33.Фенолдар туралы жалпы түсінік.

Фенолды қосылыстар деп құрамында гидроксил тобы бар ароматтық сақиналар және олардың қызметіне байланысты туындылары бар заттарды айтады. Ароматтық сақинасында біреуден артық гидроксил тобы бар фенолды қосылыстарды полифенолды қосылыстар деп атайды. Шығу тегі өсімдіктерге байланысты табиғи фенолды қосылыстар өте мол, ал олардың қызметтері әр алуан, сондықтан оларды зерттеу әр сала мамандарының қатысуын қажет етеді.

Қазіргі кезде барлық полифенолдардың клеткадағы зат алмасуында белсенді метоболиттер екендігі дәлелденген. Олар яғни полифенолдар әртүрлі физиологилық процестерде - фотосинтезде, тыныс алуда, өсуде, өсімдіктердің әртүрлі жұқпалы ауруларға тұрақтылығында үлкен роль атқаратындығы да дәлелденді. Полифенолдардың маңызды биологиялық ролін олардың өсімдік денесіндегі таралу сипаты куәландырады. Полифенолдардың көбісі өсімдіктердің белсенді қызмет атқаратын мүшелерінде - жапырақтарында, гүлдерінде, жемістерінде, жабынды ұлпаларында, өскіндерінде болады. Өсімдіктің әртүрлі мүшелері және ұлпалары бір-бірінен полифенолдардың мөлшері жағынан ғана емес, олардың сапалық құрамы жағынан да әртүрлі болады. Дәрілік өсімдіктерде болатын фенолды қосылыстардың барлығы углеводтардан және олардың өкілдерінен пайда болады.

Фенолдық қосылыстардың классификациясы негізгі углеродтық қаңқасы- ароматтық сақиналар санын және бүйірлік тізбектегі углеродтар атомын ескере отырып жасалады. Осы белгілер бойынша фенолды қосылыстар мынадай топтарға бөлінеді:

1) Қарапайым фенолдар

окси-, диокси-, триоксибензолдар-С6

2) Фенолоқышқылдар - С6-С1

3) Фенолоспирттер, фенилуксус қышқылы, ацетофенондар -С6-С2

4) Оксикоригті қышқылдар, кумариндер, хромондар -С6-С3

5) Лигнандар -(С6-С3)2

6) Антрацен туындылары -С6-С2-С6

7) Флавоноидтар -С6-С3-С6

8) Илеуші заттар -(С6-С3-С6)n

34.Тритерпенді сапониндердің химиялық құрылысы және қасиеті.

Химиялық құрылысы және қасиеттері

Тритерпенді сапониндер пентациклді терпеноидтар болып саналады, оларда изопренді құрылыстың бірлігі С5Н8 ол алты рет қайталанады. Соның нәтижесінде формуласы С30Н48 қаңқалы қосылыс пайда болады. Ол қосылыстар төрт типке бөлінеді:

(-амиринді; 2) (-амиринді; 3) Лупеолды; 4) фриделинді. Бірақ та тетрациклді тритерпенді сапониндер, агликонда да кездеседі.

Пентациклді тритерпенді сапониндер (-амирин типіне жатады. (-амирин негізі углеродты скелет олеанин.

Функциональды топтардан, гидроксильдіден басқа карбоксильді, альдегидті, лактонды, эфирлі және карбонильді топтарда болуы мүмкін.

Тритерпенді сапониндер бейтарап немесе қышқыл қосылыстар болуы мүмкін.

Қышқыл сапониндерден тұздар түзіледі. Ол тұздардың еритіндері бір валентті және ерімейтіндері екі валентті және көп валентті металдар. Көптеген сапониндер құрамында белоктар, липидтер, стериндер, таниндер бар. Молекулярлық комплекстер түзеді.

Тритерпенді сапониндердің негізгі қасиеті эритроциттерді гемоглобиндерді босатып (гемолиз) бұзуы - сапониннің эритроцит мембранасы холестеринімен комплексін түзуіне байланысты. Бірақ та сапониндердің бәрі бірдей гемолиз жасай алмайды; мысалы Glycyrrhіza (мия) өсімдігінің сапониндерінің ондай қасиеттері жоқ.

