96.Мақта дақылдарының сорғыш зиянкестері және оларға қарсы күрес шаралары.

Бітелердің бақша (мақта)-Aphis gossypii Glov., жоңышқа-A. craccivora Koch. , үлкен мақта-Acyrtosiphon gossypii Mordv. түрлері кең тарағандары және ерекше зиянды. Бақша бітесі дернәсіл немесе имаго түрінде арамшөптердің түбіндегі жапырақтарда қыстайды. Жоңышқа бітесі ұрықтанған жұмыртқа түрінде жоңышқа мен жұмыршақ шөптерінде қыстап шығады. Үлкен мақта бітесі бітелердің ең ірісі. Жұмыртқалары қыстайды. Ерте көктемде жұмыртқадан дернәсілдер шығып партеногенетикалық ұрғашыларға айналады. Барлық бітелер көктемде алғашында қыстайтын орындарына жақын арамшөптерде қоныстанады және сонда қоректенеді. Кейін мақта көгі шығысымен бітелер оларды мекендей бастайды. Бітелер әдетте өсімдіктің үстіңгі өскіндері мен жаңа жайылған жапырақтарына қоныстанып, қозаның шырынын сорып қоректенеді. Осының салдарынан өсімдіктің дамуы тежеледі, түйіншелері мен көсектерін төгеді, жапырақтар бүрісіп, сабағы бұралып қалады, түсі де өзгере бастайды. Зақымданған қозаның берер өніміне бітелер көп шығын келтіреді. Шығаратын сүйықтық «балтамшы» жапырағына, мақта талшығына жайылады және желімдеп тастайды. Сапрофитті құрым саңырауқұлақтар өсіп шитті мақта сапасын төмендетеді. Талшықтың бұлайша бүлінудін қусырылу (ширу) дейді. Бітелер өте тез өсіп-көбейеді. Жаз бойы олар ұрықтандырусыз партеногенетикалық жолмен көбейеді. Маусым кезеңінде бітелер 20 ұрпақ бере алады.

Кәдімгі өрмекші кене – Tetranychus turcestany Ug.et.Nilk. Микроскопиялық ұсақ зиянкес, ересек аналықтардың ұындығы - 0,3-0,6 мм, аталықтардың ұзындығы - 0,2-0,3 мм. Түстері жазда сарғыш-жасыл, күзге сары-кызыл, қысқа қарай - қызыл-қоңыр. Өрмекші кене мақта өсімдіктері жапырағының астыңғы бетінде тіршілік етеді. Ауыз аппараттары шаншып - сорғыш. Жапырақта закымданған жерлері астынан қоңырланады, үстінен қызарып кетеді. Зақымдалған өсімдіктің өсуі тежеледі, жапырақтары, түйіншелері мен көсектері түсіп, ал қауашақтары жеңілдеп калады. Қатты закымданғанда бұталар өнім бермейді.Өрмекші кене тез өсіп-өніп көбейеді. Аналықтары 100-140 жұмыртқа салады. Бір маусымда кене 15-18 ұрпақ беріп дамиды. Ұрыктанған аналық кенелер топырақтың үстіңгі қабатында, өсімдік қалдықтарының астында, ағаштардың қуыстары мен жарықтарында қыстайды. Ерте көктемде, күн 8-10°С жылысымен кенелер қыстаған жерінен

Күресу шаралары. Мақта егістігінің, тікелей өзінде жүргізілетін агротехникалық шараларға жататындар: мақтаны жинап алу, жерді сүдігер терең жыртып көктемде тамыр жая бастаған арамшөптерді құрту, қыста суару, ауыспалы егіс жүйесін енгізеді. Бұл шаралар қыстап шыққан ұрпақтарды қорегінен айырады, қыстаған жерінде егіс алдындағы кезеңде жояды.Мақта дақылы зақымдана бастаған алғашқы кезеңде, яғни зиянкестер әлі қаулап көбеймей тұрғанда, оны химиялық жолмен өндеу керек. Бүл үшін кәдімгі өрмекші кенеге қарсы қолданылатын жүйелі және қоспалы фосфорлы-органикалық препараттар (инсектоакарицидтер: БИ-58, 40% э.к., золон, 35% э.к., нурел Д э.к., акарицидтер: омайт, 57% э.к., неорон, 50% э.к. және т.б.) қолданылады.Зиянды көбелектерінің санын реттеуге биологиялық әдіс кең пайдаланады. Мақталықтарға жұмыртқа жегіш трихограмманы көбелектер жұмыртқа салған кезде 3 қайтара (60-80 мың дарақ) шығарады. Энтомофаг браконды ІІІ жастағы жұлдызқүрттарға қарсы жібереді.