріккен Ұлттар Ұйымының есебі бойынша, 2050 жылға қарай дүние жүзі халқы 11,9 млрд. болады деген болжам бар. Халық санының жылдам өсуі табиғат байлықтарына деген ашқарақ сұранысты тудырды. Қазірдің өзінде табиғат ресурстары (су, топырақ, пайдалы қазбалар, отын қорлары) өзін-өзі қайта қалпына келтіре алмайтындай деңгейде пайдаланылуда. Бұл табиғаттың тозып, бүлінуіне соқтыратыны даусыз.
Үшіншіден, қалалар мен олардың тұрғындарының саны тез өсуде. Егер 1900 жылы қалаларда 300 млн. адам тұрса, 1950 жылы олардың саны 700 млн-ға, 1980 жылы 1800 млн-ға, ал 2000 жылы шамамен 3300 млн-ға жетті. Соңғы 100 жылдың ішінде халықтың жалпы санының қалаларға тиесілі бөлігі 20%-дан 51,5%-ға өсті. Осынша адамның шағын аумақта тіршілік етіп, қоршаған ортаға кері әсерді ұлғайтуы қала мен оған жақын жерлердің қатты ластануына себепші болуда.
Адамзат әр уақытта табиғатқа бағынышты болып, оның ресурстарын өз қежіттілігіне жұмсап келген. Сонымен бірге адамдарда үнемі табиғатты “бағындыру” арманы болған. Қалай болғанда да адамның табиғатқа, табиғи ортаға деген көзқарасы болашақ ұрпақ мүддесі үшін тиімділікті, саналылықты керек ететін көзқараспен ұштаса жүруі қажет. Табиғат ресурстарына баю мен пайда табу көзі ретінде қарамау керек. Аз уақыттық табысқа бола оларды ретсіз жұмсауға, қоршаған ортаны адамдар мен барлық тіршілік үшін зиянды қалдықтармен ластауға болмайды. Ғылыми-техникалық прогресс адамдарды табиғи ортаға әсер етудің ауқымды мүмкіндіктерімен және құралдарымен жарақтандырып қана қоймай, сонымен бірге бұл ортаны сақтау мен қалпына келтірудің тәсілдері мен жолдарын көрсетіп беруде. Адам баласына табиғи ортаны сақтау мен оның ластануына жол бермеудің мынадай мүмкіндіктері белгілі. Олар: ресурстарды үнемдеуге мүмкіндік беретін қалдықсыз технологияны енгізу; ортаның ластануын барынша азайту; су шығынын едәуір азайтуға мүмкіндік беретін өндірістік суды тазартып, қайта пайдалану; топырақтың ылғал жинауына және ауадағы атмосфералық газдардың тепе-теңдігін сақтауға мүмкіндік беретін орман алқаптарын сақтау және қалпына келтіру; жылу мен энергияны табиғи көздерден өндіру; жаңа технологияны пайдалану, т.б. Адамзат баласы мұндай әдіс-тәсілдерді қолданған жағдайда жер шарының тыныштығы мен байлығын сақтауға мүмкіндік аламыз.
Мамандар арасында да, экономистер мен экологтерді қоса алғанда, экологиялық проблемаға деген ортақ түсінік жоқ. Бір ғана әрекеттің нәтижесін бағалау кезінде қарама-қайшы, бір-бірін жоққа шығаратын пікірлер көп. Көбінесе техникалық, экономикалық көрсеткіштерді талдау мен талқылау әдетке айналған, ал бағдарламаның немесе жобаның экологияға қатысты жағын анықтауға келгенде құлық аз. Табиғаттың үйлесімді құрылған дүние екендігін және онда жүріп жатқан үдерістерге араласуға болмайтындығын адамзат баласы түсінген болса, табиғатпен жақсы қарым қатынас орнату тәсілін табуға болатын еді.
Каспий мұнайын өндіруде шетелдіктер қазір тек табыс көзін ойлап отырғаны белгілі, ондағы итбалықтың, теңіздің басқа да жануарларының жылма-жыл қырылып жатқаны табиғатқа үлкен зиян келіп тұрғанынан екенін ешкім ойлап жатқан жоқ.
