23. Цефеидтердің негізгі қасиеттерін сипаттаңыз.

Астрономиядағы жұлдыздардың физ. мағынасын түсіндіретін цефеидтердің ең негізгі қасиет период-жарықтылық тәуелділігі табылады. 1908 ж. Х.Ливитт (КМБ) Кіші Магеллан Бұлтында 1777 айнымалы жұлдыздарды ашты. Оның ішінде 16 жұлдыздың периодын анықтады, период ұзақ болғанымен жұлдыз соғұрлым жарығырақ болды. Кіші Магеллан Бұлтына дейінгі өте үлкен ара қашықтық КМБ өлшемімен салыстырғанда жарықтылықтың (тек көрінерлік жұлдыздық шама емес) периодқа тәуелділігімен түсіндіруге болады. Мисс Ливиттің ашқан айнымалы жұлдыздарын цефеидтер екені анық болмады.  1913 ж. Э.Герцшпрунг дәл анықтады. Жеке цефеидтерге, жұлдыздық жүйелерге дейінгі ара қашықтықты анықтауда период-жарықтылық тәуелдігі үлкен роль атқарды.         1918 ж. Х.Шепли период-жарықтылық тәуелдігін тексерді. Ол зерттеулерге Магеллан Бұлтындағы, шар тәрізді шоғырлар мен Күннің маныңдағы цефеидтер мәліметтерін пайдаланды. (Қазір Шеплидің сұрыптауы біртексіз болды, бұл барлық жұлдыздар бір периодта бірдей жарықтылыққа ие емес.) Шеплидің ұсынған  период-жарықтылық тәуелдігі 30 жыл бойы пайдаланылды.Спиральдық тұмандықтардың галактикадан тыс табиғаты дәлелденді, Галактикадағы Күннің орны анықталды.  1940 жылдың аяғында Шеплидің тәуелділігін қайта қарастыруға болатындай мәліметтер жиналды. Период-жарықтылық тәуелділігі цефеидтердің кеңістіктегі орнын анықтайды. Құс жолы жазықтығында классикалық цефеидтер жоғарғы дәрежелі концентрациясымен ерекшеленеді. Цефеидтердің Z-координатасының орташа абсолюттің мәні 65 пк.-ке жуық. 1940 ж. Аяғында Б.В. Кукаркинге Z-координата бойынша цефеидтердің таралуын зерттеу, цефеидтерді сфералық құраушының жеке типіне жатқызуға маңызды аргументі. (Модулі бойынша 1000 пк. асатын Z-координатамен жұлдыздар) Жазық құраушының цефеидтері өте жоғарғы жарықтылыққа ие. Галактика жызықтығында цефеидтердің таралуы б/ша спиральдық бұтақтарында үлкен периодымен цефеидтер. Ұқсас сипатталарымен цефеидтер (периодтары бір, жастары жақын екенін көрсетеді) жазықтықты өлшемі 200-1000 пк топтарды құрайды. Шартәрізді шоғырларда цефеидтер кездеседі, бірақ бұл сфералық құраушы цефеидтері. 20 ғ. ортасында шашыранды шоғырларда тіпті айнымалы жұлдыздар кездеспейді деген ой болды. 1956 ж. Холопов П.Н. 16 цефеид тізімін шоғырларға жататынын көрсетті, 1920 ж. П.Дойг U Sgr мен S Nor цефеидтерін М25 пен NGC6087 шашыранды шоғырларға жататынын көрсеткен болса да. Қазіргі уақытта шашыранды шоғырлар мүшелері – оңдаған цефеидтер белгілі. Бірінші цефеидті, сосын оның айналасындағы шоғырларды анықтаған кезеңдер де болған. Шоғырлар мүшелерін цефеидтерді период-жарықтылық тәуелділігін калибрлеу үшін қолданады. Шашыранды шоғырларда цефеидтердің кездесуі, бұл жұлдыздың эволюциялық статусын (кезеңін) түсінуді жеңілдетеді. Цефеидтер бұл бас тізбекті стадиясын өткен (В жұлдыз болған) бұдан соң қызыл аса алыптарға аймағына бағытталған жұлдыздар.

24.Rr Лира типтес жұлдыздарға сипаттама беріңіз

RR типті ж.ң жарқырау қисығы морфологиясы ж/е цефейдті белгілі бір ұқсастықтары бар екен, соның әсеринен RR лира типіне жататын ж.р ұзақ уақыт “қысқа периодты” цефейд  терминімен анықталды.Қазір бұл терминді қолдануға болмайды. Себебі ол маңызды емес ұқсастықтар мен маңызды емес айырмашылықтарды көрсете алмайды ж/е физика тұрғысынан жас айырмашылығымен ар түрлі галактикаларға жататындығын Г/Р диаграммасында орнын елемейді Тағы ескірген термин “антология” альголя типіндегі белгілі ж.ға қарағанда RRлира типіндегі көптеген ж.ң жарқырауы ұзақ уақыт бойына минус шамасында боладыж/е қысқа тік max болатынын көрсетеді. Ағылшын тілдегі әдебиеттерде осы ж.ң тағы бір аты кездеседі “айнымалы шоғыры”.Алғаш рет RR лира типіндегі айнымалыларды 1895ж С.БЕЙЛИ ашты. Шар тәрізді w центовар ж.ң шоғырын Гардвардтық обсерватоияда бақылау арқылы, кейінірек кебір шар тәрізді шоғырлар осы сияқты жүздеген айнымалы ж.ды кіргізетінні анықталды. Сонымен ж.ң ар тәрізді айнымалы ж.з шоғырының каталогы мәліметі б/ша  К.Куттс Клелан ж/е басқалар , М3 шоғыры RR лира типіндегі 186 айнымалы ж.дар кіргізеді, wцентавр 168 ж.з, N5 131 ж.ды кіргізеді. Каталогтың  тәрізді шоғырлар белгілі периодтағы RRлира типіндегі І 1991ж.ды кіргізеді ж/е 39 шоғырда айнымалы ж.з мүлдем жоқ, ал 61 шоқ ж.да RRлира типінің белгілі периодтты ж.з жоқ. RR Лира типті жұлдыздардың 3-ші маңызды класы.Жарықтылығының тербелісі цефеидтерге қарағандабір жұлдыздық шамаға кем.  Периодтары да қысқа, тәуліктен кем.  RR Лира типті жұлдыздар 2-ші типті. Мұндай жұлдыздар шар тәрізді шоғырлануларда кездеседі, сондықтан шоғырлар айнымалылары деп атаған. RR Лира типті жұлдыздың абсолюттік жұлдыздық шамасы Mv =0.6+-0.3. Олардың барлығы жуық шамамен бірдей жас пен массаға ие, гелий тек ядрода ғана жанатын эволюциялық фазасы да бір. RR Лира типті жұлдыздардың абсолюттік жұлдыздық шамасы белгілі болғандықтан шар тәрізді шоғырларға дейінгі ара қашықтықты анықтауға болады.