14.Қазақ газетіндегі әдеби сын

«Қазақ» газеті (1913-1918) А.Байтұрсыновтың редакторлығымен Орынборда шығып тұрған. Газет туралы М.Әуезов « Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп, өлім ұйқысынан оятып, жансыз денесіне жан жүгіртіп, күзгі таңның салқын желіндей ширықтырған, етек жеңін жиғызған «Қазақ» газеті болатын»-деп жазған болатын.«Қазақ» газеті халқымыздың рухани өмірінде терең із қалдырған саяси-әлеуметтік жағынан жетіліп, ұлттық сана-сезімінің оянуына айтарлықтай үлес қосқан халқының қамы үшін отқа түсірген, болашағы үшін күресе білген, кезінде қазақтың мүлгіген даласында шамшырақтай жанып болашаққа бағыт көрсеткен айтулы басылым болатын.«Қазақтың» шығарушылары әдебиетшілер болғандықтан да газет бетінде әдебиетке қатысты материялдар айтарлықтай орын алған. Газетте сынның барлық жанырларына дерлік, мақалалар беріліп,жетіліп – жетігіп, айқындала түсті.

Газетте А.Байтұрсыновтың «Қазақтың бас ақыны», М.Дулатовтың «Абай», «Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан», «Ахмет Яссауи», «Тоқай», Мұстафа Шөкдеевтің «Әбубәкір Диваев» сияқты мақалалары жарық көрді.«Сын өнері менде жоқтықтан ба» дегенімен де Ә.Бөкейханов әдеби сын саласында бірсыпыра мақалалар жазды. Бөкейхановты әдебиет сыншысы ретінде танытатын мақалалары- оның «Қара қыпшақ Қобыланды», Ш.Құдайбердиевтің «Қалқаман-Мамыр», «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» атты еңбектеріне жазған рецензиялары.Осы газетте жарық көрген елеулі мақалалардың бірі- «Роман не нәрсе?». А.Баржақсиннің «мақалаларында ауыз әдебиеті үлгілері алғаш рет жүйелеуге әрекет жасалынса, Арысұлының бұл мақаласында жазба әдебиеттегі романға жанрлық тұрғыдан түсініктер берген. «Роман не нәрсені?» қазақ әдеби сынындағы алғашқы теориялық мақалалардың бірі деп қарау керек.

Газет түрлі тақырыптағы әдеби шығармаларды, олар туралы зерттеу пікірлерді жүйелі түрде беріп тұрды. Тіпті жер-жерлерде өтіп жататын әдебиет кештері жайлы хабарлар да жиі көрініп тұрды. «Қазақтағы» тұрақты тақырыптардың бірі тіл мәселесі болды. М: А.Байтұрсыновтың «Жазу мәселесі», «Жазуды жөндеу», т.б мақалалары жарық көрді.

Сонымен «Қазақ» газеті ұлттық әдеби сынның қалыптасып, дамуына тарихи еңбек сіңірді. Сол кездегі бүкіл қазақ аузына қараған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, А.Баржақсин, Р.мәрсеков сынды маңдайалды зиялылырымыз осы газеттің маңына топтасып, ұлттық әдебиетіміздің дұрыс жолда дамуы үшін ұлтжанды пікірлер айтып, қызмет етті.

15.Темірқазық журналындағы әдеби сын

20 ж. басынан қазақ әдебиетінің қатары жас ақын-жазушылармен толыққаны белгілі. Олардың туындылары «Шолпан», «Темірқазық», «Таң», «Ұшқын», «Тілші», «Жас қайрат» сияқты журналдарда жарияланды. Мәскеуде шығып тұрған «Темірқазық» журналында Н.Төреқұловтың Сәкеннің «Асау тұлпар», «Тар жол, тайғақ кешу», «Бақыт жолында» туындыларын түкке алғысыз еткен үш бірдей мақаласы жарық көрді. Нәзір бұл шығармаларды өмір шындығынан алшақ, жалған схематизмге құрылған деп сынады. Бірнеше нөмірі ғана жарық көрген бұл журналда Ә. Бөкейхановтың « Керейдің ажалы», «Бекет батыр», «Мырза Едіге», Ғ.Тоғжановтың «Ұлт деген не?», « Ұлт мәселесі», Қ. Кемеңгеровтің «Қазақтың саяси-тарихи тұрмысы», М.Дәулетбаевтың «Қазақ һәм музыка» сияқты материялдарының басылуынан-ақ бұл басылымның алға қойған мақсаты мен бағыт-бағдары айқын көрінеді. Үкімет ел ішінен шыққан «бандысымақтармен» күресуде газет-журналдарды шебер пайдала білді. Газет, журналды бұзақылардың атын атап, қылмысын ортаға салуға шақырды. Жергілікті халыққа әкімшілік органдарда жұмыс істейтіндер қызмет бабын пайдаланып, қоқан-лоққы көрсетіп те отырды. Бұл жәйт «Темірқазық» журналының 1923 ж. 2-3 сандарында «Малай» деген бүркеншік атпен жарияланған «Елдің күйі» деген мақалада айқын жазылды.Үкімет «тәртіпсіздер» қатарына салық мөлшерінің көптігіне наразылық білдіргендерді немесе үкімет адамын дұрыстап сыйламаған, жергілікті әкімшілік билігіне қарсы пікір айтқандарды жатқызды. Тіпті оларға «банда» деп айдар да тақты. Екі-үш қазақтың басы қосылса, «үкіметке қарсы шыққалы жүр» деген желеумен қамауға алып, өтірік куәлер тартылып, қарапайым халықты сендіріп, ақыры жазаға тартып жатты. «Банды» іздей шыққан отрядтар халықтың зәресін алып, дүрліктіріп, қорқыту, жала жабу сияқты әдістерді кеңінен қолданып жатқандығы баспасөз бетінен қалыс қалмады. Мәселен, «Бостандық туы» мен «Қазақ тілі» газеттерінде «Ақмолада пәлен отряд атып кетіпті, Қарқаралыда пәлен отряд қиратып, талап кетіпті. Керекуде пәлен отряд ұрып кетіпті» деп, олардың қылмыстарын бетіне басқан ашық мақалалар жарияланса, ал «Темірқазық» журналы «агент, отряд» дегенді естісе елдің зәресі ұшатындығын мысал ретінде жазды.