Қазақстанда табиғи ресурстар қорының азаюымен қатар олардың тозуы, ластануы экологиялық жағдайдың шиеленісуімен үздіксіз ұлғаюда. Дамудың жаңа сатысы – ғылыми-техникалық прогрестің негізіндегі жоғары технологияға ауысу табиғатты пайдаланудың жаңа стратегиясының қалыптасуы арқылы жүзеге асуы тиіс. Оның өзі өз кезегінде мемлекеттік және қоғамдық экологиялық саясатты мұқият жүргізуді талап етеді.
Қоршаған ортаның ластануы адам баласының тіршілік ортасын сапасыздандырып, бүкіл қоғамның қалыпты дамуына кері әсерін тигізуде. Әлемдік қоғамдастықпен қатар қазақстандықтардың да қалыпты салт-тұрмысы экологиялық жағдайларға қарай алаңдаушылық күйге түсуде. Сондықтан елдегі экологиялық жағдай экономика тәуелсіздігіне де әсерін тигізуде.
Экологияның нашарлай түсуі Қазақстан жағдайында бұрын-соңды болмаған жаңа проблемалар тудыруда. Оған ауа, су, топырақ ресурстары мен өсімдік пен жануарлар әлеміндегі соңғы жылдардағы өзгерістер мысал бола алады. Антропогендік қысымдар табиғат ресурстарының барлық түріне тікелей және жанама әсер ете отырып, кейбір жағдайда экологиялық апаттар әкелуде. Мәселен, Қазақстан Республикасының біршама жерінің шөлге айналуы мемлекеттік проблемалар тудырып отыр. Сол сияқты республиканың барлық жерінің 30 млн. га көлемін өнеркәсіп, көлік, елді мекендер, т.б. нысандар алып жатыр.
Солтүстік Қазақстан бойынша, құнарлы жерлердің 25-30%-ы жарамсызданса, Батыс Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібінің өнімдерімен ластану 100 мың га, техногенді ластану 2,5 млн. га жерді, жайылымдардың деградацияға ұшырауы 3 млн. га жерді қамтып отырса, 1,4 млн. га жер радиоактивті ластануға көміліп отыр. Ал Каспий теңізінің 268 млн. га жағалауы су астында қалып, мұнай өнімдерімен ластану одан әрі етек алуда. Күрделі экологиялық шиеліністер Орталық Қазақстанды да қамтуда. Онда техногендік, өндірістік ластану, жайылымдардың тозуы, металдармен ластануы, радиоактивті және зымыран-ғарыш қалдықтарымен ластану жоғары деңгейге жетуде. Оңтүстік Қазақстандағы экологиялық жағдай Арал өңіріне тән Әмурдария мен Сырдария бассейнінің 2 млн. га жерін шөлге айналдырды. Сорға, тақырға айналған жерлер мен Арал табанындағы тұздар экожүйелерді бүлдіруде. Осы өңірдегі 300 млн. га қара сексеуіл орындарының құрып кетуі тағы бар.
Шу-Мойынқұм, Балқаш-Алакөл аймақтарының да экологиясы мәз емес. Әсіресе, Капшағай, Тасөткел су қоймаларының салынуы, суды көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарының егілуі суармалы жерлердің тозуына әкеліп соқтырды. Әсіресе, Іле өзені суының 10-15%-ын Қытай елінің алып қоюы бұл өңірде қауіпті жағдайлар туғызуы әбден мүмкін. Шығыс Қазақстан жағдайында да экологиялық проблемалар жеткілікті. Түрлі-түсті металлургия, вольфрам, уран, қорғасын, мырыш өнеркәсіптері елді мекендер мен қала тұрғындарына көп қолайсыздық туғызуда.
