2.2 Мектептегі 5-7 сынып оқушыларының дене қабілеттерін сабақтан тыс уақытта дамытуға тигізетін әсері

Оқушылардың қозғалыс қызметін дамытудың динамикасын оны шартты түрде кезендерге бөле отырып талдағанда, педагогикалық академия ұсынған қазіргі мектеп құралдарындағы /екінші балалық 7-12 жас, жасөспірім шақ 13-14 және ер жеткен мезгіл 15-17/ оқушылардың дене қабілеттерінің көрсеткішінде осылай сатылағанда елеулі өзгеріс жоқ екенін көрдік. Олар мектеп оқушыларының дене қабілеттерін дамытудың негізгі сатыларын нақты көрсетеді.

Профессор А.П.Матвеев[34] ұсынған әр түрлі дене қабілеттері арасындағы корреляциялық сенімді байланыстар саны жасы өскен сайын көбейе береді. Әр түрлі дене қасиеттерінің өзара байланысын кеңейту кезеңдері /ұл балаларда 10-11, 15-17 жас, қыз балаларда 8-9, 13-16 жас/ уақыты жағынан қандай да бір қасиетті дамудың шартты жауапты кезендерімен сай келеді. Бұны бір дене қабілеті дамыту нәтижесін басқа бір қолайлырақ жаттығуларға алмастыру деп қабылдау керек. Антрометриялық белгілер оқушылардың қозғалыс функциясының сыртқы көрінісін негіздейтін факторлар болып табылады, олар зерттеушілер қарастырған жас кезендерде онша үлкен роль атқармайды [35]. Көптеген зерттеулердің нәтижелері 13-15 жастағы балалардың орташа күші қандағы гемоглобиннің мөлшеріне, кеуде және мойын жасушаларының айналым шеңберіне, дене ұзындығы мен салмақ ерекшелігіне, оқушылардың дене дайындық көрсеткіштері мен даму деңгейіне елеулі мүмкіндіктермен байланыспайтындығын көрсетті.

Осыған байланысты антрометриялық белгілер дене қасиеттерінің сатылық дамуына, қозғалыс әрекеттерінің сапалық ерекшеліктерін дамытудың аса жауапты кезендерінің антогонистік хронологиясына онша әсер етпейді деуге болады.

Сыныптан тыс жұмыстардың маңызы оқушылар дене тәрбеисінің негізгі міндеттерін толық және сапалы шешуге, бос уақытын пайдалы дұрыс өткізуге, іріктеп алынған жаттығулар түрімен айналысуда балалардың жеке қызығушылығын арттыруға жәрдемседі, жаттығулардың әлеуметтік белсенділігін дамытады

Ептілікті дамыту.

Жаттығуды кез-келген доппен жүргізуге болады – кішкентай және үлкен, қатты және жұмсақ (кейбір жаттығулар үшін).

1. Саусақтың ұшымен допты айналдыру.

2. Саусақтар ұшымен бақылау арқылы допты қолдан қолға лақтыру. Қолдар түгелдей созылған, допты алып беру үшін жоғары көтеріледі және доппен төмен түсірілетін толық үлкен амплитуданы орындайды.

3. Белге тигізбей айналдырып, допты қолдан қолға ауыстыру.

4. Жартылай отырып, аяқтарды иықтан үлкен қылып ашу; допты қолдан қолға сегіздікпен беру.

5. Допты екі қолмен арқадан асырып лақтыру және алдынан ұстап алу. Допты бастан артқа лақтырып, арттан ұстап алу. Кезектесіп бір қолмен орындау (оң, сол).

6. Екі допты кезектесіп лақтырып, ұстап алу.

7. Допты жоғары лақтырып,жерге қолдарды тигізіп және тіке тұрып допты қағып алу; тағы да осыны істеу, бірақ жерге отырып үлгеріп, тұрып және допты қағып алу.

8. Допты жерге соғып, аяқтарды ашып,доптан секіру сосын айналып барып қағып алу, жерге екі рет тигізгенге дейін.

9. Жарға екі доппен кезектесіп алап-беру жүргізу: әрбір допты жерге секіргенннен кейін ұстап алу; тағы да осыны, бірақ жардан қайтіп келгенде қағып алу.

Барлық жаттығулар орнында тұрып та, қимылдап та жүзеге асырылады. Өзінді бақылау қате жасалғанға дейінгі жасалған жаттығулармен жүргізу.