Тритерпенді сапониндердің салқын қанды жануарларға (балықтарға) ерекше әсерін желбезектерінің қызметінің бұзылуымен түсіндіруге болады. Өйткені балықтарда желбезек тек тыныс алу мүшесі ғана емес, сонымен бірге организмде тұздың айналысын және осмостық қысымды реттейтін мүше.

Сапониндер және құрамында сапониндер бар шикізаттың шаңдары көздің, мұрынның, ауыз қуысының шырышты қабығына қоздырушы әсерін тигізеді. Сапониндерді ішке көп мөлшерде қабылдағанда адам уланып қалуы мүмкін - лоқсу, құсу, іш өту, бас айналу сияқты жайсыз жағдайларға алып келеді.

Сапониндермен салыстырғанда олардың агликондары - сапогениндерінің гемолитикалық белсенділігі жоқ және балықтар үшін улы емес.

Өсімдіктер дүниесінде пентациклді тритерпен сапониндері кеңінен таралған. Әдебиеттегі мәліметтер бойынша, олар 70 тұқымдастар өкілдеріне, әсіресе 150 туыстар өкілдеріне тән.

Тритерпенді туыстар саны Fabaceae, Sapotaceae, Caryophyllaceae, Asteraceae, Aralіaceae, Prіmulaceae, Polygonaceae, Apіaceae, Lamіaceae және т.б. тұқымдастарда көбірек.

Тритерпенді гликозидтер өсімдіктердің мүшелерінде болатындығына қарай олар өсімдіктегі биохимиялық процестерге қатынасады деп айтуға болады.

Кейбір мамандардың болжамы бойынша, мүмкін, тритерпенді сапониндер өсімдік клеткасының өткізгіштігіне әсер етеді, ол олардың беттік белсенділігіне байланысты. Сапониндердің белгілі концентрациялары тұқымдардың өніп-өсуі жалпы өсімдіктің дамуын жылдамдататындығы анықталды. Ал егер де сапониндердің концентрациясы шамадан тыс жоғары болса, керісінше кешеуілдетеді.

Тритерпенді сапониндердің көп мөлшері өсімдіктердің жер асты мүшелері - түйнектерде, тамырсабақтарда жинақталады. Олар клетка шырынында еріген, олардың мөлшері 20%-ға (құрғақ массасынан) дейін болуы мүмкін. Егер де өсімдік құрамында тритерпенді сапониндер өте мол болса, онда оларды микроскоп арқылы клеткалардан түссіз, формасыз кесектер (глыба) түрінде көруге болады.

Тритерпенді сапониндердің медицинадағы және халық шаруашылығының әртүрлі саласындағы рөлінің артуына байланысты олардың өсімдік (әсіресе өндірістік маңызы бар) құрамында болуын тереңірек, кеңірек вегетациялық фазаларға және сыртқы факторлардың әсеріне байланысты зерттеу өте қажет. Мұндай өсімдіктер қатарына Glycyrrhіza және Aralіaceae, Caryophyllaceae, Cucurbіtaceae тұқымдастары өкілдері жатады.

Тритерпенді сапониндердің және олар құрамында бар өсімдіктердің фармакологиялық әсері спектрінің өте кең екендігіне байланысты олар әртүрлі ауруларды емдеуге қолданылады. Ол туралы сол дәрілік өсімдіктердің ерекшеліктері туралы айтылғанда толығырақ айтылады.

Өсімдік шикізатындағы тритерпенді сапониндерді анықтау үшін негізінен химиялық әдістер қолданылады. Бірақ та тритерпенді сапониндердің алуан түрлілігі оларда анықтауға болатын жалпы химиялық әдіс табу мүмкін емес. Сондықтан да қазіргі кездегі пайдаланып жүрген сандық және сапалық химиялық әдістер негізінен жеке әдістер болып табылады. Олардың көмегімен нақты жеке тритерпенді сапониндерді анықтауға болады. Қазіргі кезде кеңінен физико-химиялық әдістер қолданылады.