Әлемде климаттың өзгеруі Қазақстанның ауыл шаруашылығына орасан зор нұсқан келтіруде. Агроценоздардың өзгеруі топырақты құнарсыздандырып, ауылшаруашылық өнімдерін кемітіп отыр. Жыл сайын егістіктерден 2,5 млн. тонна қоректік элементтер қайтымсыз жоғалуда. Ол үшін жыл сайын 1,8 млн. тонна фосфор, 1,1 млн. тонна азот, 0,4 млн. тонна калий тыңайтқыштары берілуі тиіс болса, ол көрсеткіш 60-70%-ға дейін азайған. Қазірдің өзінде Қазақстанның қара топырағының 22,5% қарашірігі қайтымсыз жоғалды. 1949-1996 жылдар аралығында Қазақстан жерінде 500-ге жуық ядролық сынақ жарылыстары жасалды. Ол 20 млн. га жердің тоз-тозын шығарып, тіршіліксіз экожүйеге айналдырды. Одан миллиондаған адам тұратын елді мекендер әлі зардап шегіп отыр. Қазақстанда қазіргі кезде 16 млн.т. қатты радиоактивті қалдықтар жинақталған. Мамандардың зерттеуі бойынша, Қазақстанда тұратын 2,6 млн. адам мутагенез ауруына шалдыққаны анықталған.
Экологиялық жағдайлардың бәріне талдау жасау, оның зардабынан сақтандыру, шаралар қолдану, қоғамдық пікір туғызу үшін көпшіліктің экологиялық білімі мен тәрбиесін, мәдениетін көтеру керек. Ол үшін Елбасы қолдап отырған экологиялық білім беру ісін жүйелі түрде іске асыру қажет. Барлық оқу орындары жүйесінде экологиялық білім мен тәрбие беруді жоғары деңгейге көтеру парыз.
Табиғаттағы өзгерістерге байланысты болжамдар ғылымда жоқ емес. Оларды пайдалану табиғатты сақтауда, шығынды азайтуда едәуір көмектесе алар еді. Кез келген құрылысын, шаруашылық нысандарын, ірі өндіріс орындарын салуды жобалау кезінде олардың экологиялық шығынының бағасын есептеумен қатар, табиғат кешендеріне тигізетін әсерін ескеру қажет. Бұл ретте олардың жергілікті тұрғындардың денсаулығына тигізетін зардабы басты назарда болуы тиіс.
Қазақстандағы өндіріс орындарына байланысты туындаған экологиялық проблемалар көп жағдайда алдын-ала ескерілмеген себептерге негізделген. Қарағандыдағы, Шымкенттегі, Жамбылдағы, Алматыдағы т.б. қалалардағы кейбір зауыттардың табиғатқа теріс әсерлері соған дәлел. Бұл – өндіріс орындарының топырақты, ауаны ластауын болдырмау үшін жергілікті жер ерекшеліктерін ескермегендіктен туындаған мәселе. Бұл орайда атом стансаларын жобалау кезінде адамдардың қауіпсіздік жағын қорғау жан-жақты есептелуге тиіс.
Шаруашылыққа байланысты болжаулардың қажеттілігі ірі су алаптарының (Арал теңізі, Балқаш көлі) тартылуы, климаттың өзгеруі, техникалық фактор негізінде топырақ, жер беті қабаттарының бүлініп бұзылуы, биік таулардағы (Іле, Жоңғар Алатаулары) мұздақтармен байланысты жағдайлар, апатты құбылыстар, мемлекетаралық өзендерді (Ертіс, Іле) пайдалану жағдайы әлемдік мәселелерді шешуде өзек болып тартылуы тиіс. Мемлекетаралық өзендерді пайдалану мәселесі бойынша түрлі ұсыныстар мен болжаулар халықаралық, мемлекетаралық деңгейде есептеліп, ескерілуі қажет.
Шаруашылық әрекеттердің қоршаған табиғи ортаға зиянды әсерін болғызбауға арналған алдын-ала жасалатын болжамдар жан-жақты ғылыми тұжырымдар негізінде жасалуы тиіс. Экологиялық болжамның ең негізгі мақсаты адамға тиетін зиянды әсерді және одан айықтыру мәселелерін қадағалауда жатыр.