Икемділік - тірек-қозғалыс аппаратының ептілік буындары дәрежесін анықтайтын спортшы денесінің құрылыс қызметінің қасиеттері. Икемділіктің өлшемі қозғалыстардың барынша ауытқу шегі болып табылады. Белсенді икемділік /өзінің бүлшық еттеріне күш салу есебінде пайда болған/ және енжар /қозғалысты дене бөлігінің сыртқы күшін қолдану жолы арқылы анықталған/ икемділік болып бөлінеді

Төзімділік тәрбиелеудің осы қасиетіне, оның өз беттілік қасиетін тәрбиелеу тығыз байланысты. Өз беттілік деп оқушының тапсырмаларды басқа кісілердің көмегінсіз, өз бетімен орындай алуын атайды. Мысалы, оқушы оның алдына қойылған мақсат бойынша, әр тапсырманы өз бетімен орындауға тырысуы керек. Мұндай дәрежеге жету оқушыны жасынан үй жұмысын, оқу тапсырмаларын өзгелердің көмегінсіз, өз бетімен орындауға жаттықтырудан басталады. Сонымен қатар өз беттілікті тәрбиелеуде сабақтың көпшілігін оқушылардың қатыстыра жүргізіп және мазмұндардың кейбір қиын жерлерін жаттығу арқылы өздерінің көшімен өткізу ерекше орын алады.

Төзімділік- түрлі қызметтегі қажып-шаршауға қарсы тұрар қабілеттілік. Төзімділіктің негізгі өлшемі-адамға жүктелген қызмет қарқындылығын қолдауға қабілетті кезең ішіндегі уақыт. Төзімділік мамандық ретінде таңдап алынған белгілі бір қызметке қатынасы бойынша арнайы деп аталады. Жалпы төзімділік - бұл біркелкі үдемелі ұзаққа созылған жұмыстардағы барлық бұлшық аппаратының міндетін іске қосар төзімділік.

Төзімділікті арттыруға арналған жаттығулар жиынтығы:

1. Гимнастикалық орындықтарға 180⁰ градусқа бұрылумен және оның қайталануымен секіру және одан жерге секіру.

2. Волейбол добын ұстап 2.5-3,0 м жоғары қалыппен допты беру.

3. Төменгі қалыппен отырып, алға қарай секіріп отыру.

4. Қабырғадан 1м қашықтықта тұрып, қолды қабырғаға қойып, одан итерілуі және керісінше.

5. Гимнастикалық қабырғаға арқаны беріп, рейкіні иық деңгейінде қолға ұстап, көкірек тұсында омыртқамен алға-артқа санап отырып орындау.

6. Волейбол добын бастың үстіңгі жағымен лақтыру, содан кейін жоғарғы деңгеймен доп беру және оны қабылдап алу, содан оның қайталануымен жүреді.

7. Тұрып, қолды басқа қойып, арқамен арқа итерілу және қайта орнына келу.

8. Волейбол добын төменгі қалыппен беру.

9. Қалыпты деңгейде тұрып, аяқты жерден көтермей, тізелерді бүкпей, тұрған қалыпта жатып және қайта тұру, о.қ.

10. Волейбол добын жоғары қалыппен беру бастың үстімен және сол уақытта алаңда қозғалыста болу.

Күш қабілеттері – сыртқы қарсылықтың немесе бұлшық еттерінің оған қарсы әрекет жасаудағы адам қабілеттері. Күш қабілеттерін бағалауда күштің абсолюттілігі мен салыстырмалы белгісі пайдаланылады. Шексіз күш денені салмағына қатыссыз барынша көп күштердің көрсеткішін сипаттайды. Салыстырмалы күш дененің салмағына шексіз күш қатынасын сипаттайды. Адам денесі шамасының өсуіне байланысты оның шексіз күшінің көрсеткіші ұлғаяды, ал салыстырмалы күшінің көрсеткіші азаяды.

Күш жылдамдығының сапасын дамыту кешенi

1. Тiзенi кеудеге қарай көтере секiру.

2. 4-6 төмен барьерден екі аяқпен секіру, арақашықтықғы бір-біріне 80-100 см.

3. Гимнастикалық орындықтан екi аяқпен секiру.