Қазақстанда экологиялық білім беруге Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстан-2030” Даму стратегиясы негізінде айрықша назар аударылуы тиіс. Білім және ғылым министрлігінің тапсырысы бойынша менің басшылығыммен “Мектептерде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру” (1991), “Қазақстанда эколог мамандар дайындау тұжырымдамасы” (1995), “Қазақстан Республикасында экологиялық білім мен тәрбие берудің ұлттық стратегиясы” (1998), “Экологиялық білім бағдарламасы” (1999) сияқты бірсыпыра құжаттар дайындалды. Алматы, Орал, Семей, Петропавл қалаларында “Экологиялық білім беруді жақсарту жолдары” атты ғылыми-практикалық конференциялар өтті. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде елімізде бірінші рет география-экология факультеті ашылып, онда “география-экология”, “география-туризм”, “халықаралық туризм” мамандықтары бойынша кадр тәрбиелеу ісі қолға алынды. Бұл бастама республиканың басқа да оқу орындары тарапынан қолдау тапты. Бұл осы саладағы мемлекеттік сұранысқа алғашқы жауап болып отыр. Республика бойынша жоғары, арнайы және жалпы білім беретін оқу орындарында үздіксіз экологиялық білім берудің ғылыми-әдістемелік бірлестігі мен үйлестіру орталығы – “Ландшафтар экологиясы және табиғат қорғау” зертханасы осы оқу орнында ашылды.
Университетімізде барлық мамандықтар бойынша “Экология”, “Қазіргі экологиялық жағдайлар”, “Экологиялық білім мен тәрбие беру” сияқты арнаулы курстар оқытылады. Факультет ұжымының ғалым-ұстаздары ТМД елдерінің экология және табиғат қорғау ұйымдарымен, республикалық ғылыми-зерттеу орталықтарымен, лицей, колледж және жалпы білім беретін мектептермен тығыз байланыста жұмыс істейді. Зерттеу тақырыптарының ішінде “Үздіксіз экологиялық білім берудің теориялық негіздері”, “Экологиялық білім мен тәрбие беруді жақсарту жолдары”, “Техникалық лас суларды тазалаудың микробиологиялық жолдары”, “Алматы облысының ландшафтық-экологиялық картасы” сияқты маңызды тақырыптар бар.
Бүгінгі таңда халыққа экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесін мемлекттік деңгейге көтерудің қажеттігі туындап отыр. Экологиялық білім беру дегеніміз – адамзат қауымының, қоғамның, табиғаттың және қоршаған ортаның үйлесімділігін және табиғатты тиімді пайдаланудың жолдарын халыққа түсіндіру. Оның ішінде, қоршаған орта мен табиғи ресурстарды тиімді пайдалану арқылы табиғатты аялай білетін, оны бүлінуден қорғайтын, экологиялық білімі мен мәдениеті жоғары, ізгілікті, адамгершілігі мол жас ұрпақты тәрбиелеудің маңызы зор. Экологиялық дағдарыстың ұлғаюын мейлінше тежеу, табиғат пен қоршаған ортаны қорғаудың жолдарын ұғындыру жалпы халықтың экологиялық сауатын ашу, жастарға үздіксіз білім беру нәтижесінде ғана іске асады.
Экологиялық білім мен тәрбие беру негізінде жеке адам мен қоғамның табиғатқа деген оң көзқарасын, экологиялық мәдениетін қалыптастыра аламыз. Сол арқылы еліміз халық шаруашылығының әлеуметтік және экономикалық мәселелерін шешуге көмектесеміз. Экологиялық және табиғатты қорғау заңдарын жетілдіру және оларды бұлжытпай орындау, табиғи ресурстарды тиімді пайдалануда жауапкершілікті күшейту, қоршаған ортаның табиғаты мен адам денсаулығының үйлестілігін арттыру, үздіксіз экологиялық білім беруді ұйымдастыруды тездету, елдегі экологиялық жағдайлар жайлы мәліметтердің халыққа жетуін қамтамасыз ету, тағы басқалар осы саладағы негізгі міндеттер қатарына жатады.