4. Екi аяқпен /80 см/ биiктiктен секiру

5. Биiктiктен секiрiп, қонғанда жартылай отыру.

6. 3-4 төменгi кедiргiден екi аяқпен /30-40 см/ биiктiктен секiру.

7. Екi аяқпен /60-70 см/ биiктiктен секiрiп, ұшып, қоңудың әртүрлi тапсырмасын орындау.

8. Гимнастикалық қабырғаға, ағашқа тiреуге ұстап, иық бойында қол тiреуде.

9. Жоғары iлулi тұрған затқа, жартылай отыра екi аяқпен жоғары секiру.

10. Алға қарай ұмтылу қозғалысын жасау.

11. Бiр аяқпен отырып, тұру /бiр аяқты тiк алға созу/ қол гимнастикалық қабырғадағы рейкада, жылдам аяқтың ұшымен жоғары көтерiлемiз.

12. Гимнастикалық орындыққа бүйiрiмен тұра, аяқ бүгулi, орнында тұрып бiр аяқпен итерiле жоғары секiру.

13. Гимнастикалық орындыққа бетпен тұрып, бiр аяқ бүгулi орындықта, екiншi жерде аяқты бүгу орын ауыстырып отыра жоғары секiру.

14. Жоғары алға секiру, бiр аяқпен алға итермелiп, 3-4 аттап жүгiре секiру.Секiрме жiппен алма кезек секiру, алға жылжи секiру

Жылдамдық қабілеттері қозғалыстардың сонымен бірге қозғалыс реакциясының уақыт жылдамдығы сипатын тікелей және артықшылығымен анықтайтын қасиеттерінің функционалдық кешені. Жылдамдық қасиеттерінде мыналар анықталады.

қарапайым және күрделі реакция жылдамдығы жасының реттеу уақытымен өлшенеді;

жекелеген қозғалыс актілері жылдамдығы сыртқы қарсылықпен ауырлатылған кейбір қозғалыстарды орындау барысындағы жылдамдық және жеделдету көлемімен өлшенеді.

қозғалыстар қарқынында жиілігінде пайда болған жылдамдық /уақыт өлшемі бірлігіндегі қозғалыстар санымен өлшенеді.

Тиын арқылы тест жасау. Қолдар бір бірінен см қашықтықта жоғары көтеріледі. Жаттығу 1 рет қайталанады, егер тиын жерге түсірмей қағып алғанда, шапшаңдық жақсы дамыған.

Жылдамдықты дамыту

а.Жоғарғы сөреден жүгiру /40-50м, 4 рет/

б.Жылдамдата жүгiру /40-50м, 4 рет/

в.Орында тұрып аяқты жоғары көтерiп жүгiру /10 сек, 4 рет/

г.қысқа ара қашықтыққа жүгiру 3 рет 3х10м қозғалмалы ойындар.

Жылдамдық- күш қабілеттері күшпен бірге қозғалыстың жоғары жылдамдығы талап еткен іс-әрекет көрінеді. Осы жылдамдық-күштің кейбірі шұғыл күш деген атқа ие. Ол – қозғалыс барысында мүмкіндігінше аз уақыт ішінде барынша көп күшке жету қабілеттілігі.

Қысқа арақашықтыққа жүгіріс :

- 40-100м ара қашықтыққа кіші және орташа жылдамдықпен бір қалыпты жүгіріс;

- сол қашықтықтағы жүгіріс, жылдамдыққа жүгіру ;

- 30-60м қашықтыққа түрлі жүгіріс және секіру жаттығулары (сандарды биік көтерумен жүгіріс) ;

- жаттығулардың техникалық дұрыстығының атқаруын өздік бақылауға үйрету ;

- орнында сандарды биік көтерумен жүгіріс;

- дистанцияларды әртүрлі тапсырмалармен жүгіру ;

- әртүрлі дистанцияларға бақылау жүгіріс ( негізгіден көбірек немесе азырақ);

- қолдардың , аяқтардың жұмысын толық жетілдіру;

- жүгіріс кезінде қолдардың және аяқтардың келісілген қозғалысын толық жетілдіру;

- сөре техникасын толық жетілдіру(мәрелікті толық жылдамдықта кесіп өту ).

Қимыл шапшаңдығын бақылау. Бұл үшін эстафеталық тест қолданылады.