Экологиялық білім берудің қазіргі заманғы ғылыми негіздері, оны жүзеге асыру проблемалары мен бағдарламалары БҰҰ мен ЮНЕСКО мәжілістерінде (1968) қаралған. Одан соң ол Стокгольм (1970), Тбилиси (1972) қалаларында өткен халықаралық конференцияларда жалғасын тапты. Ал Рио-де-Жанейрода (1992) өткен дүниежүзілік конференция экологиялық білім беру мәселелерін қайта қарап, ондағы негізгі бағыттарды айқындап берді. Ол бағыттар: биосфера тұрақтылығын сақтау үшін экологиялық ағарту жұмыстарының тұтас жүйесін құру, экологиялық білім беруді тұрақты жүзеге асыру және жұртшылық арасында экологиялық үгіт-насихатты күшейту. Экологиялық білім берудің нормалық-реттеуші құжаттары Қоршаған ортаны қорғау туралы Заңда (1997), Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігін сақтау тұжырымдамасында (1997), Қазақстан Республикасында экологиялық білім мен тәрбие берудің ұлттық стратегиясында (1998), Экологиялық білім бағдарламасында (1999) қарастырылған.
Экологиялық білім мен тәрбие беру ісі оқу орындарында білім деңгейіне қарай жүргізіледі. Мектепке дейінгі балалар мен бастауыш мектептерде ол қоршаған ортамен таныстыру, адам мен табиғаттың бірлігі мен өз үйіндегі, ауласындағы табиғат бөлшектеріне (егілген ағаш, қораға өскен шөп, бау-бақша) қамқорлық жасау қажеттігін ұғындыру арқылы өтеді. Содан біртіндеп табиғаттың сыртқы көріністеріне қарай ауысады. Мұның өзі, белгілі дәрежеде, бала бойына саламатты өмір салтын орнықтыруға көмектеседі. Бұл саладағы оқытудың негізгі әдістері мен амалдары – экологиялық мазмұнға құрылған танымдық дүниелер, ойындар, т.б.
Жалпы және арнайы білім беретін орта дәрежелі оқу орындарындағы экологиялық білім беру мен тәрбие осы алғашқы мәліметтерге сүйене дамытылады. Бұл кезеңде компьютерлік моделдерді қолдану да тиімді. Экологиялық білім жүйесін қалыптастыру, оқушыларды қоршаған ортаны қорғау сезімі мен жауапкершілікке баулу, экологиялық білім жетістіктерінен хабардар болу, нормалық-құқықтық құжаттарды білу, негізінен, мектеп қабырғасында жүзеге асады. Оларда оқытудың, үйретудің әдіс-тәсілдері де әрқилы болмақ (семинар, конференциялық сабақтар, компьютерлік ойындар, пікір сайыс, КВН, викторина, т.б.). Адамның іс-әрекетінің табиғатқа әсерін, оның зардаптарын талдау, табиғаттағы өзгерістерді салыстыру ғылыми-зерттеу жұмысының алғашқы элементтері есебінде баланың ізденуіне жол ашады. Сонымен бірге оқушыларға білім беретін факторлардың ғылымилығын, табиғат компоненттерінің (ауа, су, топырақ, өсімдік, жан-жануарлар, т.б.) өзара байланысын, табиғаттағы тепе-теңдікті, балаларды табиғатты сүюге, оған қызығуға баулуды, экологиялық білім беретін пәндердің (география, биология, химия, математика, физика, әдебиет, тарих, қоғамтану, т.б.) үйлесімділігін, көрнекілік ұстанымдарын іске асыру да түпкі мақсатқа жетудің айла-амалдары есебінде қолданылады.