Дене жаттығулары. Дене тәрбиесі құралдары кешені -дене жаттығуларын, табиғаттың сауықтыру күштерін және тазалық факторларын құрайды. Дене жаттығуларының негізгі ерекше құралы, іс-әрекет болып табылады. Дене тәрбиесі міндеттері соның көмегімен шешіледі.

Адам жүзеге асыратын қозғалыстық және әр түрлі іс-әрекет. Бірақ, барлық қозғалыс пен іс-әрекет дене жаттығулары болып табылуы мүмкін емес.Ол аса маңызды, ерекше белгілері бар арнайы ұйымдастырылған әдістемелік мақсатты-бағыттылық және қайталаушылық, сонымен бірге дене тәрбиесі іс-әрекет мазмұны мен түрлері сәйкестігіне, солар бойынша жүзеге асатын заңдылығына байланысты анықталды.

1. Иық буынына арналған жаттығу (Қосымша1қараңыз).

1.Тік тұрыңыз, арқа түзу, қарын тартулы болсын. Қолдарыңызды иығыңызға қойып, арқаңызды имей айналдырулар жасаңыз. Алға немесе артқа айналдырыңыз. Жаттығуды бірнеше рет қайталаңыз.

2.Қолдарыңызды жіберіп дәл осындай жаттығуды түзеу қолдармен диірмен секілді айналдырыңыз.

Нәтиже: Жаурындар арасындағы арқа бұлшық еттерінің қысымы. Дәл сол жерде отырыстан, қозғалмағандықтан омыртқа қисаяды .(Қосымша-1,Сурет-1)

2.Жамбас бөкселік буындарға арналған жаттығу.

Алға қарай еңкею. Аяқтарыңызды бір жолдың бойына қосып қойыңыз. Алға қарай еңкейіңіз.

Кейін аяқтарыңызды х турінде қойып еңкеюлерді орындаңыз. Бұл жаттығуларды аяқтарыңыздың ауырғанына дейін жалғастырыңыз.( Қосымша-1,Сурет-2)

3.Бөксеңізді созуға арналған жаттығу.

Еденге отырып, аяқтарыңызды айқастырыңыз. Яғни тек табандарыңыз ғана айқастырулы болады. Түзеу арқамен аяқтарыңызға қарай еңкеюлер орындаңыз.

1.Дене тұрысын ауыстырмай тек аяқтарыңызды ауыстырып, жаттығуды қайталаңыз.

2.Дене тұрысын ауыстырмай, өкшелеріңізді бірге қосып,қолдарыңызбен тізеден басып қайтып еңкейіңіз. Осылай бөксенің ішкі жағы созылады.

4.Бөксенің сыртқы жағын созуға арналған жаттығу.

Еденге тізеңізді бүгіп отырыңыз. Аяқтарыңыз тік бұрышпен бүгіліп,бір аяғыңыз алдыңызда, бір аяғыңыз жаныңызда жатыр. Жамбасыңызды еденге қысып отырыңыз. Түзеу арқамен алға, артқа, жан-жаққа еңкеюлер жасаңыз.Бұл жаттығу өте қиын. Сондықтан оған аса көңіл бөліңіз. Ол өте жақсы целлюлитті кетіреді. Бұл жаттығуды көбірек жасаған жөн.( Қосымша-1,Сурет-3)

5. Бөксенің ішкі жағын созуға арналған жаттығу.

Еденге аяқтарыңызды барынша ашып отырыңыз. Әр бір аяққа бірнеше рет еңкеюлер орындаңыз.Аяқтарыңызды алға созып еленге отырыңыз. Арқаңызды түзеу ұстаңыз. Бір өкшеңізді аяғыңыздың ұшына қойып еңкеюлер жасаңыз. Сосын аяқтарыңызды ауыстырып жаттығуды қайталаңыз Теппинг тест жүйке бұлшықет аппаратының функциялық беріктігін анықтауға арналады.

Төмендегі кестеден қозғалу мүмкіндіктеріне арналған тест ерлер мен әйелдерге жеке берілгенін кесте көреміз.

Кесте -3

Қозғалу мүмкіндіктеріне арналған бақылау тест

Қозғалу мүмкіндіктері	Бақылау тестері	Баға, балл
		5	4	3	2	1
Ерлер
	Гимнастикалық скамейкаға тіреніп, қолды бүгу	15	12	9	7	5
	Көлденең кермеге тигенге дейін асылып,аяқты көтеру	15	12	9	7	5
	Орнынан ұзындыққа секіру	250	240	230	223	215
	Кермеге тартылу	15	12	9	7	5
Әйелдер
	Қолды бас артына қойып, аяқты тіреп, шалқасынан жатып, денені көтеру	60	50	40	30	20
	Қабыраға бір қолмен сүйеніп, бір аяқтың тізесін бүгу	15	12	9	6	4
	Орнынан ұзаққа секіру	190	180	170	160	150
	Жатып, асылған күйде тартылу	20	16	10	6	4

Әр түрлі спорт ойындарының жаттығу сабақтарына хронометр жасау нәтижелері жылдамдықтың ең жоғарғы деңгейде көрінетін спорт түрі мыналар екенін байқатты: кіші футбол - 40%, мини баскетбол - 35%, теннис (үлкен) - 40 %. Жылдамдықтың көрінісі деп қозғалыс реакциясының жылдамдығын, қозғалыс жылдамдығын, ойын кезіндегі күш қабілеттерінің (соққы беру, лақтыру, ойын ережесі шегінде қарсыласты итеру күші т.б.) көрінісін түсіну керек. Мұндай күш қабілеттері ең жоғарғы деңгейде доп ойынында 20%; төзімділік футболда 35%; баскетбол, гандболда - 30%, мини футболда - 25% көрнеді. Иілгіштік волейболда - 35%, баскетбол, мини баскетбол, футболда - 25%», гандбол, үстел теннисінде - 10%. Ептілік волейболда, мини баскетболда - 25%, үстелі теннисінде - 30%, кіші футбол, баскетбол - 20%, гандбол- 10%і. Енді 4 кестеге назар аударайық.

Кесте-4

Сабақтан тыс кезінде спорттық секцияларға қатысудағы дене қасиетінің көрінуі (% бойынша көрсетілген

Спорттық ойын түрлері	Дене қасиеттері (сапалықтары)
	Жылдам-дық	Күшті- лік	Төзімді- лік	Икемді- лік	Ептілік
Баскетбол	20	15	30	15	20
Президенттік сынама	30	10	15	15	25
Волейбол	15	20	15	25	25
Жеңіл атлетика	30	20	30	10	10
Футбол	25	10	35	15	15
Мини-футбол	40	5	25	10	20
Үстел теннисі	35	10	15	10	30

Сыныптан тыс жұмыстары мен дене тәрбиесі сабағының жоспарын жасауда негізгі ережелердің бірі дене қасиеттеріне - жылдамдыққа, ептілікке, төзімділікке тәрбиелеуде жас ерекшелігін ескеру қажеттігі болып табылды. Оқушылардың дене тәрбиесінің сан түрлі ерекшеліктерін ескеруде, біздің ойымызша, дене тәрбиесі мен спорт саласындағы белгілі мамандар ұсынған әдебиеттер мәліметі негізінде өзіміз жасаған жоспар болды, сондай-ақ, көп жылдық ғылыми зерттеулер мен практикалық қорытындылардың да нәтижелері пайдаланылды. Бұл кесте дене тәрбиесі мұғалімі мен жаттықтырушыға ең қажетті спорт түрін қысқа мерзімде тандай алуға және оқу жоспарын жасағанда жас ерекшелігін ескеруге мүмкіндік береді.

Спорт үйірмелері спорттың белгілі түрімен айналысқысы келетін оқушылар үшін арнайы ұйымдастыралады.

Үйірмені ұйымдастыруда басты рольді дене тәрбиесі мұғалімі атқарады. Спорт үйірмесін құруда жұмысты дұрыс жүргізуге мүмкіндік беретін қажетті база мен спорт мамандарының болуын ескеру керек.

Әр спорт үйірмесінде балалар жас ерекшелігіне қарай мынадай топтарға бөлінеді: кіші топқа - 11-12, 13-14 жас, ортаға 15-16 жас, жоғарғы топтағыларға - 17-18 жастағылар кіреді. Үйірме сабақтары аптасына 2-3 рет 60-90 минуттан жүргізілді. Жалпы дене дайындықтары бойынша үйірмелер - (ЖДД) олардың міндеттеріне дене тәрбиесі бағдарламасының негізін құрайтын түрлі дене тәрбиесі құралдары арқылы оқушылардың жалпы дене дайындықтарын көтеру кіреді.