Білім жүйесін оңтайландыру жағдайында экологиялық білім берудің ең ұтымды және экономикалық жағынан тиімді жолдарын іздестіру – қазіргі мектеп алдындағы маңызды міндеттердің бірі. Экология пәнін барлық сыныпта өту мүмкін емес. Біз жинақтаған тәжірибелер экологиялық білім берудің пәнаралық байланыстарын жүзеге асыру, пәндерді экологияландыру, факультативтік сабақтар өту, содан кейін барып жоғары сыныптардың бірінде (9 сынып) пән ретінде оқыту тиімді екенін дәлелдеп отыр. Пәндерді экологияландыру жаңа буын оқулықтарға негізгі мақсат болып қойылады. Экологияға жақын пәндер оқулықтарында экологиялық материалдар берілмек. Бұл салада пәндерді экологияландыру арқылы экологиялық проблемаларды түсіндіруді үйлесімді жүргізу, сонымен бірге арнайы экологиялық білім беретін курсты қалыптастыру міндеті қойылады. Қазіргі кезде осы екі бағыттың іске асуында елеулі қиындықтар кездесіп отыр. Оған пәндерді экологияландыруға белгілі бір пән мұғалімінің білімінің жетімсіздігі, ал пән ретінде экологияны оқытатын мамандардың жетіспеушілігі себеп. Сондықтан, бұл жүйеде жұмыс істейтін ұстаздарға экология ғылымының теориялық негіздерін оқып-үйрену, пәндер (география, химия, биология т.б.) негізінде экологиялық проблемаларды интеграциялау, биосферадағы тіршіліктің тұрақтылығы мен біртұтастығын, оның антропогендік әсерлердің әрекетімен болатын өзгерісін өзара байланыстыра қарап оқыту міндеттері жүктеледі. Жаратылыстану пәндері балаларға экологиялық білім берудің негізгі саласы болуға тиіс. Экологияны факультативтік курстар арқылы оқыту, сыныптан тыс жұмыстар жүргізу, экологиялық сабақтарды табиғат аясында өткізу жобалары Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінде экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасында (2002) толық айтылған.
Кәсіптік білім беретін арнайы оқу орындары мен жоғары мектепте экологиялық білім мен тәрбие берудің де өз жүйесі бар. Бұл саладағы ең маңызды мәселе – экология пәнінің мұғалімдерін, табиғат қорғау мамандарын дайындау. Оларға қойылатын талап үлкен. Олар әлеуметтану мен адам экологиясының негіздерін, қоршаған ортаның проблемаларын меңгеріп, негізгі экологиялық көрсеткіштерді өздігінен анықтай алатын маман болуға тиіс. Бұл жағдайлар Қазақстанның физикалық географиясы, қоршаған ортаны сақтау, экология проблемаларының өзара байланыстылығын, оларды жетілдіру мақсатында жүргізілетін жұмыстарды да қауымдаса іске асыру қажеттігін байқатады. Бұл проблемалардың қайсысына болса да ғылыми көзқарас, негіз керек.
84. Плюрализм, пікір алуандығы (ағылш. pluralism; лат. pluralis; множествепиый, многообразный) - Өздерінің мүдделері, көзқарастары мен пікірлерін білдіру еркіндігін заңмен қамтамасыз ететін, қоғамда түрліше саяси партиялар мен басқа қоғамдық ұйымдардың (кәсіподақ, діни, коммерциялық және т.б.) қатар өмір сүруі мен өзара әрекеттестігі. Плюрализм деп сондай-ақ түрлі пікірлерге төзімділік танытуды айтады. Плюрализм – дүниенің бастамасы ретінде көп субстанцияларды мойындайтын философиялық ілім.
Парадигма[1] (гр. үлгі деген сөз) – зерттелетін мәселені шешу үшін үлгі ретінде алынған теория; теориялық көз-қарастардың, методологиялық принциптердің, әдістемелік қабылдаудың және эмпиризмдік нәтижелердің бірігу жүйесі; ғылымның белгілі бір даму кезеңінде ғылыми қауымдастықпен қабылданған және болжамдарды ғылыми ұғыну үшін, ғылыми таным процесінде туатын міндеттерді шешу үшін үлгі, модель, стандарт ретінде пайдаланылатын теориялық және әдістемелік ережелер жиыны.
Саясаттануда парадигма деп – саяси өмірді бейнелеуде білімді ұйымдастырудың сынын білдіретін, әлеуметтік құбылыстардың бір тобын теориялық пайымдау үлгісі деп мойындаған негізгі тұғырнама желісін айтады. «Парадигма» ұғымын 20 жж. ғылыми айналымға енгізген американ философы және қоғам тарихын зерттушісі Г.Кун.Ол сондай-ақ, белгілі ғылыми дәстүр шеңберінде кейбір зерттеушілік практика шеше алатындай жеткілікті мөлшерден шеттелмеген проблемалар да болуы тиіс.